43e jaargang nr oktober 2017

Transcriptie

1 43e jaargang nr oktober 2017 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Het ruimtevaartuig Cassini fotografeerde de aarde (dat heldere puntje onder de ringen) op 19 juli Niet voor te stellen dat wij daarop leven... INHOUD: Cassini verbrandde in de atmosfeer van Saturnus... 3 Milieusatelliet Sentinel 5P draait om de aarde Het Internationaal ruimtestation ISIRIS-Rex zwiepte langs de aarde Diverse raketlanceringen Dawn tien jaar in de ruimte Marsnieuws Meteorietinslag 38 miljoen jaar geleden Nieuwe komeet ontdekt Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde HOE IS HET MET DE VOYAGERS NA 40 JAAR IN DE RUIMTE? Pagina 2

3 CASSINI VERBRANDDE IN DE ATMOSFEER VAN SATURNUS Het wordt even wennen: geen nieuwe foto's meer van de gasplaneet Saturnus, de ringen of van een van zijn vele manen te ontvangen. Het is stil op die golflengte. Het zeer succesvolle Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini is er niet meer. Het dook op vrijdag 18 september te uur (Ned. tijd) met een snelheid van kilometer per uur de atmosfeer in. Amper een minuut nadat het in de bovenste lagen van de dunne atmosfeer terecht kwam, zwegen de instrumenten. De vluchtcomputer aan boord probeerde koortsachtig het toestel in zijn juiste stand te houden en de grote schotelantenne op de aarde gericht te houden om tot op het laatst de gegevens door te sturen. Voordat die de aarde bereikten, waren er wel 83 minuten verstreken. Toen het laatste signaal onze planeet bereikten, was er van het toestel van NASA al niets meer over. Door de enorme wrijvingshitte brak het in vele stukken en verbrandde helemaal. Niets bleef er van over. Meer dan 1500 wetenschappers, ingenieurs, managers, vrienden en familieleden waren in het JPL (Jet Propulsion Laboratory) aanwezig om het einde mee te maken. Emotionele ogenblikken. Twintig jaar geleden, op 15 oktober 1997, werd deze ruimtesonde gelanceerd. Eraan gekoppeld zat het Europese ruimtevaartuig Huygens. Deze maakte op 14 januari 2005 een zachte landing op Saturnus' maan Titan. Een hemellichaam waarvan het oppervlak verborgen bleef door een mistige atmosfeer.. De camera's aan boord gaven de aardbewoners voor het eerst een beeld van het oppervlak. De vele meren, bergen, delta's, kustlijnen enz. verrasten de wetenschappers. Een maan waarop geen leven mogelijk lijkt met een atmosfeer die grotendeels uit methaan bestaat en met een oppervlaktetemperatuur van 180 graden onder nul. Huygens was het eerste en tot dusver het enige toestel dat op een maan en zo ver van huis, een zachte landing heeft gemaakt Een van de beroemdste opnames die Cassini van Saturnus maakte was Saturnus in tegenlicht. Deze opname is samengesteld uit 165 foto's die Cassini op 15 september 2006 in drie uur schoot op een afstand van ruim twee miljoen kilometer. Door het tegenlicht waren de ringen zo goed zichtbaar dat het ruimtevaartuig twee nieuwe ringen ontdekte. Pagina 3

4 Maan Titan gefotografeerd door de ESA sonde Huygens Cassini deed er 6 jaar en 261 dagen over om de koude gasbol Saturnus te bereiken en wel op 1 juli Haarscherpe en schitterende foto's verwachtte iedereen te zien te krijgen die de camera's van de bovenste lagen van de atmosfeer, de ringen en van diverse manen zouden maken. En die werden in de jaren van zijn actieve leven overgeseind naar de aarde. Een geweldige ontdekking was dat maan Enceladus ijsdeeltjes en waterdamp de ruimte in blies. Volgens wetenschappers kan dat alleen wanneer er diep onder het oppervlak een oceaan van vloeibaar water moet bevinden. Door de druk wordt dat door barsten en spleten naar buiten geperst. Wel meer dan honderd ijsfonteinen werden er op de zuidpool waargenomen Cassini vloog 7 keer door de ijsfonteinen. Instrumenten troffen erin ijs, stof, water, methaan en koolstofhoudende moleculen aan Vloeibaar water roept onmiddellijk de vraag op of er dan ook bepaalde vormen van leven aan te treffen is. Dat zou best wel eens mogelijk kunnen zijn, maar dan volgens de wetenschappers zeer primitieve vormen van leven. Om op die vraag een antwoord te krijgen, zal er een lander naar Enceladus gestuurd moeten worden. Met een kilometers lange boor zal dan gepoogd moeten worden Pagina 4

5 Methaanmeren op maan Titan dat water te bereiken. Uit de gegevens die dan verkregen worden, moet een antwoord op die vraag volgen. En dergelijke plan is niet reëel met andere woorden het antwoord zal uitblijven. Verbluffend was de ontdekking in december 2010 van een wolkje in de atmosfeer van Saturnus. In slechts enkele maanden tijd groeide die uit tot een zware storm over een oppervlak van maar liefst vier miljard vierkante kilometer. Een geweldige meevaller was de duikvlucht begin dit jaar van Cassini toen het voor het eerst tussen de ringen en de planeet maakte. Zou er veel stof, ijsdeeltjes en steentjes in dat gebied bevinden? En zou Cassini een botsing ermee het overleven? Die ruimte is waarschijnlijk leeg of er komt nauwelijks afval voor Het toestel vloog er ongeschonden doorheen. Geen enkele schade. Verrassend was ook de ontdekking van de herdersmaantjes. Dat zijn maantjes die lege gordels in het ringenstelsel veroorzaken. Het materiaal waaruit de ringen bestaan, is voornamelijk ijs. Waarschijnlijk afkomstig van een maan die uit elkaar is gevallen of door een botsing met en andere maan is verpulverd. Over de Encke-scheiding is meer duidelijkheid gekomen. De ongeveer 35 kilometer in doorsnede metend maantje Pan is de veroorzaker. De zwaartekracht van Pan 'duwt' namelijk ringdeeltjes naar boven en naar beneden. Maar er worden ook ringdeeltjes opgeslokt. Dat verklaart ook de schotelachtige vorm van deze maan. De uitstekende rand over de evenaar bestaat vrijwel zeker uit materiaal dat het heeft opgeveegd. De Voyagers hadden al de zeshoekige wolk boven de noordpool ontdekt, maar het was Cassini die de eerste opnames van bovenaf maakte en daardoor voor een compleet plaatje zorgde. Het is een hele fraaie, opvallend symmetrische straalstroom. Pagina 5

6 Maan Enceladus Er blijken windsnelheden van ongeveer 500 kilometer per uur voor te komen. Deze wolk blijkt al minstens enkele tientallen op zijn vaste plek te blijven liggen. Het is meer dan twee keer zo groot als de aarde en het oog van die krachtige storm is meer dan vijftig keer zo groot als van een aardse orkaan. Een mysterie blijft waarom er alleen op de noordpool zo'n hexagoon (zeshoekige wolk) voorkomt en waarom niet op de zuidpool. Voor de wetenschappers een grote vraag. IJspluimen op de zuidpool van Enceladus Pagina 6

7 Maantje Pan De grote storm die zo'n zes maanden duurde Pagina 7

8 De zeshoekige storm boven de noordpool gefotografeerd op 2 december 2016 Saturnus staat ver van de zon en ontvangt bar weinig warmte. Daardoor komen er ook geen grote temperatuurverschillen voor. Het ontbreken van een oppervlak en hoge bergen voorkomt atmosferische storingen. Foto onder laat die storm in infrarood zien. In werkelijkheid heeft die storm GEEN rode kleur. Dit zijn de belangrijkste ontdekkingen die Cassini deed. Er zijn nog zoveel gegevens die verwerkt moeten worden. Daarmee zullen de wetenschappers nog wel jaren mee bezig zijn.. En van de duizenden foto's kunnen we nog heel lang genieten Heel veel vragen zijn overgebleven en nieuwe bijgekomen. Zo weten we nog steeds niet hoe lang een dag op Saturnus duurt. Het schijnt ongeveer 10,5 aardse uren te zijn. Pagina 8

9 Het succesvolle NASA ruimtevaartuig Cassini voordat hij de aarde verliet Pagina 9

10 MILIEUSATELLIET SENTINEL 5P DRAAIT OM DE AARDE Dagelijks gaat de Europese milieusatelliet Sentinel 5P (P staat voor Precusor) metingen over de luchtkwaliteit boven elke grote stad op aarde uitvoeren. Die metingen laten zien hoe de luchtvervuiling dagelijks verandert. Dat gebeurt met een ongekende precisie. De komende zeven jaar zal deze Europese satelliet met Britse instrumenten en met een belangrijk Nederlands instrument de onderzoekers een beeld geven van de hoeveelheid en de plekken van de aanwezigheid van methaan, ozon, formaldehyde, koolmonoxide, zwaveldioxide en aerosolen. Hoe groot is die invloed van die vervuiling op de klimaatverandering en de aantasting van de ozonlaag? Sentinel 5P is de zesde kunstmaan die toegevoegd is aan de Copernicus vloot, die metingen verricht van de aardmassa's, rivieren, meren, zeeën en poolgebieden. De verkregen gegevens zijn voor burgerlijke overheden, wetenschappers, bedrijven en burgers. Ze vertellen ook iets over vulkanen, aardbevingen en de luchtkwaliteit. De Tropomi spectrometer, die is vervaardigd door de SRON (Nederlands Instituut voor Ruimteonderzoek), kan zelfs onderscheid maken tussen verontreiniging in bepaalde delen van steden, olie- en gasvelden, industriegebieden enz. De lancering van de 820 kg wegende Sentinel 5P gebeurde met een 29 meter hoge tweetraps Rockot raket op vrijdag 13 oktober vanaf het in Noord-Rusland gelegen lanceerbasis Plesetsk. Een Breeze M rakettrap bracht de kunstmaan, na vijf keer te zijn ontstoken, naar een hoogte van ruim 500 kilometer. De weken die daarop volgden werd de Sentinel 5P naar een omloopbaan op 824 kilometer hoogte gemanoeuvreerd. Daarna begint het testen, het ijken enz. De wetenschappers hopen dat over zes maanden het toestel volledig in bedrijf zal zijn. Pagina 10

11 gebeurde nu tijdens deze ruimtewandeling. Randy Bresnik en Mark Vande Hei bezig met het vervangen van een onderdeel van de robotarm EVA-44 SUCCESVOL UITGEVOERD Astronaut Mark Vande Hei genoot van het prachtige uitzicht toen hij de luchtsluis Quest verliet. Het ISS vloog op dat moment boven Egypte en voor Mark de gelegenheid om "Goedemorgen Egypte" uit te roepen. Tezamen met commandant Randy Bresnik begonnen zij op 5 oktober aan hun ruimtewandeling. Op het programma stonden werkzaamheden aan de robotarm Canadarm 2. Het betrof het vervangen van de latching end effector A (LEE-A), een van de twee grijpmechanismen op de robotarm. Het zorgt voor het vastzetten van ruimtevaartuigen en het verplaatsen ervan aan de laboratoriummodule.. Het zorgt ook voor het transport van stroom, gegevens en video's naar de bijbehorende lading. Het telt zeven scharniergewrichten en is uitgerust met snaren die o.a. voor het vastdraaien moeten zorgen. Na veelvuldig gebruik ontstaat er slijtage en dat betekent dat zo'n onderdeel dan vervangen moet worden. En dat Na in de open ruimte te hebben gewerkt, keerden zij weer terug in de luchtsluis. Voor Vande Hei was dit zijn eerste ruimtewandeling en voor Bresnik zijn derde. LEK IN DE CAPSULE TIJDENS DE AFDALING IN DE ATMOSFEER Tijdens een vergadering van NASA en vertegenwoordigers van het ISS op 16 oktober werd bekend dat tijdens de landing van de Sojoez MS-02 capsule lucht ontsnapte uit het ruimtevaartuig. Het was een kleine hoeveelheid en het toestel bevond zich toen al de dampkring. De ruimtevaarders aan boord Shane Kimbrough, Sergey Ryzhikov en Andrey Borisenko zijn geen moment in levensgevaar geweest. Pagina 11

12 De Progress MS-07 leverde 2900 kg brandstof voor de Zvezda module, zuurstof, lucht, water, voedsel, apparatuur, reserveonderdelen enz. In maart zal het ruimtevrachtschip gevuld met afval terugkeren in de dampkring en door de wrijvingshitte boven het zuidelijk deel van de Stille Oceaan verbranden Afdaling van de Sojoez MS-02 Het incident ontstond toen de hoofdparachute naar buiten getrokken werd. Een van de gespen sloeg tegen een lasnaad aan waardoor er een klein gaatje ontstond. De Sojoez bevond zich op dat moment op 8 kilometer hoogte. PROGRESS MS-07 GELANCEERD Een onbemand ruimtevrachtschip, de Progress MS-07, vertrok op zaterdag 14 oktober voor een vluchtduur van twee dagen naar het ruimtestation. Voor de lancering zorgde een Sojoez 2.1a raket vanaf lanceerbasis Baikonoer. Het Russische vrachtschip had eigenlijk twee dagen eerder moeten vertrekken maar werd door een probleem uitgesteld. Wat dat probleem was, hebben de Russen niet laten weten. Nu arriveerde het twee dagen later dan gepland. Technici probeerden het toestel alsnog op die geplande zaterdag bij het ISS te laten arriveren. Dat plan ging niet door. Door de banen van de Progress en het ISS wat te veranderen, zou het ruimtevrachtschip in 3,5 uur al ter plaatse zijn.. Die snelle rendez-vous denken de Russen in de nabije toekomst toch uit te kunnen voeren. Progress MS-07 op weg naar het ISS RUIMTEWANDELING OP 17 OKTOBER Aan de tweede ruimtewandeling in vijf dagen tijd begonnen de astronauten op dinsdag 17 oktober. Na zich in hun ruimtepakken gehesen te hebben in de luchtsluis Quest, begaven Randy Bresnik en Mark Vande Hei zich naar buiten het ruimtestation. Op het programma stond het smeren met een vetpistool van de kogelgewrichtsmechanisme van de vorige keer vervangen onderdelen van de grijparm. Vande Hei deed dat sneller dan gepland en deed er zelfs vier meer die voor de volgende ruimtewandeling gepland stonden. Randy Bresnik aan het werk tijdens zijn ruimtewandeling Verder voerden ze een vergrendeling uit aan de externe zuurstoftank, het draaien van een reserve ammoniakpompmodule om die te laten ontluchten voordat het later wordt verplaatst, verwijdering van twee leuningen om de brug vrij te maken voor de installatie van draadloze antennes tijdens een toekomstige ruimtewandeling, vervanging van een cameralens deksel en een aantal andere kleine klusjes. Na 6 uur en 26 minuten hadden de ruimtewandelaars hun werk erop zitten. Daarmee kwam ook een einde aan de 204e Pagina 12

13 ruimtewandeling die met de bouw en onderhoud van het ISS te maken hebben. ISS NA 2024 Tot en met 2024 houden de deelnemende partners van het ruimtestation dit ISS in bedrijf. Maar wat gaat er na 2024 ermee gebeuren? Op 25 september j.l. hebben zij hierover gesproken. Veel gepraat maar er is geen enkele beslissing genomen. Dat werd na afloop van het Internationale Astronomisch Congres tijdens een persconferentie medegedeeld. Uitgelekt is wel dat er gesproken is over de vraag of het ISS na die datum nog wel bruikbaar is.. De instrumenten zijn dan al zo verouderd en het toestel vergt steeds meer onderhoud. Misschien wordt het uitgebreid met Deep Space Gateway (zie vorige ASTRUIM). Rusland denkt na om de Russische modules van het ISS te scheiden en daarvan een eigen ruimtestation te maken. Een beslissing heeft dat land nog niet genomen. Komarov benadrukte dat er met die gedachte gespeeld wordt. JAXA (Japan) wil nu nog niet te veel nadenken over de toekomst van het ruimtestation. Het jaar 2025 is nog ver weg. Wel deelde JAXA mee dat er met NASA gesproken is over Deep Space Gateway en dat het graag in dat project betrokken wil worden. NASA benadrukte dat het Deep Space Gateway project nog maar een concept is en dat het nog lang niet vaststaat of het wel van de grond komt. Mocht het wel zo zijn dan willen Boeing enrsc Energia er samen aan werken zoals dat ook met het ISS het geval is. NROL-42 DRAAIT OM AARDE Vanaf de luchtmachtbasis Vandenberg in Californië bracht een Atlas 5 raket op 24 september (onze tijd) de spionagesatelliet NROL-42 in een baan om de aarde. Het exacte tijdstip werd zoals gebruikelijk bij dit soort satellieten van tevoren niet bekend gemaakt. Het nieuws van de lancering kwam pas enkele uren later. Het was de 144e lancering van een Atlas raket, de 73e van een Atlas 5 en de 121e voor United Launch Alliance (ULA). De National Reconnaissance Office satelliet kwam in een sterk ellipsvormige baan om de aarde op een hoogte van 150 bij 3900 kilometer. Deze baan staat ook bekend onder de naam Molniya-baan. Rusland schiet namelijk zijn Molniya kunstmanen in die omloopbanen. De Molniya-baan Voor een omloopbaan in deze baan heeft de kunstmaan twaalf uren nodig. In die tijd is er een paar uur voor en na het verst punt het beste bereik.. Het bestrijkt dan Rusland, Canada, Noord-Europa en Groenland. De V.S. kunnen dan de Russische onderzeeërs, de Russische boten en de Noord-Koreaanse lanceringen observeren.. Deze Molniyabaan is een variant op de geostationaire. De NROL-42 is de tweede in een nieuwe serie die nog beter elektronische signalen kan opvangen. Deze afluistersatelliet maakt een hoek met de evenaar van 63 graden. GLONASS M GELANCEERD Vanaf de Russische militaire lanceerbasis Plestsk bracht een Sojoez-2.1b raket een Glonass M in een baan om de aarde.. Dat gebeurde op vrijdag 22 september. Deze communicatiesatelliet is bestemd voor het Russische leger.. De lancering van de Sojoez, die uitgerust was met vier hulpraketten, verliep probleemloos. De bovenste rakettrap, een Fregat, zorgde dat nummer 52 van het Glonass-systeem, zo'n drie-en-een-half-uur later in een baan om de aarde kwam met als verste punt kilometer. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van 64,8 graden. Toen het eenmaal om de aarde draaide, kreeg deze navigatiesatelliet de aanduiding Kosmos Eenmaal in bedrijf dan telt het systeem 24 werkzame kunstmanen. De bedoeling is dat de Kosmos 2522 tenminste Pagina 13

14 zeven jaar in bedrijf zal blijven. Het gaat binnenkort een ouder exemplaar vervangen. OSIRIS-REX ZWIEPTE LANGS DE AARDE Het NASA-ruimtevaartuig OSIRIS-REX passeerde op vrijdag 22 september de aarde. Het was geen normale passage, maar door de aantrekkingskracht van onze planeet kreeg het toestel een extra versnelling die nodig was om asteroïde Bennu te bereiken. Een zwiep dus. Die aantrekkingskracht zorgde ook voor een verandering van de baan. OSIRIS-REX naderde de aarde met een snelheid van ruim kilometer per uur. De kortste passage vond over Antarctica plaats op een hoogte van kilometer. Het toestel ligt nu op koers. SES BESTELDE 7 COMMUNICATIESATELLIETEN Het Nederlandse bedrijf SES, dat is gevestigd in Luxemburg, heeft aan Boeing de opdracht gegeven om voor de komende jaren zeven communicatiesatellieten te bouwen. De vraag naar breedband- en gegevensoverbrengers via satellieten wordt alsmaar groter. Schepen, vliegtuigen, bedrijven en huizen willen steeds meer gebruik maken van satellietnetwerken. SES hoopt op tijd aan die vraag te kunnen voldoen. Zo komen de O3b mpower om de aarde te draaien Zo zag de tekenaar de OSIRIS-REX de aarde passeren. Asteroïde Bennu meet ongeveer een diameter van 1600 meter. Eind volgend jaar zal OSIRIS-REX bij dat hemellichaam aankomen. De lancering van het ruimtevaartuig geschiedde op 8 september 2016 met behulp van een Atlas 5 raket. Tijdens en erna de passage maakten een drietal camera's opnames van de aarde en de maan gedurende tien dagen. Daaronder bevond zich een foto van de aarde en de maan tezamen. NASA liet verder weten dat het toestel in een prima staat verkeert en alle instrumenten uitstekend werken. Volgend jaar in augustus zal het ruimtevaartuig met zijn wetenschappelijke waarnemingen beginnen. De nieuwe kunstmanen zijn sterk verbeterde O3b modellen waarvan er al twaalf zijn gelanceerd en acht nog in aanbouw. De nieuwe satellieten, de O3b mpower, komen boven de evenaar te draaien op een hoogte van zo'n 5000 kilometer. en bestrijken het gebied tussen 45 graden noorder- en zuiderbreedte. Door netwerkverbindingen maken ook landen als Madagascar, Zuid- Soedan, Oost-Timor, Samoa, Papoea Nieuw- Guinea enz. er gebruik van. De satellieten worden gebouwd door het Amerikaanse bedrijf Boeing en dus niet door de Europese Thales Alena Space. Wie en waar de O3b mpower in de ruimte gaat schieten, is nog niet vastgesteld. SES deed deze aankondiging op maandag 11 september. PROTON LANCEERDE ASIASAT9 ULA (International Launch Services), het Amerikaanse bedrijf dat verantwoordelijk is voor de Proton lanceringen met commerciële ladingen, liet ruim negen uur na lift off weten dat de lancering geslaagd was. Pagina 14

15 De 58 meter hoge Proton raket had namelijk op donderdag 27 september lanceerbasis Baikonoer verlaten. De zes hulpraketten voorzien van RD-276 hoofdmotoren en die op een mengsel van hydrazine en stikstoftetroxide brandstoffen werkten, vielen al na twee minuten af. Vijf motoren van de Breeze M rakettrap brachten de 6140 kg wegende AsiaSat 9 in een geostationaire overgangsbaan om de aarde op een hoogte van 4065 bij kilometer onder een hoek van 23,4 graden met de evenaar,. De weken die daarop volgden, werd de satelliet naar boven de evenaar gemanoeuvreerd en was de baan in een geostationaire veranderd.. een hoogte van 485 kilometer om de aarde te draaien. Tussen de beide kunstmanen zat een afstand van 137 kilometer. Met behulp van een microgolfinstrument kon de exacte afstand gemeten worden en de variaties in het zwaartekrachtveld van de aarde. De GRACE satellieten Breeze M rakettrap met de AsiaSat 9 Vanaf 122 gr. O.L. verzorgt de AsiaSat 9 de communicaties voor Indonesie, Myanmar, Mongolie en hun omringende gebieden. Deze nieuwe communicatiesatelliet gaat de AsiaSat 4, gelanceerd in april 2003 met een Atlas 3B raket, vervangen. EINDE VAN DE GRACE- SATELLIETEN NASA heeft laten weten dat het in november de instrumenten van de twee Amerikaans- Duitse satellieten gaat uitschakelen. Deze twee Gravity Recovery And Climate Experiment (GRACE) satellieten werden ruim 15 jaar geleden gelanceerd. Het uitschakelen gebeurt een paar maanden eerder dan gepland was en ook eerder dan hun vervangers om de aarde geschoten zouden worden. De lancering geschiedde destijds met een Russische Rocket raket. Ze kwamen op Amper in de ruimte ontstond er een probleem in een batterijcel van de GRACE 2. Enkele dagen later was dat probleem opgelost. Inmiddels is de brandstof van GRACE 2 zo goed als helemaal verbruikt. De kunstmanen verliezen hoogte en naar verwachting zullen ze begin 2018 in de dampkring door de wrijvingshitte zo goed als helemaal verbranden. Hun vervangers gaan in de eerste helft van het volgend jaar de ruimte. Voor het om de aarde brengen zal een Russisch-Oekrainse Dnepr raket zorgen. GAAN DE V.S. WEER NAAR DE MAAN? Je zou het bijna geloven na het horen van een toespraak van vice president van de V.S. Mike Spencer. In zijn toespraak op 5 oktober betoogde hij dat de Amerikanen weldra weer naar de maan zullen gaan. Niet om er voetstappen op achter te laten of vlaggen te planten, maar om er een basis te bouwen om van daaruit bemande vluchten naar Mars uit te kunnen voeren. Commerciële vluchten moeten het worden en die zullen aantonen dat het de V.S. zijn die op ruimtevaartgebied nog altijd nummer 1 zijn. Spence zei vol trots dat deze plannen nog tijdens de regering Trump uitgevoerd gaan worden. Pagina 15

16 Mike Spence hield de toespraak een dag nadat het 60 jaar geleden was dat Rusland de hele wereld verraste met het in een baan om de aarde schieten van de eerste kunstmaan, de Spoetnik 1. VRSS 1 (2012) in een baan om de aarde brengen. GAAN WE WELDRA MET EEN RAKET REIZEN? "Ja" zei Elon Musk van SpaceX tijdens het IAU-congres op vrijdag 29 september in het Australische Adelaide. Het wordt dan opstijgen met een raket vanaf een drijvend platform op zee in de V.S. en na een korte vlucht landen op een drijvend platform bij Shanghai. Een vlucht die nog geen uur gaat duren. Daar hangt natuurlijk wel een prijskaartje aan. in het begin zijn die vluchten alleen maar mogelijk voor hen met een goed gevulde bankrekening. Geleidelijk zullen die tickets wel goedkoper worden, zoals dat ook in de luchtvaart gebeurde. Musk verwacht over vijf jaar deze raketvluchten al te kunnen uitvoeren. CHINA LANCEERDE VENEZOLAANSE SATELLIET Vanaf Jiuquan lanceerbasis vertrok op maandag 9 oktober een 41 meter hoge Long March 2D raket richting ruimte. Deze Chinese raket bracht de tweede Venezolaanse Remote Sensing Satellite (VRSS 2) in een baan om de aarde. Al snel konden de Chinese technici bevestigen dat de lancering was geslaagd. De ongeveer 1000 kg wegende kunstmaan cirkelt op een hoogte van ongeveer 645 kilometer om de aarde. De baan is zonsynchroon (vliegt dus altijd over een gebied dat door de zon wordt beschenen) en maakt een hoek met de evenaar van 98 gr met de evenaar. De bedoeling is dat de VRSS 2 minstens vijf jaar in bedrijf zal blijven. In Venezuela kwam nogal wat kritiek op deze lancering. Het land verkeert immers in een politieke, financiële en humanitaire crises. De regering verdedigde zich met de argumenten dat het in het belang is van haar soevereiniteit en onafhankelijkheid. Het land beschikt nu, dankzij de medewerking van China, over drie kunstmanen. Al eerder liet het de communicatiesatelliet Venesat 1 (2008) en de De Venezolaanse VRSS 2 in de testhal voor zijn vertrek JWST LANCERING UITGESTELD NAAR 2019 De lancering van de James Webb Space Telescope (JWST) is opnieuw uitgesteld. Nu met zes maanden naar begin Er blijken extra testen nodig te zijn en er zijn vertragingen opgetreden in het assembleren van het geheel.. Er zijn nog veel meer werkzaamheden nodig dan gepland was die ook voor vertragingen zorgen. Managers hebben extra tijd genomen voor een nieuwe lanceerdatum in maart De James Webb ruimtetelescoop zal met een Ariane 5 vanaf lanceerbasis Kourou in een baan om de aarde worden geschoten. Inclusief raket en lanceerkosten zal het gehele project zeker 10 miljard dollar gaan kosten. Momenteel wordende onderdelen afzonderlijk getest o.a. in de zonnekamer. Vervolgens worden delen samengevoegd en opnieuw getest of die functioneren als deel-geheel. Dat gaat ontzettend veel tijd vergen en zeker als er problemen ontstaan ook al zijn die nog zo klein. Technici willen voorkomen dat er in de ruimte problemen ontstaan zoals destijds met de Hubble ruimtetelescoop. Toen bleek o.a. de hoofdspiegel niet in orde te zijn. Tijdens enkele space shuttle missies konden de ruimtevaarder voor de nodige reparaties zorgen. Dat is eventueel bij de JWST niet mogelijk. Het uitstel van de lancering van deze nieuwe ruimtetelescoop komt ESA goed uit. In oktober 2018 staat ook de lancering van de Europese BepiColombo naar planeet Pagina 16

17 Mercurius op het programma. Die heeft een lanceervenster van 5 okt. tot 28 nov ARIANE 5 LANCERING Na een uitstel van 9 minuten liet op zaterdag 30 september een Ariane 5 raket lanceerbasis Kourou onder zich om twee communicatiesatellieten in een bijna perfecte geostationaire overgangsbaan om de aarde te brengen. Na 29 minuten werd de Intelsat 37e weggeslingerd en 45 minuten na liftoff gebeurde dat ook met de BSAT-4a. Deze lancering was de vijfde van een Ariane 5 raket dit jaar en de 95e in totaal. Deze lancering had eigenlijk al op 5 september moeten plaatsvinden, maar de computer ontdekte een storing in het elektrische circuit vlak voordat de motoren van de twee hulpraketten werden ontstoken voor liftoff. Onmiddellijk werd het aftellen stopgezet en daardoor kon een ramp voorkomen worden. werk vanuit een geostationaire baan boven de evenaar op 110 gr. O.L. uitvoeren. De bedoeling is dat de BSAT-4a binnenkort de in 2007 gelanceerde BSAT-3a gaat vervangen. De volgende Ariane 5 gaat op 12 december van start en moet dan vier Europese Galileo navigatiesatellieten in een baan om de aarde brengen. Maar daarvoor vertrekt nog een Vega raket op 7 november om een Marokkaanse kunstmaan de ruimte in te schieten. De BSAT-4a SES-11/ECHOSTAR 105 GELANCEERD De Intelsat 37e De ruim 7000 kg wegende Amerikaanse Intelsat 37e verzorgt breedband, draadloze communicatie, televisie- en overheidsdiensten aan gebruikers in Amerika, Atlantische Oceaan, Europa en het Midden-Oosten. Dat gebeurt vanuit een geostationaire baan boven de evenaar op 18 gr. W.L. De Intelsat 37e heeft een geschatte levensduur van 15 jaar en gaat de in juni 2001 gelanceerde Intelsat 901 vervangen. De ongeveer 3900 kg wegende Japanse BSAT-4a gaat HD televisieuitzendingen voor Japan verzorgen. Hij is speciaal bedoeld voor de Olympische Spelen in 2020, evenals de Paralympics die zomer. Deze satelliet is van de allernieuwste technologische snufjes voorzien en zal zijn Drie dagen na de vorige lancering van een Falcon 9 raket, vertrok er opnieuw een Falcon 9 van SpaceX vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Zoals inmiddels gebruikelijk is, keerde de eerste trap weer behouden terug op aarde om t.z.t. opnieuw gebruikt te gaan worden. Tijdens deze lancering op woensdag 12 oktober bracht de raket twee satellieten in een baan om de aard. Beide communicatiesatellieten hebben een levensduur van vijftien jaar. Zowel de SES-11 als de EchoStar 105 zijn bedoeld voor het overbrengen van televisieprogramma's, relaisvideo's voor kabeluitzendingen en het doorgeven van gegevens. De beide satellieten kwamen in een sterk ellipsvormige baan om de aarde op 314 bij 40,526 kilometer onder een hoek van 27,9 graden met de evenaar. De weken die erop volgden werden de banen cirkelvormig en kwamen ze als geostationaire banen boven de evenaar op kilometer. Pagina 17

18 DAWN 10 JAAR IN DE RUIMTE Het NASA-ruimtevaartuig Dawn vierde op 27 september zijn tiende verjaardag in de ruimte. In deze periode heeft het maar liefst twee hemellichamen in de Kuipergordel bezocht. En een derde gaat misschien volgen. Een zeer succesvolle missie tot dusver. Dat verwachtte niemand voordat het van start ging en zeker niet toen er zich tal van problemen aandienden waaronder in het elektrische voortstuwingssysteem. Het zag er zo ernstig uit dat het in maart 2006 zelfs werd geannuleerd. Gelukkig wisten de technici voor oplossingen te zorgen en kon het ruimtevaartuig met een Delta 2 raket de ruimte in worden geschoten. Doch al snel kampte het met nieuwe problemen. Een reactiewiel viel uit en een korte tijd later een tweede. Het bezoek aan asteroïde Vesta leverde een groot aantal verrassingen op. Zo werd in laboratoria vastgesteld dat er water voorkomt, zij het wel in de vorm van ijs. Dat bevestigt de theorie dat het water op aarde afkomstig is van andere hemellichamen. In het verleden moet er zich een botsing hebben voorgedaan en zijn er zelfs stukjes van Vesta afgeslagen en de ruimte in zijn geslingerd. Ook hebben er tektonische activiteiten plaatsgevonden. Iets waarvan wetenschappers niet hadden kunnen vermoeden op zo'n klein hemellichaam. Ceres met zijn heldere plekken in de buurt van krater Occator Ook trof men putjes aan in verscheidene, betrekkelijk jonge kraters. Daaruit zou na een krachtige inslag gas of misschien wel waterdamp naar buiten zijn vrijgekomen. Wetenschappers nemen aan dat vrij snel na het ontstaan van de aarde, water van asteroïden en kometen naar de aarde kwam. Daarna vloog het toestel naar Ceres. Op opnames van de Hubble ruimtetelescoop was al te zien dat Ceres opvallend veel licht van de zon terugkaatste. Dawn stelde al vrij snel vast dat er in de buurt van krater Occator een grote lichtplek bevond. Aanvankelijk werd gedacht aan de aanwezigheid van ijs. Misschien was er wel een vulkaan dat water uitspuugde. Nadere studies maakten duidelijk dat het plekken waren met afzettingen van natriumcarbonaat, een soort zout. Dat zout met water kwam ook voor op Cerealia Faculia en Vinalla Faculae. Modder met ijs werd ook aangetroffen op de 15 kilometer hoge Ahuna Mons. Het was voor de wetenschappers duidelijk dat Ceres rijk aan ijs is en er komt veel natriumcarbonaat- en ammoniumzouten voor. Ceres moet zijn ontstaan zo'n 4,5 miljard jaar geleden en is gevormd uit vele kiezelstenen en stof. Begin dit jaar begaf het derde reactiewiel. Voor de stabilisatie is het nu helemaal afhankelijk van de stuurraketjes. Momenteel draait het in een ellipsvormige baan om Ceres op een afstand van 3200 tot Pagina 18

19 kilometer. Alle instrumenten werken nog uitstekend en doen onderzoek van de kosmische stralingen en de samenstelling van het oppervlak van deze asteroïde. Er is nu nog voor een jaar brandstof aan boord om te kunnen blijven functioneren. Over twee opties wordt nog nagedacht: het in een lagere baan brengen of het naar asteroïde Ade0ma te sturen. Een beslissing hierover zal niet lang meer op zich laten wachten STERRENHEMEL OP 19 SEPTEMBER hoger de heldere Venus met daaronder weer Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. Voor de Japanner Koniji Ohnishi alle reden om daarvan een prachtig plaatje te schieten. HELDERE VUURBOL BOVEN NEDERLAND Honderden Nederlanders en Belgen zagen op 21 september rond uur een heldere vuurbol. De helderheid werd geschat op magnitude -8 en dat is beduidend meer dan als we Venus met magnitude -6 aan het firmament kunnen bewonderen. Het was een schitterend gezicht. Bij sommigen heerst de twijfel of het wel een ruimtesteen(tje) was of was het misschien een stuk van een raket of een kunstmaan? BEZAT DE MAAN EEN DAMPKRING? De ochtend van 19 september 2017 liet de liefhebbers van sterrenkunde extra genieten. De Maan was laag boven de oostelijke horizon te zien met daaronder Mercurius. Net boven de Maan bevond zich Mars en nog wat Volgens wetenschappers van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA was dat ruim drie miljard jaar geleden het geval. Dat moet wel ongeveer 70 miljoen jaar gebleven zijn. Langzaam verdwenen die gassen in de ruimte. De geleerden kwamen tot die conclusie na bestudering van stukken steen die ruimtevaarders tijdens hun wandelingen op de maan hadden verzameld en mee naar de aarde hadden gebracht. Die stenen zijn gevormd door oude vulkanen en bestaan uit basalt. Toen de maan nog jong was, ontstonden er vele vulkaanuitbarstingen. Die vulden de atmosfeer met koolmonoxide, zwavel en zelfs water. Sporen daarvan zijn in de maanstenen terug te vinden. Niet alle waterdamp is in de ruimte verdwenen. Een deel ervan is waarschijnlijk op de polen van de maan neergeslagen en moet daar mogelijk als ijs terug te vinden zijn. Wat de atmosfeer om de maan betreft was die 3,5 miljard jaar geleden het dikst. Doch altijd nog 100 keer dunner dan de lucht die wij inademen en dikker dan de dampkring op Mars. Pagina 19

20 STUUR JE NAAM NAAR MARS In mei volgend jaar lanceert NASA de landingsmissie Mars InSight. Eerder was al bekend gemaakt dat er een microchip aan boord geplaatst zal worden met ruim 800 duizend namen van geïnteresseerden. Daarvoor kon je je in 2015 aanmelden. NASA heeft nu een tweede geheugenchip gepland, zodat nog meer namen mee naar het oppervlak van Mars kunnen. Als je er niet twee jaar geleden al bij was kun je dus alsnog je naam achterlaten op de website Wel opschieten, want de inschrijving eindigt op 1 november. door Michel van Pelt MARSKORST POREUZER DAN GEDACHT Een team van NASA-wetenschappers, onder leiding van de Nederlander Sander Goossens, heeft aanwijzingen gevonden dat de korst van Mars een lagere dichtheid heeft dan tot nu toe werd aangenomen. Die conclusie volgt uit een nieuwe analyse van Marssatelliet-gegevens van het zwaartekrachtsveld van de rode planeet. Volgens berekeningen bedraagt de gemiddelde dichtheid van de Marskorst 2600 kg per kubieke meter; vergelijkbaar met die van de maankorst. Artistieke impressie van Mars InSight. [NASA/JPL-Caltech] De wetenschappers hadden verwacht dat de dichtheid van de Marskorst dicht bij die van de oceanische korst van de aarde zou liggen, met een dichtheid van zo n 2900 kg per kubieke meter. De lagere waarde impliceert dat op z n minst delen van de Marskorst Pagina 20

21 relatief poreus zijn. Het is echter ook mogelijk dat de samenstelling en/of de dikte van de Marskorst van plaats tot plaats varieert. WATERIJS ROND DE EVENAAR VAN MARS Uit een nieuwe analyse van gegevens die tussen 2002 en 2009 zijn verzameld door NASA s Mars Odyssey blijkt rond de evenaar van Mars nog veel waterijs is te vinden. In de oude metingen van de neutronenspectrometer van Mars Odyssey vonden wetenschappers, tegen hun verwachtingen in, grote hoeveelheden waterstof langs delen van de evenaar. Dat is een sterke aanwijzing dat er zich waterijs onder het oppervlak bevindt. Tot nu toe werd aangenomen dat waterijs in de bodem rond de evenaar van Mars niet lang kan standhouden. De onderzoekers denken nu dat het bevroren water mogelijk wordt beschermd door een dunne, harde korst, een zogeheten duricrust. Een andere mogelijkheid is echter dat het waterstof in gehydrateerde zouten zit in plaats van in waterijs. ELON MUSK PRESENTEERT NIEUWE VERSIE VAN ZIJN MARSPLAN Elon Musk, de man achter het succesvolle nieuwe ruimtevaartbedrijf SpaceX, heeft op het jaarlijkse congres van de International Astronautische Federatie (IAF) een update van zijn bemande Marsplannen gepresenteerd. Al in 2022 wil Musk onbemande vrachtvluchten naar de rode planeet sturen met een interplanetair transportsysteem. De raket die hiervoor moet worden gebruikt is de zogenaamde BFR, voor Big F*cking Rocket. De versies van de BFR en die van het bijbehorende interplanetair voertuig dat hij dit jaar liet zien zijn wat kleiner dan die van het plan dat hij vorig jaar op het congres presenteerde, maar nog altijd van Saturnus V formaat. Het hele systeem zou meerdere keren hergebruikt moeten kunnen worden. Vergelijking van de meest recent versie van de BFR van SpaceX met NASA s SLS, de Big Ben toren en een SpaceX Falcon Heavy raket. Helemaal rechts een mens. [Wikipedia/Alistair Wick] Met een wat kleiner systeem denkt het bedrijf de BFR ook te kunnen gebruiken voor het lanceren van satellieten, bevoorraden van ruimtestations en maanbases en zelfs voor extreem snelle, suborbitale intercontinentale vluchten; de halve wereld rond in minder dan een half uur. Met deze toepassingen kan dan geld verdiend worden dat het bedrijf kan investeren in Musks ambitieuze Marskolonisatie-plannen. Musk zei dat hij er vrij zeker van is dat het systeem over ongeveer vijf jaar in gebruik genomen kan worden. Dan zal het gebruikt worden om twee vrachtschepen op Mars te landen, met aan boord elektriciteitsvoorzieningen, mijnbouwapparatuur en andere systemen die nodig zijn om astronauten op Mars te kunnen laten wonen. Het is de bedoeling dat lokaal waterijs omgezet wordt in zuurstof en waterstof, waarmee vervolgens gelande raketvoertuigen worden bijgetankt voor de vlucht terug naar de aarde. Twee jaar later zouden dan al vier schepen met mensen, Pagina 21

22 Artistieke impressie van een BFR op lanceerplatform Pad 39A van het Kennedy Space Center. Naast het platform staat een tankerversie van het transportvoertuig. Zodra de raket het bemande voertuig in een baan rond de aarde heeft afgeleverd, landt het terug op het lanceerplatform. Vervolgens wordt de tanker er op geplaatst voor een lancering en ontmoeting met het eerder vertrokken transportschip. De tanker vult dat schip vervolgens bij met stuwstof voor de lange reis naar, en landing op, Mars. [SpaceX] Voorraden en nog meer apparatuur worden gelanceerd. verkenningen uitvoeren, onder andere met gebruik van onbemande landers die bodemmonsters verzamelen en naar het Base Camp brengen. Voor latere missies wordt een herbruikbare eentraps raketlander toegevoegd waarmee astronauten zelf het Marsoppervlak kunnen bereiken. Deze bemande landingsmissies zouden in de jaren 2030 moeten plaatsvinden. LOCKHEED MARTIN PRESENTEERT MARS BASE CAMP Niet alleen SpaceX presenteerde spectaculair Marsplannen op het IAF congres, ook de meer traditionele luchtvaart- en ruimtevaartgigant Lockheed Martin kwam met concepten. Hun Mars Base Camp is een interplanetair transportvoertuig annex Mars ruimtestation dat in de buurt van de Maan zou moeten worden opgebouwd, bij een zogenaamde Deep Space Gateway. Een Orion ruimtevoertuig van het type dat het bedrijf momenteel ontwikkeld voor vluchten naar het ISS en de Maan, moet astronauten er dan heen brengen. Vervolgens vliegt het Mars Base Camp naar de rode planeet en brengt zichzelf in een baan rond Mars. Artistieke impressie van de herbruikbare Mars Base Camp Lander. [Lockheed Martin] De eerste missies zullen niet landen maar slechts vanuit een baan rond de planeet Pagina 22

23 METEORIETINSLAG 38 MILJOEN JAAR GELEDEN Zo'n 38 miljoen jaar geleden zorgde een meteorietinslag voor het ontstaan van een inslagkrater in Canada en die we nu kennen als het Mistatin Meer. Die inslag zorgde ook voor een recordtemperatuur van van minstens 2370 graden op het oppervlak. Met die gegevens is het probleem opgelost waarmee wetenschappers zaten wat die hoge temperatuur heeft veroorzaakt. Die inslagkrater in de Canadese provincie Newfoundland en Labrador heeft een doorsnede van ongeveer 28 kilometer. Dat gat wijst op een inslag van een meteoriet, die 38 miljoen jaar geleden insloeg, zeer groot was. Bij een intensief bodemonderzoek vonden de wetenschappers sporen van het mineraal zirkoon dat was veranderd in zirkonia, een soort diamant dat normaal gesproken alleen in een laboratorium kan worden vervaardigd. Zirkoon kan alleen worden omgevormd tot zirkonia bij een temperatuur van 2370 graden of hoger. Bij een inslag van die meteoriet moet deze temperatuur dus minimaal zijn bereikt. De vondst van zirkoon en zirkonia in een inslagkrater van een meteoriet is uniek. Bij de meeste meteorietinslagen verdampt namelijk al het materiaal dat in aanmerking komt met ruimtesteen. Daardoor is onderzoek naar de hitte die in het verleden is vrijgekomen bij meteorietinslagen, erg lastig. STEVE-BOGEN AAN DE HEMEL Regelmatig verschijnen er paarsachtige halve cirkels aan de hemel. Deze mysterieuze aurora's, staan inmiddels bekend onder de naam 'Steve'. Op 27 september was er weer een te zien in Canada aan de ochtendhemel. Gedurende ongeveer 20 minuten konden de Canadezen hiervan genieten. Jaren gelden dachten de mensen dat het iets met protonen te maken had en daarom werden ze protonbogen genoemd. Ze bleken echter niets met protonen te maken te hebben en kregen vervolgens een nieuwe naam "Steve'. Wat zo'n fraai lichtpaars natuurverschijnsel precies inhoudt en hoe ze ontstaan, is nog steeds een mysterie. Onlangs vloog een Swarm satelliet van ESA door zo'n Steve. Instrumenten onthulden de aanwezigheid van een relatief hete gasstroom, ongeveer 25 kilometer breed, die snel stroomt door de buitenste delen van de atmosfeer van de aarde.. Steve lijkt een thermische uitstraling te zijn van heet vloeiend gas en niets met neergeslagen elektronen te maken te hebben. NIEUWE KOMEET ONTDEKT Er worden regelmatig nieuwe kometen ontdekt en dat is geen heel bijzonder nieuws. Maar nu hebben wetenschappers er een ontdekt die maar liefst 2,4 miljard kilometer van de aarde te vinden is. Dat is voorbij planeet Saturnus. Nog nooit is op zo'n grote afstand al een komeet gevonden. Hij heeft voorlopig de aanduiding K2 gekregen. Geschat wordt dat hij een doorsnede meet van ongeveer 20 kilometer. Eromheen zit een stofwolk van bijna kilometer in doorsnede en dat is tien keer zo groot als de aarde. IJs en stof zijn nog in bevroren toestand op het oppervlak. Naarmate hij dichter bij de zon komt, warmt het oppervlak op en verdampt het ijs en laten de stofdeeltjes en steentjes los en zweven achter de komeet aan. K2 moet ongeveer 4,6 miljard jaar geleden ontstaan zijn, tegelijk met ons zonnestelsel. Vermoedelijk is de komeet miljoenen jaren geleden uit de Wolk van Oort vertrokken en is op weg gegaan naar de zon. Pagina 23

24 Zoals het er nu naar uitziet, zal het op grote afstand de aarde passeren. Een afstand voorbij Mars. Dat zal rond 2020 gebeuren. Na de ronding om de zon, vliegt hij weer terug. Een spectaculaire passage zal het naar verwachting niet worden, gezien zijn grote afstand. Maar ja, je weet het met kometen maar nooit. Ze kunnen voor een sensatie zorgen, of ook helemaal niets voorstellen. K2 werd in mei van dit jaar ontdekt met een telescoop op Hawaï. Vervolgens gebruikten astronomen de Hubble ruimtetelescoop om betere beelden te krijgen. Toen men ander beeldmateriaal ging bekijken, bleek dat hij in 2013 ook al was waargenomen. Toen viel dat vage piepklein puntje nog helemaal niet op. De baan van K2 MAANFASEN 04 november Volle Maan 10 november Laatste Kwartier 18 november Nieuwe Maan 26 november Eerste Kwartier DE ZON Opkomst: Ondergang: 02 november 7.37 uur uur 12 november 7.55 uur uur 22 november 8.12 uur uur 30 november 8.25 uur uur 'VALLENDE STERREN' Komeet K2 Deze hele maand kunnen we genieten van de Tauriden, een meteorenzwerm met oranjekleurige exemplaren. Maar ze verrassen ons ook met. heldere trage vuurbollen. Ze komen vanuit twee richtingen naar het sterrenbeeld Stier namelijk vanuit de sterrenbeelden Pegasus en Vissen. Heel bekend deze maand zijn de Leoniden. Ze zijn actief tussen 14 en 21 november met het maximum op 17 november overdag. Dus kijk vooral de nacht ervoor en erna in de omgeving van het sterrenbeeld Leeuw. Pagina 24

25 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND NOVEMBER 2017 MERCURIUS Komt nauwelijks boven de zuidwestelijke horizon uit en is daarom deze maand niet waarneembaar. Mercurius trekt door de sterrenbeelden Weegschaal, Schorpioen, Slangendrager en Boogschutter. VENUS Is nog maar een korte tijd 's ochtends laag boven de zuidoostelijke horizon te zien. Eind november komt ze nog maar een uur voor de zon op. Venus beweegt zich van Maagd naar weegschaal. MARS In Maagd treffen we 's ochtends Mars aan. Hij verwijdert zich van de zon en zal langzaamaan steeds eerder aan het firmament verschijnen. JUPITER Tegen half november verschijnt Jupiter weer aan de sterrenhemel. Eind november laat deze reuzenplaneet al twee uur voor zonsopkomst in het oosten zich bewonderen. Tot 15 november staat de planeet in Maagd en daarna in de Weegschaal. SATURNUS Is 's avonds begin deze maand mogelijk nog net in het zuidwesten te vinden, maar verdwijnt al snel in de avondschemering. Tot en met 18 november beweegt deze 'planeet met de ringen' in Slangendrager en daarna in Boogschutter. URANUS In Vissen is Uranus voor een groot deel van de nacht met een verrekijker te vinden. NEPTUNUS Met een telescoop is Neptunus in de avond en kort na middernacht te vinden in Waterman. VAN DAG TOT DAG 01 nov.: Samenstand van Venus en Spica, de helderste ster van Maagd. Het is moeilijk te zien, maar tegen 7.00 uur is het te proberen. 05 nov.: Rond uur eindigt de bedekking door de Maan van een sterretje van Stier. 06 nov.: Rond 1.36 uur eindigt een bedekking door de Maan van een ster van de sterrenhoop Hyaden. 06 nov.::tussen 3.43 uur en 4.30 uur bedekt de Maan de ster Aldebaran, de helderste ster van Stier. 07 nov.: Tussen 0.30 en 1.26 uur bedekt de Maan een ster van Stier. 09 nov.: Rond 6.07 uur eindigt de bedekking door de Maan van een ster van Tweelingen. 12 nov.: In de vroege ochtend is de samenstand van de Maan met Regulus, de helderste ster van Leeuw te zien. 13 nov.: Deze ochtend tussen 7.00 en 7.15 uur is een fraaie samenstand te zien van Venus en Jupiter. Venus (linksboven) is de helderste van de twee planeten. 14 nov.: Rond 6.06 uur wordt een ster van Maagd door de Maan bedekt. 15 nov. : Rechts van de smalle maansikkel is Mars te zien. Onder de maansikkel Spica, de helderste ster van Maagd. 16 nov.: Rechts van de zeer smalle maansikkel bevindt zich ster Spica. 16 en 17 nov.: In de beide ochtenden (plm uur) zijn naast de smalle maansikkel de planeten Jupiter (boven) en Venus te vinden. Zoek heel laag boven de oostzuidoostelijke horizon. 20 en 21 nov.: Bij helder weer en met een vrij uitzicht is in de buurt van de smalle maansikkel planeet Saturnus op te sporen. Probeer het al vanaf uur met een verrekijker. 22 nov.: Deze ochtend staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 24 nov.: Rond uur wordt een ster van Steenbok rakelings door de Maan bedekt. 24 nov.: Rond uur begint de bedekking door de Maan van een ster van Steenbok. 27 nov.: iets onder Mars bevindt zich Spica, de helderste ster van Maagd. Bekijk die samenstand tegen de ochtend. 27 op 28 nov.: Probeer de samenstand van Saturnus met daaronder Mercurius met een verrekijker te bekijken. Zoek in het zuidwesten kort na zonsondergang. Pagina 25

26 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in november bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 10 november 2017 standhouders was de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Aan belangstelling ontbrak het geenszins. Vooral de maquette van een Marslandschap trok de aandacht. Leden van afdeling Veldhoven hadden die gebouwd. Het komende jaar zal dat stukje Mars omgetoverd worden tot een Marsbasis. Naar schatting is die wel meer dan duizend keer gefotografeerd. Verder stond er o.a. ook een sterrenkijker opgesteld. Vooral kinderen wilden er graag doorheen kijken. Na afloop was de vereniging dik tevreden. Bedankt voor de prima verzorging door de mensen van ESTEC en natuurlijk ook onze medewerkers, die nu al te kennen gaven volgend jaar weer graag de stand te willen bemannen. - bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking resultaten sterrenfotografie - bij goed weer kijken we naar de sterrenhemel - en wat verder ter tafel komt Locatie: Iedereen krijgt hierover nog een bericht Aanvang: uur Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 november 2017 GESLAAGDE OPEN DAG ESTEC IN NOORDWIJK Zoals ieder jaar was het ook dit jaar weer een drukte van jewelste voor de toegangspoort van het Europese testcentrum van ESA. Een kleine 9000 bezoekers wilden wel eens zien wat daar allemaal gebeurt en te zien is. Via een speciale looproute kon bezocht worden wat toegankelijk was.helemaal op het einde was een speciale Space NL tent. Een van de Pagina 26

27