BELEIDSNOTITIE STABIELE OEVERS LANGS HOOFDWATERGANGEN. onderhouden wat je hebt en duurzaam waar mogelijk. Datum: Versie: Definitief 1.

Transcriptie

1 BELEIDSNOTITIE STABIELE OEVERS LANGS HOOFDWATERGANGEN onderhouden wat je hebt en duurzaam waar mogelijk Datum: 2012 Opsteller: Niels Erenstein Versie: Definitief 1.0

2

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Inleiding Oorzaak instabiele oevers Mogelijke oplossingen Voor en nadelen van de technische oplossingen Kostenonderbouwing technische oplossingen Stroomschema herstellen schades Huidige situatie Zuidelijk gebied Noordoostelijk gebied Noordwestelijk gebied Keuze per gebied Zuidelijk gebied Noordwestelijk gebied Noordoostelijk gebied Conclusie

4

5 1 Inleiding Waterschap Hunze en Aa s beheert ongeveer km hoofdwatergangen, waarvan circa 400 km boezem- en scheepvaartkanalen. Het doel van de watergangen is om voldoende water aan- en af te voeren. Stabiele oevers zijn belangrijk om deze functie te vervullen. Ingezakte taluds belemmeren de doorstroming en moeten dus vermeden worden. De oevers van 400 km boezem- en scheepvaartkanalen worden in dit stuk buiten beschouwing gelaten. Bij deze kanalen spelen andere ontwerp- en veiligheidseisen een rol. Langs 80% van de watergangen ligt een maaipad dat in eigendom van het waterschap is. Dit maaipad wordt gebruikt door onze eigen onderhoudsdienst, de aangrenzende eigenaar en op een aantal plaatsen door recreatieve medegebruikers. Voor de veiligheid van deze gebruikers is een stabiele oever belangrijk. De overige 20% van de oevers liggen langs bijvoorbeeld openbare wegen, fietspaden, natuurterreinen en stedelijk gebied. Een klein gedeelte heeft geen maaipad en wordt onderhouden door een maaiboot of vanaf de aanliggende landbouwpercelen. Stabiele oevers zijn belangrijk voor: Voldoende water aan- en afvoer; Veilig gebruik aangrenzend perceel; Oevers van watergangen worden in veel gevallen hersteld op basis van de onderhoudsstrategie onderhouden wat je hebt. Oftewel beschoeiing wordt vervangen door beschoeiing. Een dure ingreep die ruwweg eens in de 25 jaar terug komt. In ons beheerplan zijn duurzaamheid, omgevingsbewustzijn en kostenbewustzijn als uitgangspunten geformuleerd. De oevers moeten voldoen aan de uitgangspunten: Duurzaamheid; Omgevingsbewustzijn; Kostenbewustzijn. Een duurzame oever is een stabiele oever zonder kunstmatige toepassingen. Een flauwe of verbrede oever past hier in, heeft een positieve invloed op de natuurlijke waarde en heeft weinig onderhoud nodig. Met een flauwe oever ontstaat een bredere buffer tussen landbouwgebied en water die ook nog een extra positief effect heeft op de waterkwaliteit. Het afschuinen van taluds heeft een grote impact in de omgeving. Er zullen gronden aangekocht moeten worden en de terreininrichting zal veranderen. Het waterschap maakt voor aanpassingen in ons watersysteem veelvuldig gebruik van ruilverkavelingen herinrichtingsprocedures. Deze procedures zijn nagenoeg allemaal in uitvoering of afgerond. In het gebied Westerwolde zijn in het verleden gronden aangekocht voor maaipadverbredingen. Deze procedures voor grondaankoop zijn kostbaar, tijdrovend en hebben veel weerstand opgeroepen in de gebieden waar brede maaipaden zijn aangelegd. Het waterschap heeft op enkele trajecten met instabiele oevers langs kaden en andere terreinen percelen in het bezit die direct mogelijkheden bieden om instabiele oevers af te schuinen zonder 3

6 grondaankoop. Daarnaast kan mogelijk in overleg met aanliggende eigenaren eenvoudig grond verworven worden. Wij kunnen deze mogelijkheden benutten om, zonder verplichte grondaankoop, stabiele oevers in te richten door deze af te schuinen. Deze beleidsnotitie geeft handvatten voor onderhoudskeuzes voor beschoeide oevers. Het waterschap volgt de strategie onderhouden wat je hebt en duurzaam waar mogelijk. 4

7 2 Oorzaak instabiele oevers Watergangen zijn van essentieel belang voor de aan- en afvoer van voldoende water. Stabiele oevers zijn hiervoor een vereiste. Een ingezakte oever beperkt namelijk de doorstroming. Vanuit veiligheidsoogpunt is het daarnaast niet acceptabel om instabiele oevers te hebben. Langs de watergangen liggen namelijk maaipaden die voornamelijk door onze eigen onderhoudsdienst en boeren gebruikt worden. Verder zijn onze eigendommen grotendeels vrijgegeven voor recreatief medegebruik. figuur 1: schadebeeld: een ingestort talud belemmerd het doorstroomprofiel De maximale helling van een stabiel talud is afhankelijk van de grondsoort. Iedere grondsoort heeft, afhankelijk van de cohesie en hoek van inwendige wrijving, een natuurlijk talud waarbij de grondsoort niet gaat schuiven. Ondanks dat watergangen voor een belangrijk deel aan de ontwerpeisen voldoen ontstaan er toch schades. Dit komt omdat ondergronden niet homogeen opgebouwd zijn. Onder de stabiele klei- en zandlagen zitten vaak instabiele lagen slap veen, slappe klei of zogenaamd loopzand. De slapste laag zou bepalend moeten zijn voor de maximale helling van het talud. Veelal is echter gekozen voor een taludhelling die past bij de stevige bovenlaag. Onder normale omstandigheden hoeft deze keuze niet direct te zorgen voor het afschuiven van taluds. Tijdens natte periodes raakt de oever verzadigd, waardoor deze kan afschuiven. De oevers waar gekozen is om beschoeiing in de teen van het talud te zetten blijven langer stabiel. Wordt de beschoeiing echter niet op tijd vervangen dan zakt het talud alsnog in. 5

8 3 Mogelijke oplossingen Bij het herstellen van relatief kleine schades wordt traditioneel gekozen voor stabiliseren met schelpen of het inzetten van goed doorwortelde grond. Bieden deze methoden onvoldoende effect dan wordt beschoeiing aangebracht. Het zijn allemaal arbeidsintensieve en kostbare oplossingen met een beperkte levensduur. De afgelopen 20 jaar hebben we veel ervaring opgedaan met het toepassen van schelpen. Vooral op korte trajecten waar inzetten met doorwortelde grond geen oplossing is, is dit een goede methode. De ervaring met schelpen is te kort om met zekerheid te zeggen wat de technische levensduur is. Het lijkt er echter op dat deze meer dan 25 jaar is. Het afschuinen van taluds naar een helling die ook in een verzadigde situatie stabiel is, lijkt op de lange termijn een nog beter alternatief. Naast afschuinen kan in voorkomende gevallen ook worden gedacht aan andere vormen van natuurvriendelijke oevers. figuur 2: herstelmogelijkheden. Van boven naar beneden: herstellen talud met doorwortelde grond of schelpen, afschuinen talud en aanbrengen beschoeiing. 3.1 Voor en nadelen van de technische oplossingen De genoemde oplossingen zijn traditioneel, maar momenteel het meest voor de hand liggend. Bij het kiezen van constructies wordt echter altijd rekening gehouden met technische ontwikkelingen. In tabel 1 is kort aangegeven wat de voor- en nadelen van de huidige oplossingen zijn. Aanvullen met doorwortelde grond Aanvullen met schelpen Afschuinen talud Aanbrengen beschoeiing Nadelen Voordelen - niet overal toepasbaar - geschikt op korte trajecten, bijv. herstel - zakt weg in gebieden met veen als ondergrond - technische levensduur is nog onbekend - gebiedsvreemd materiaal - grondaankoop nodig - langdurig traject - weerstand muskusratschades - als eenmalige actie goedkoop - goed te combineren met dagelijks maaionderhoud - geen grondaankoop nodig - zelfde voordelen als aanvullen met doorwortelde grond, daarnaast: - goed drainerend vermogen - duurzaam - lange technische levensduur (>50 jr) - geringe extra waterberging - technische levensduur is kort - er is geen grondaankoop nodig tabel 1: overzicht van voor en nadelen van verschillende constructies - Is overal toepasbaar 6

9 Taludschades herstellen wij afhankelijk van de grondsoort met doorwortelde grond of schelpen. Dit zijn effectieve en relatief eenvoudige methodes om plaatselijke schades, die zonder direct aanwijsbare redenen of door bijvoorbeeld muskusratten of onderhoud ontstaan, te herstellen. Bij lange beschadigde trajecten en trajecten waar beschoeiing aan vervanging toe is, is het afschuinen van het talud een duurzaam alternatief. Er worden geen kunstmatige toepassingen gebruikt, de oever heeft een positief effect op de flora en fauna en een flauwere oever vergroot de buffer tussen landbouwgebied en water. Het afschuinen van taluds heeft zodoende een positief effect op waterkwaliteit. Om een goed gewogen beslissing te kunnen nemen of het afschuinen van taluds een goed alternatief is voor beschoeien is het nodig om de kosten per oplossing inzichtelijk te maken. 3.2 Kostenonderbouwing technische oplossingen Om een goede inschatting van de kosten over een lange termijn te krijgen, zijn de total costs of ownership (TCO) voor de oevers berekend. Dit zijn de totale kosten die gemoeid zijn met het aanleggen en in stand houden van de oever inclusief kapitaallasten. Gemiddeld zal er eens per 50 jaar een herinrichting of iets dergelijks in een gebied plaatsvinden, waarbij watergangen worden verlegd of aangepast. Voor de bepaling van de TCO is daarom gesteld dat dit een realistische levensduur van een watergang is. In tabel 2 staan de TCO (per meter per jaar) per constructie. Bij de berekening van deze kosten zijn de aanlegkosten en jaarlijkse onderhoudskosten per meter meegenomen. Samen met de jaarlijkse rente en de economische en technische levensduur zijn dit de parameters die bepalend zijn voor de TCO. In de tabel is voor alle financiële componenten aangesloten bij de uitgangspunten die het waterschap hanteert (bijvoorbeeld afschrijvingstermijn grondwerkzaamheden is 25 jaar, rentepercentage is 4%). Omschrijving TCO per m Economische levensduur Technische levensduur per jaar in jaren In jaren Inzetten talud met goed doorwortelde grond 0, Aanvullen met schelpen 1, Afschuinen talud in veengebied (uitgaande van gemiddeld 6,5 meter 3,34 50 >50 aankoop) Afschuinen talud in klei- en zandgebied (uitgaande van gemiddeld 2,5 1,38 50 >50 meter aankoop) Aanbrengen beschoeiing 6, tabel 2: prijsvergelijking technische oplossingen Het blijkt dat de traditionele herstelmethodes met doorwortelde grond en schelpen aanzienlijk goedkoper zijn dan het aanbrengen van beschoeiing. En dus erg geschikt voor het herstellen van relatief korte trajecten. Voor het vervangen van beschoeiingen over lange trajecten is het afschuinen van taluds een goedkoop en duurzaam alternatief. 7

10 3.3 Stroomschema herstellen schades Als alle voor- en nadelen en kosten afgewogen worden kan gesteld worden dat de onderhoudsstrategie afschuinen waar mogelijk in combinatie met het tijdig herstellen van kleine schades een goed alternatief is voor beschoeien. Schematisch ziet het onderhoud er dan als volgt uit: Taludschade? Nee Regulier onderhoud Ja Lange trajecten beschadigd? Nee Stabiele zand/klei als ondergrond? Veen als ondergrond? Ja Nee Ja Ja Herstellen met doorwortelde grond Herstellen met schelpen Beschoeien Aanliggende grond in eigendom of eenvoudig te verkrijgen? Nee Beschoeien Ja Afschuinen talud 8

11 4 Huidige situatie Het waterschapsgebied is met betrekking tot de beschoeide oevers in drie verschillende gebieden in te delen. Het grootste gebied beslaat ongeveer 70% van de totale oppervlakte en ligt ten zuiden van de lijn Groningen-Hoogezand-Bellingwolde. De andere twee gebieden liggen ten noorden van deze lijn en worden ruwweg gescheiden door het Termunterzijldiep. De exacte hoeveelheid beschoeiingen in het areaal is nooit inzichtelijk gemaakt. De genoemde hoeveelheden in deze beleidsnotitie zijn gebaseerd op een veldinventarisatie. figuur 3: gebiedsindeling 4.1 Zuidelijk gebied Het zuidelijk gebied heeft een veelal zandige bodem met stabiele taluds. De aanwezige beschoeiingen (circa 50 km) zijn aangebracht omdat de ondergrond plaatselijk uit slap veen of loopzand bestaat. Dit zijn vaak korte trajecten. Aan het einde van de levensduur van deze beschoeiingen is vervanging het enige alternatief. Door de aanwezigheid van maaipaden (zowel breed- als smalspoor) en een zandige ondergrond kan onderhoud hier goed uitgevoerd worden. Herstelwerkzaamheden aan oevers kunnen goed gepland worden, waardoor het hele jaar kleine reparaties uitgevoerd worden. 9

12 4.2 Noordoostelijk gebied Het noordoostelijk gebied heeft akkerbouw als voornaamste activiteit. Zo n 100 km van de steile oevers in dit gebied zijn voorzien van een beschoeiing. Naast de watergangen ligt bijna overal een 3,00 meter breed maaipad. De ondergrond bestaat uit een dikke stabiele kleilaag (dikker dan 1,20 meter) op een ondergrond van zand of veen. De maaipaden zijn in de winterperiode niet goed berijdbaar. De combinatie van klei (dat in de wintermaanden niet of nauwelijks betreden kan worden met onderhoudsmaterieel) en een korte periode van gewasvrije en betreedbare aangrenzende percelen maakt de periode waarin oevers hersteld kunnen worden kort. De periode oprekken is mogelijk in oktober en april, maar dan ontstaat er gewasschade. 4.3 Noordwestelijk gebied In het noordwestelijk gebied is ongeveer 350 km van de oevers beschoeid. De ondergrond bestaat veelal uit een dunne kleilaag (dunner dan 1,20 meter) op een onderlaag van veen (70%) of zand (30%). De taluds zijn minder steil dan in het noordoostelijk gebied en worden onderhouden vanaf een smal onderhoudspad van circa 1,50 meter breed of vanaf het water. Net als in het noordoostelijk gebied is akkerbouw in dit gebied de belangrijkste activiteit met een toenemende natuurfunctie. Oeveronderhoud vergt meer ruimte dan het waterschap in eigendom heeft. Taludherstel kan pas worden uitgevoerd nadat de landbouwoogst is binnen gehaald, of (in overleg met de aanliggende landbouwer) met gewasschade op de aangrenzende percelen. 10

13 5 Keuze per gebied 5.1 Zuidelijk gebied In het zuidelijk gebied zijn relatief weinig problemen met instabiele oevers. Er zijn weinig beschoeide oevers en de aanwezige schades zijn vaak niet over een hele perceellengte aanwezig. Om hier stabiele oevers te krijgen en te houden is het inzetten van taluds met goed doorwortelde grond of het talud aanvullen met schelpen daarom het beste alternatief. De kleine hoeveelheid beschoeiing in het zuidelijk gebied staat op plekken met loopzand, slap veen of daar waar oude wateren de watergangen doorkruisen. Voor deze korte trajecten zijn geen alternatieven voor handen. Hier blijft het vervangen van beschoeiingen de meest voor de hand liggende oplossing. Zuid: onderhouden wat je hebt 5.2 Noordwestelijk gebied Op plekken waar momenteel geen beschoeiing staat, maar waar de taluds toch inzakken geldt hetzelfde als voor het zuidelijk gebied: taludherstel met doorwortelde grond of schelpen. Op plekken waar beschoeiing staat, is de ondergrond vaak klei op veen. Om de taluds hier af te schuinen is veel grondaankoop nodig, omdat hellingen van 1:3 of flauwer nodig zijn om de oevers stabiel te maken. Grond is echter van groot belang voor agrariërs. Noodzakelijke onteigeningsprocedures zijn kostbaar en tijdrovend, waardoor het niet de verwachting is dat op veel trajecten op korte termijn afgeschuind kan worden. Ook in dit gebied is het daarom voor de hand liggend om te blijven onderhouden wat we hebben. Waar mogelijk zal wel gekeken worden of duurzamere alternatieven mogelijk zijn. Noordwest: onderhouden wat je hebt en duurzaam waar mogelijk 5.3 Noordoostelijk gebied De ondergrond van het noordoostelijke gebied is stabieler dan het noordwestelijk gebied. Om taluds hier af te schuinen is daarom minder grond nodig. Toch is ook hier de verwachting dat slechts weinig agrariërs grond vrijwillig willen verkopen. De onderhoudsstrategie wijkt dan ook niet af van het noordwestelijk gebied.. Noordoost: onderhouden wat je hebt en duurzaam waar mogelijk 11

14 5.4 Conclusie Het noordoostelijk en noordwestelijk gebied bieden de meeste kansen om bij groot onderhoud taluds te gaan afschuinen. Naast een lagere kostprijs is dit ook de oplossing die het meest duurzaam is. Het is echter niet de verwachting dat veel grondeigenaren grond willen afstaan. Er kan dan ook gesteld worden dat periodiek beschoeiingen vervangen moeten worden. Door technische ontwikkelingen in de gaten te houden wordt steeds gekeken of er duurzamere alternatieven voor handen zijn. Tabel 3 laat zien wat de jaarlijkse onderhoudskosten zijn om de huidige beschoeiing periodiek te vervangen. Huidige situatie (werkwijze "onderhouden wat je hebt") Hoeveelheid Investering km per 50 jaar Beschoeiing in zuid (2 keer aanleggen in 50 jaar) ,00 Beschoeiing in noordwest (2 keer aanleggen in 50 jaar) ,00 Beschoeiing in noordoost (2 keer aanleggen in 50 jaar) ,00 Totale investering over 50 jaar ,00 Totaal benodigd budget per jaar ,00 tabel 3, met boven de werkwijze "onderhouden wat je hebt". De oevers langs de hoofdwatergangen worden op dit moment (september 2012) geïnventariseerd om alle beschoeiingen in beeld te brengen en de onderhoudsstaat vast te leggen. De noodzakelijke maatregelen maken we inzichtelijk in een meerjarig-onderhoudsplan (MJP). De financiële consequenties worden verwerkt in het meerjaren investeringsprogramma (MJI ). Deze wordt in november 2012 ter besluitvorming voorgelegd aan het algemeen bestuur. 12