Verslag KIO 7 november 2013

Transcriptie

1 Verslag KIO 7 november 2013 Het thema van deze KIO-bijeenkomst is Trends en Integriteitsrisico s. Het uiteindelijke doel van dit KIO is om een overzicht te maken van de integriteitsrisico s van de toekomst en mogelijke oplossingen en-/of oplossingsrichtingen. Aan de hand van een inventarisatie van de opkomende trends die relevant zijn voor integriteit in de openbare sector willen we nagaan wat de mogelijke integriteitsrisico s kunnen zijn. BIJDRAGEN VAN SPREKERS Ina de Haan Algemene Rekenkamer De rekenkamer heeft alle krantenartikelen van de afgelopen 4 á 5 jaar verzameld die gingen over een integriteitsincident. Deze incidenten vonden verspreid over diverse sectoren plaats, maar hadden allen een impact op de overheid. Aan de hand van deze artikelen heeft de ARK geprobeerd scenario s op te stellen die bepaalde mechanismen beschrijven, om vervolgens te kijken of deze ook in andere sectoren spelen. In elke sector speelde een andersoortig scenario die een passende titel heeft gekregen: Financiële instellingen: handel in vertrouwen Vastgoed: elkaar de bal toespelen Rechtskundige dienstverlening: publieke taak en zakelijk belang Woningcorporaties: speculeren met publiek geld Zorg en Welzijn: kwetsbaar marktdenken Onderwijs en wetenschap: marktwaarden in publieke sector Landbouw en voedselveiligheid: op een koopje Beveiliging en opsporing: bezwijken onder druk ICT: black box of doos van Pandora? De rode draad is dat er sprake is van toenemende complexiteit, dat de waardensystemen van de overheid en markt botsen, en dat toezicht ontoereikend is. Dit tezamen leidt tot integriteitsincidenten. De scenario s kunnen, aanvullend op een risicoanalyse, organisaties helpen bewuster te worden waar het mis kan gaan, in hun eigen organisatie. Daarbij is het belangrijk na te denken over het eigen waardensysteem en waar dit kan botsen met die van de omgeving, zoals andere organisaties of de markt. Een KIO-lid vraagt zich af wanneer de overheid zichzelf een spiegel gaat voorhouden, zeker nu er minder controle is? Ook de overheid moet naar binnen kijken, en het goede voorbeeld geven. Ondanks dat zijn er ook bij overheden foute prikkels en op sommige punten gebrek aan regels en/of toezicht. Bij een volgende analyse zou het goed zijn om ook de incidenten uit het openbaar bestuur mee te nemen in de scenario s. Pagina 1 van 5

2 Rien Fraanje Raad Openbaar Bestuur Ook de Raad Openbaar Bestuur heeft een analyse gemaakt en 7 trends in het openbaar bestuur benoemd: 1. Meer met minder Er wordt steeds meer bezuinigd, maar de opgaven blijven onveranderd en worden alleen maar complexer. Dat roept creativiteit op, maar met de creativiteit komen risico s 2. Compact, goedkoop en flexibel (mean&lean) De druk wordt groter; hetzelfde werk doen met minder mensen. Daarnaast 2 tegengestelde bewegingen: ambtenaren merken dat het maken van steeds meer regels niet helpt, dat deze reflex gestopt moet worden. Aan de andere kant is de reactie van bestuurders op incidenten juist het maken van regels (om te laten zien dat ze optreden/daadkrachtig zijn/er iets aan doen). 3. Het nieuwe werken HNW betekent dat ambtenaren geen vaste werkplek en geen vast werktijden meer hebben, met als het idee dat creativiteit en productiviteit toenemen. Schotten worden zo afgebroken om de creativiteit te vergroten. Daar staat tegenover dat niet iedereen uit de voeten kan in een werkomgeving waar een vaste werkplek ontbreekt. De overheid riskeert daarmee alleen nog een bepaald type werknemer aan te trekken, terwijl het voor het openbaar bestuur belangrijk is diversiteit na te streven. 4. De nieuwe ambtenaar Ambtenaren zijn niet meer in dienst van departement maar van de Rijksoverheid. De functiebeschrijving van de ambtenaar wordt steeds algemener, en vager. Dit kan minder bureaupolitiek betekenen, maar misschien ook minder loyaliteit naar het team/afdeling. 5. De herontdekking van de samenleving De participiatiesamenleving bestaat al lang. De overheid laat meer los, een publieke taak is niet altijd een overheidstaak meer. Het is de bedoeling meer ruimte te geven aan de samenleving. Maar er moet wel worden vastgehouden aan de beginselen van behoorlijk bestuur. 6. Openbaarheid als principe Openbaarheid wordt de norm: alle informatie is openbaar, tenzij Er is veel wantrouwen t.o.v. de bestuurder en ambtenaar, transparantie lijkt de enige oplossing hiervoor. Maar, is politiek als het maken van worst? Je wilt wel het eindresultaat, maar wil je ook het proces zien? Tegelijk laat onderzoek zien dat meer openheid het vertrouwen in de eerlijkheid van de overheid wél, maar in de competentie van de overheid niet doet toenemen. 7. Totale afhankelijkheid van ICT Er worden steeds meer bestanden aan elkaar gekoppeld. Er zijn diverse risico s die kleven aan deze afhankelijkheid van ICT: privacy, fouten, lekken en vertrouwelijkheid. Er zijn gebrekkige regels en de koppeling van systemen levert nog meer risico s op. (8. en n.a.v. KIO: incidentgedreven politiek?) Pagina 2 van 5

3 Opgemerkt wordt dat de tweedeling in de maatschappij (hoog/laag opgeleid) waarschijnlijk ook effect heeft op het openbaar bestuur. Uit diverse studies (WRR, Bovens en Wille) blijkt dat er sprake is van een diploma-democratie in Nederland: hogeropgeleiden heersen in onze democratie en het openbaar bestuur, waardoor de zorgen, ideeën en ambities van lager opgeleiden veel moeilijker op de politieke agenda komen. Daarnaast worden steeds meer taken gedecentraliseerd naar decentrale overheden (gemeentes) omdat deze dichter bij de burger staan. Dit heeft effect op de besluitvorming en neemt ook risico s met zich mee. Pagina 3 van 5

4 AAN DE SLAG! De groep wordt verdeeld in subgroepen die aan het werk gaan met de vraag welke integriteitsthema s zichtbaar worden aan de hand van de benoemde trends. Eerder door deelnemers aangedragen trends: Meer aandacht voor integriteit in het openbaar bestuur Mensen melden pas als ze met ontslag zijn, of als het anoniem en vertrouwelijk kan Incidentgedreven politiek Hoeveelheid meldingen lijken te dalen door reorganisaties Meer flexwerkers leidt tot meer belangenverstrengeling Terugkoppeling groep 1: Van leiding naar verleiding Managers moet van leiders ver leiders worden. Het idee is om medewerkers ver leiding te geven. Zij werken buiten het zicht, de controle neemt af en de leidinggevende moet goed sturen en verleidingen wegnemen. Het is van belang dat de ver leidinggevende geïnteresseerd is, een open houding heeft en transparant is. Hij stelt de mens centraal, en geeft hem de gelegenheid het juiste te doen. De soft controls en geven van zorg zijn van belang hierin. De leidinggevende heeft naast de rol als ondersteuner ook nog een rol als handhaver. Hoe kun je goed handhaven als je medewerkers uit je zicht zijn? Dit is een nieuwe uitdaging die maakt dat leidinggevenden moeten investeren in de relatie. Het spanningsveld controle versus vertrouwen vraagt om een nieuw soort leidinggevenden. Hoe groter de afstand tot de medewerker, hoe belangrijker om in nabijheid te investeren is het motto! Terugkoppeling groep 2: NSA is blij met het nieuwe werken De verworvenheden, de binding met collega s en loyaliteit van medewerkers nemen steeds verder af. Aan de andere kant neemt individualisering steeds verder toe en mensen moeten steeds resultaatgerichter werken. Het is van belang leidinggevenden goed te trainen en de ICT-risico s af te dekken. Er moet gewerkt worden aan de bewustwording van de risico s en het verkleinen hiervan, personeelszorg, vertrouwen en de belangrijke rol van leidinggevenden. Terugkoppeling groep 3 investeren in drievoud: kracht van medewerkers om te leren, stelselmatige risico-analyses en politieke integriteit De volgende trends/ risico s worden gesignaleerd: Flexibilisering van werk waardoor de binding en loyaliteit naar het werk afnemen en het risico van eigen belang toeneemt Tweedeling in de samenleving (rijk/arm, hoog/laag opgeleid) kan effect hebben op integriteit en zorgen voor een exclusieve cultuur (dus geen INclusieve cultuur) Efficiency georiënteerde overheid ICT risico s Politiek wordt steeds kwetsbaarder De verhouding tussen overheid en samenleving verander Pagina 4 van 5

5 Terugkoppeling groep 4 de jonglerende ambtenaar Er komen steeds meer ZZB-ers; Zelfstandige Zonder Binding (ambtenaren met tijdelijke, flexibele binding). Dit brengt risico s met zich mee, o.a. dat het eigen belang groter wordt dan het publiek belang. De oplossing kan hierin zitten: Besef van de cultuur 3 : (cultuur tot de derde = cultuur is heeeel belangrijk) Leiderschap als ouderschap; medewerkers zaken meegeven, wijzen op valkuilen etc., maar dan wel op afstand Uitgaan van gemeenschappelijke waarden Spelregels vaststellen; overtreding leidt tot uitsluiting Appél op professionaliteit Terugkoppeling groep 5 Groep 5 heeft 3 krantenkoppen bedacht: 1. Burger overgeleverd aan willekeur ambtenaren De contacten worden steeds complexer, en komen in andere vormen. Er is vaak sprake van botsende normen door samenwerkingsverbanden met verschillende handhaving. Oplossing; trainen van ambtenaren 2. Bestuurder vogelvrij Journalisten zouden meer moeten fact-checken bij het schrijven van artikelen. Zij moeten dit al meekrijgen tijdens hun opleiding. De uiterste consequentie is de rug recht houden en ze aanklagen bij slecht gecheckte/onjuiste artikelen 3. Botsende normen in organisatie ambtenaren moeten ondernemend zijn, maar niet té De oplossing voor dit spanningsveld worden al aangedragen door Ina de Haan. Pagina 5 van 5