Het onderbenutte bètatalent van VWO-leerlingen

Transcriptie

1 Het ITS maakt deel uit van de Radboud Universiteit Nijmegen Het onderbenutte bètatalent van VWO-leerlingen Annemarie van Langen Hermann Vierke

2 HET ONDERBENUTTE BÈTATALENT VAN VWO-LEERLINGEN

3 ii

4 Het onderbenutte bètatalent van VWO-leerlingen Annemarie van Langen Hermann Vierke ITS Nijmegen

5 De particuliere prijs van deze uitgave is 8,- Deze uitgave is te bestellen bij het ITS, Foto omslag: Flip Franssen CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK DEN HAAG Langen, Annemarie van Het onderbenutte bètatalent van VWO-leerlingen / Annemarie van Langen & Hermann Vierke - Nijmegen: ITS ISBN NUR ITS, Radboud Universiteit Nijmegen Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, en evenmin in een retrieval systeem worden opgeslagen, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van het ITS van de Radboud Universiteit Nijmegen. No part of this book/publication may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. iv

6 Voorwoord Recentelijk heeft het ITS een onderzoek afgerond naar de profielkeuzen van leerlingen in het Nederlands onderwijs (Van Langen, 2005). Het opgebouwde databestand bevat onder andere een grote hoeveelheid informatie over ruim 1600 VWOleerlingen. In samenspraak met de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica (FNWI) van de Radboud Universiteit Nijmegen is geconstateerd dat van deze dataset nog niet maximaal is geprofiteerd. Een specifieke groep leerlingen die tot nu toe onderbelicht is gebleven, zit namelijk in het bestand verborgen : leerlingen die volgens de verzamelde gegevens aanleg hebben voor de exacte vakken, maar geen bijpassend natuurprofiel hebben gekozen. Het aanboren van het bètatalent van deze leerlingen zou de nijpende tekorten in de bètasector in het onderwijs en op de arbeidsmarkt kunnen helpen opheffen. Op verzoek van de FNWI en met subsidie van het Platform Bèta Techniek zijn secundaire analyses op het databestand uitgevoerd, waarvan in dit rapport verslag wordt gedaan. Het draait in de analyses om de vraag in welke opzichten de onderbenutters van bètatalent zich onderscheiden van de leerlingen die bij een vergelijkbaar bètatalent wel een bijpassend natuurprofiel hebben gekozen. De achterliggende gedachte is dat kennis over deze verschillen kan bijdragen tot een beter inzicht in de manieren waarop vergelijkbare leerlingen in de toekomst kunnen worden gestimuleerd om hun bètatalent beter te benutten. Onze dank gaat uit naar de FNWI en het Platform Bèta Techniek voor het scheppen van de randvoorwaarden om dit onderzoek te kunnen uitvoeren. Annemarie van Langen & Hermann Vierke ITS, Radboud Universiteit Nijmegen v

7 vi

8 Inhoudsopgave Voorwoord Managementsamenvatting v ix 1 Inleiding De achterblijvende belangstelling voor hoger bètatechnisch onderwijs Het potentieel voor universitaire bètatechnische opleidingen Onderbenutting van bètatalent bij de profielkeuze Onderzoeksopzet Leeswijzer 5 2 De identificatie van benutters en onderbenutters van 7 bètatalent bij de profielkeuze Onderscheiden subgroepen De profielkeuze van de onderzoekssteekproef Het bètatalent van de onderzoekssteekproef Identificatie van benutters en onderbenutters in de onderzoekssteekproef Samenvatting en vervolg 11 3 Beschrijving van de beschikbare variabelen Inleiding Variabelenblokken Ontbrekende gegevens 15 4 De vrouwelijke onderbenutters en benutters van bètatalent vergeleken Inleiding Analyseresultaten Samenvatting resultaten 25 5 De mannelijke onderbenutters en benutters van bètatalent vergeleken Inleiding Analyseresultaten Samenvatting resultaten 34 vii

9 6 Conclusies en discussie Inleiding Algemeen Verschillen tussen jongens en meisjes 39 Literatuur 43 Bijlagen 45 Bijlage A Schematisch overzicht variabelen 47 Bijlage B Subgroepscores (gemiddelden of percentages) 49 Bijlage C Overzicht effecten per contrastgroepen-vergelijking 53 viii

10 Managementsamenvatting Schets van het uitgevoerde onderzoek Achtergrond In dit rapport wordt verslag gedaan van secundaire analyses, uitgevoerd op een bestand met gegevens over meer dan 1600 VWO-leerlingen. Zij zaten in 1999/2000 in het eerste leerjaar van het voortgezet onderwijs en zijn vanaf dat moment een aantal jaren onderzoeksmatig gevolgd (Van Langen, 2005). De gegevens in het bestand zijn op verschillende momenten schriftelijk verzameld bij leerlingen, hun ouders en de scholen. Centraal in het onderzoek staan de VWO-leerlingen die in de onderbouw van het voortgezet onderwijs blijk hebben gegeven van een talent voor de exacte vakken, maar die vervolgens toch geen bijpassend natuurprofiel hebben gekozen. In dit rapport worden deze leerlingen beschouwd als zogenaamde onderbenutters van bètatalent. In de analyses worden zij vergeleken met VWO-leerlingen die een vergelijkbaar talent vertoonden en die wel een bijpassend natuurprofiel hebben gekozen; de zogenaamde benutters van bètatalent. Het draait in de analyses om de vraag in welke opzichten de onderbenutters van bètatalent zich onderscheiden van de benutters. De achterliggende gedachte is dat kennis over deze verschillen kan bijdragen tot een beter inzicht in de manieren waarop onderbenutters in de toekomst kunnen worden gestimuleerd om hun bètatalent beter te benutten. Een belangrijke kanttekening dient te worden aangebracht bij de term onderbenut bètatalent. Leerlingen die hun goede prestaties bij de exacte vakken niet laten volgen door een bijpassende profielkeuze, benutten inderdaad in dat opzicht hun bètatalent niet maximaal. De kans is echter groot dat het wél gekozen profiel past bij andere talenten van de leerling, bijvoorbeeld voor talen, economie of kunst. Op individueel niveau is de onderbenutting dus vrijwel altijd relatief. Op macro-economisch niveau ligt dat echter anders. Er is al geruime tijd sprake van een tekort aan hoger opgeleid bètatechnisch personeel op de Nederlandse arbeidsmarkt en ook de toeleverende universitaire opleidingen kampen met een gebrek aan belangstelling, die overigens nog veel sterker geldt voor meisjes dan voor jongens. VWO-leerlingen met bètatalent kunnen deze problemen helpen oplossen; kiezen zij echter geen passend profiel, dan wordt hun bètapotentieel waarschijnlijk niet optimaal benut. Ook van de leerlingen die wel een passend profiel hebben gekozen, is het natuurlijk nog maar de vraag of zij hun bétatalent in de toekomst zullen blijven benutten. Dat hangt af van hun studie- en beroepskeuze. Over die latere keuzemomenten gaat dit onderzoek echter niet. ix

11 Indeling van leerlingen in contrasterende subgroepen Landelijke cijfers wijzen uit dat VWO-leerlingen met een eindexamen in een maatschappijprofiel (economie & maatschappij of cultuur & maatschappij) nauwelijks doorstromen naar bètatechnische studies. Maar ook voor leerlingen met een n&gprofiel (natuur & gezondheid) is die kans met circa 20 procent niet erg groot te noemen, ondanks dat ze wel toegang hebben tot de meeste van deze studies. De kans op doorstroming naar een bètatechnische studie is het grootst (bijna 70%) voor leerlingen met een n&t-profiel (natuur & techniek); dit is dan ook het profiel dat expliciet is ontwikkeld ter voorbereiding op een dergelijke studie en daartoe ook de meeste voorbereiding in het verplichte curriculum bevat. Gelet op het voorgaande worden in het onderzoek drie subgroepen van onderbenutters van bètatalent onderscheiden: leerlingen die presteren conform een n&g-profiel, maar kiezen voor een maatschappijprofiel; leerlingen die presteren conform een n&t-profiel, maar kiezen voor een maatschappijprofiel; leerlingen die presteren conform een n&t-profiel, maar kiezen voor een n&gprofiel. Tegenover elke subgroep van onderbenutters is in het onderzoek een contrasterende subgroep van benutters gedefinieerd, die bij vergelijkbare prestaties wel heeft gekozen voor het maximaal bijpassende natuurprofiel. In de analyses zijn deze contrasterende subgroepen paarsgewijs met elkaar vergeleken, op zoek naar de kenmerken die de twee groepen van elkaar onderscheidt. Omdat uit de landelijke cijfers duidelijk blijkt dat de bètakeuzen van jongens en meisjes sterk uiteenlopen, zijn deze analyses voor de beide seksen afzonderlijk uitgevoerd. Concreet zijn in de analyses de volgende groepen uit het onderstaande schema gecontrasteerd: 1a met 2a, 1b met 2b, 3a en 4a met 5a, en 3b en 4b met 5b. x

12 Subgroepen van benutters en onderbenutters Koos voor: Presteerde conform: n&g-profiel n&t-profiel maatschappijprofiel Groep 1 1a meisjes 1b jongens Groep 3 3a meisjes 3b jongens n&g-profiel Groep 2 2a meisjes 2b jongens Groep 4 4a meisjes 4b jongens n&t-profiel Groep 5 5a meisjes 5b jongens Welke mate van bètatalent er bij de onderzochte leerlingen aanwezig is c.q. in welke mate de leerlingen presteerden conform een maatschappij-, n&g- of n&t-profiel, is bepaald op basis van hun gemiddelde cijfer voor de vakken wiskunde, scheikunde en natuurkunde op het voorjaarsrapport in 3VWO. Het nadeel van deze werkwijze is dat de hoogte van het rapportcijfer waarschijnlijk niet alleen een indicatie geeft van het aanwezige bètatalent, maar ook van de ijver en motivatie van de leerling, en bovendien van de relatie tussen de leerkracht en de leerling. Een betere indicator zou wellicht worden gevormd door de scores op onafhankelijke toetsen voor de drie exacte vakken. In het databestand is echter alleen een onafhankelijke toetsscore voor wiskunde beschikbaar en dat lijkt een te smalle basis, vooral omdat alle leerlingen ook in de bovenbouw van het VWO verplicht zijn een (meer of minder omvangrijk) wiskundeprogramma te volgen. Derhalve zijn alle leerlingen toch ingedeeld in drie prestatieniveaus op basis van het gemiddelde rapportcijfer in de drie exacte vakken. De indeling is als volgt gemaakt: leerlingen die ten hoogste een 6,5 gemiddeld stonden, presteerden conform een maatschappijprofiel; leerlingen met een gemiddelde boven 6,5 maar ten hoogste 7,5 presteerden conform een n&g-profiel; leerlingen met een gemiddelde boven 7,5 presteerden conform een n&t-profiel. De grenzen zijn overigens met opzet streng geformuleerd, zodat met vrij grote zekerheid kan worden aangenomen dat er daadwerkelijk sprake is van bètatalent. In de volgende tabel wordt zichtbaar hoeveel leerlingen uit de onderzochte steekproef behoren tot de onderscheiden contrastgroepen uit het eerder gepresenteerde schema. De donkergrijze blokken in de tabel betreffen de onderbenutters; de lichtgrijze blokken bevatten de benutters die in het onderzoek dienen als contrastgroepen. xi

13 Relatie tussen feitelijke profielkeuze en profiel-prestatieniveau o.b.v. de rapportcijfers voor de drie exacte vakken. Onderzoekssteekproef, naar sekse presteerde conform: m-profiel n&g-profiel n&t-profiel N feitelijke keuze meisjes c&m-profiel (30%) e&m-profiel (30%) n&g-profiel (33%) n&t-profiel (7%) N 295 (36%) 315 (38%) 209 (26%) 819 (100%) jongens c&m-profiel (6%) e&m-profiel (38%) n&g-profiel (21%) n&t-profiel (35%) N 175 (25%) 274 (39%) 259 (37%) 708 (100%) Uit de tabel blijkt dat 43 procent van alle meisjes (n=355) en 31 procent van alle jongens (n=221) uit de steekproef hun bètatalent niet optimaal benutten. De grotere onderbenutting bij de meisjes wordt onder andere veroorzaakt door een forse groep meisjes (n=113) die presteert conform een n&t-profiel, maar kiest voor een n&gprofiel. Databestand: beschikbare variabelen De beschikbare gegevens op grond waarvan de contrastgroepen met elkaar zijn vergeleken, zijn ten behoeve van de analyses ingedeeld in negen blokken: 1) achtergrondkenmerken van de leerlingen en hun ouders, 2) eerdere prestaties en rapportcijfers van de leerlingen, 3) hun voorkeur voor vervolgopleidingen en beroepskenmerken, 4) hun leerstijl, 5) de adviezen die de leerlingen van de school en van hun ouders hebben gekregen met betrekking tot een eindexamen in de vier profielen en de vakken natuurkunde, Frans en economie, 6) het oordeel van de leerlingen over hun eigen competentie, hun plezier en het ingeschatte nut van het vak natuurkunde, 7) idem voor het vak Frans, 8) idem voor het vak economie, en tenslotte 9) de factoren die de leerlingen van belang achten om hoge prestaties bij natuurkunde te kunnen behalen. Het databestand bevat dus helaas geen gegevens over kenmerken van de klas of van de docenten voor de exacte vakken en hun wijze van lesgeven, ofschoon ook deze variabelen mogelijk van invloed zijn. Kenmerken van de school zijn beperkt tot de adviezen ten aanzien van de profiel- en vakkenkeuze. Andere variabelen die niet in het databestand voorkomen ofschoon ze mogelijkerwijs relevant zijn, betreffen bijvoorbeeld kenmerken van de peergroup of de invloed van de media. xii

14 De contrastgroepen zijn paarsgewijs en per variabelenblok met elkaar vergeleken met behulp van logistische regressie-analyse. Zo wordt duidelijk welke variabelen uit elk blok een significante bijdrage leveren aan het voorspellen van de kans dat een leerling zijn of haar bètatalent maximaal benut dan wel onderbenut. Per variabelenblok is ook het percentage verklaarde variantie berekend (Nagelkerke s R 2 ); dit geeft weer in welke mate de significante variabelen uit het variabelenblok samen de variantie tussen de twee contrastgroepen kunnen verklaren. Deze percentages zijn overigens niet onafhankelijk van elkaar en kunnen derhalve niet bij elkaar worden opgeteld. Puntsgewijze samenvatting van de resultaten Uitsluitend de gevonden effecten die sterk significant bleken (p<0.01) worden hierna weergegeven. In Bijlage C van dit rapport worden deze bevindingen ook in een schema weergegeven. De VWO-meisjes 1a. De kans dat meisjes die presteerden conform een n&g-profiel toch niet kozen voor dat profiel, maar voor een maatschappijprofiel, blijkt significant groter bij: een grotere belangstelling voor een beroep met media-aspecten (kunst, talen, tv/radio); een hogere interesse voor een vervolgopleiding in economie/bedrijfskunde; een lagere interesse voor een vervolgopleiding in de zorg- en de bètasector; een negatiever advies van de ouders ten aanzien van het n&g-profiel; een negatiever advies van de school ten aanzien van natuurkunde als eindexamenvak; minder plezier in het vak natuurkunde; een lagere inschatting van het nut van natuurkunde voor de eigen toekomst; een hogere inschatting van het nut van Frans en economie voor de eigen toekomst. Drie van de negen variabelenblokken ( voorkeuren voor opleidingen en beroepsaspecten, advisering door derden en waardering van natuurkunde ) verklaren ieder afzonderlijk een aanzienlijke hoeveelheid variantie (van 41 tot 72%) tussen de beide contrastgroepen. 2a. De kans dat meisjes die presteerden conform een n&t-profiel toch niet kozen voor dat profiel, maar voor een maatschappijprofiel, blijkt significant groter bij: een lagere interesse voor een vervolgopleiding in de bètasector; een negatiever advies van de ouders ten aanzien van het n&t-profiel; een lagere inschatting van het nut van natuurkunde voor de eigen toekomst; een hogere inschatting van het nut van Frans en economie voor de eigen toekomst. xiii

15 Opnieuw zijn het de variabelenblokken voorkeuren voor opleidingen en beroepsaspecten, advisering door derden en waardering van natuurkunde die elk een grote hoeveelheid variantie (van 46 tot 70%) tussen de beide contrastgroepen verklaren. 3a. De kans dat meisjes die presteerden conform een n&t-profiel toch niet kozen voor dat profiel, maar voor een n&g-profiel, blijkt significant groter bij: een hogere interesse voor een vervolgopleiding in de zorgsector; een negatiever advies van de ouders ten aanzien van het n&t-profiel. Bij de vergelijking van deze laatste twee contrastgroepen valt echter op dat met de significante variabelen slechts een beperkte hoeveelheid variantie kan worden verklaard. Alleen bij het variabelenblok advisering door derden loopt het percentage op tot bijna 50 procent; de andere blokken variëren van 0 tot 15 procent. De VWO-jongens 1b. De kans dat jongens die presteerden conform een n&g-profiel toch niet kozen voor dat profiel, maar voor een maatschappijprofiel, blijkt significant groter bij: een hogere interesse voor een vervolgopleiding in economie/bedrijfskunde en in een alfarichting; een lagere interesse voor een vervolgopleiding in de zorg- en de bètasector; een positiever advies van de ouders ten aanzien van het e&m-profiel; een negatiever advies van de ouders ten aanzien van het n&g-profiel; minder plezier in het vak natuurkunde; een lagere inschatting van het nut van natuurkunde voor de eigen toekomst; een hogere inschatting van het nut van Frans en economie voor de eigen toekomst. Drie van de negen variabelenblokken ( voorkeuren voor opleidingen en beroepsaspecten, advisering door derden en waardering van natuurkunde ) verklaren ieder afzonderlijk een aanzienlijke hoeveelheid variantie (van 50 tot 63%) tussen de beide contrastgroepen. Opmerkelijk is dat met het variabelenblok waardering economie ook bijna eenderde van de totale variantie tussen beide contrastgroepen kan worden verklaard. 2b. De kans dat jongens die presteerden conform een n&t-profiel toch niet kozen voor dat profiel, maar voor een maatschappijprofiel, blijkt significant groter bij: een kleinere belangstelling voor een beroep met bèta-aspecten; een hogere interesse voor een vervolgopleiding in economie/bedrijfskunde; een negatiever advies van de ouders ten aanzien van het n&t-profiel; minder plezier in het vak natuurkunde; een lagere inschatting van het nut van natuurkunde voor de eigen toekomst; een hogere inschatting van het nut van Frans en economie voor de eigen toekomst; xiv

16 een sterkere overtuiging dat je hard moet werken om hoge cijfers voor natuurkunde te halen. Opnieuw verklaren de variabelenblokken voorkeuren voor opleidingen en beroepsaspecten, advisering door derden en waardering van natuurkunde elk afzonderlijk een grote hoeveelheid verklaarde variantie tussen de beide contrastgroepen; steeds rond de 60 á 70 procent. 3b. De kans dat jongens die presteerden conform een n&t-profiel toch niet kozen voor dat profiel, maar voor een n&g-profiel, blijkt significant groter bij: een lager rapportcijfer voor wiskunde in leerjaar 1; een kleinere belangstelling voor een beroep met bèta-aspecten; een hogere interesse voor een vervolgopleiding in de zorgsector; een negatiever advies van de school ten aanzien van natuurkunde als eindexamenvak; een lagere inschatting van de eigen competentie ten aanzien van natuurkunde; meer plezier in het vak Frans; een sterkere overtuiging dat je hard moet werken en een goede docent nodig hebt om hoge cijfers voor natuurkunde te halen. Ofschoon er bij de vergelijking tussen deze twee laatste contrastgroepen tamelijk veel en diverse variabelen met een significante voorspellende waarde gevonden worden, kunnen de meeste variabelenblokken slechts een beperkte hoeveelheid variantie verklaren. Het hoogste percentage wordt verklaard door de variabelenblokken voorkeur voor opleidingen en beroepsaspecten en advisering door derden ; bij beide blokken is het percentage rond de 25 procent. De overige blokken komen niet boven de 11 procent verklaarde variantie uit. Conclusies en discussie Algemeen De kans dat leerlingen hun bètatalent niet of niet optimaal benutten, wordt voor een belangrijk deel voorspeld door de specifieke interesse van de leerlingen voor vervolgopleidingen en beroepskenmerken. Dat is op zichzelf een voor de hand liggende conclusie, maar het betekent dat een betere benutting van bètatalent onder meer kan worden bereikt door het beïnvloeden van die interessen. Ofschoon dat misschien niet direct haalbaar of zelfs verantwoord lijkt, wijzen we er op dat veel leerlingen hun voorkeuren ontwikkelen zonder veel notie te hebben van de concrete inhoud en beroepsmogelijkheden van (bètatechnische) studies. Aantrekkelijke studie- en beroepsvoorlichting kan wellicht bijdragen aan het doorbreken van vooroordelen en stereotiepe denkbeelden, en ook andere interesses aan het licht bren- xv

17 gen. Leerlingen die over bètatalent beschikken, zouden er ongeacht hun voorkeur op moeten worden gewezen dat zij met een natuurprofielkeuze hun opties langer open houden en hun doorstroommogelijkheden in het hoger onderwijs verruimen. Structurele gezinskenmerken (opleiding ouders, technisch beroep ouders, etnische herkomst) dragen weinig bij aan het voorspelling van de onderbenutting van bètatalent. Maar de adviezen van de ouders met betrekking tot de profielkeuze en eindexamenvakken zijn wel sterk bepalend. Dat geldt eveneens voor de adviezen die leerlingen van de school ontvangen. Bij vergelijkbare prestaties adviseren ouders en scholen soms toch heel verschillend, en dat kan ertoe leiden dat leerlingen hun bètatalent niet optimaal benutten. Mogelijk liggen hieraan ook stereotiepe denkbeelden van ouders, docenten en decanen ten grondslag en in dat geval zou goede informatie over de inhoud en mogelijkheden van vervolgopleidingen en beroepen ook voor hen zinnig zijn. De perceptie van leerlingen in 3VWO ten aanzien van het vak natuurkunde gekozen als representant van de bètarichting - blijkt een belangrijke voorspellende waarde te hebben voor het benutten of onderbenutten van bètatalent. Of ze plezier hebben in dit vak, of ze het nuttig achten voor hun eigen toekomst, of ze zichzelf er goed in vinden, of ze denken dat je er hard voor moet werken en er een goede docent bij nodig hebt; dergelijke inschattingen blijken mede bepalend voor het uiteindelijke besluit om hun bètatalent wel of niet optimaal te benutten. Een beter imago van dit vak zal dus wellicht bijdragen aan een betere benutting van bètatalent. Overigens is niet onderzocht in hoeverre ook het imago van scheikunde en wiskunde van invloed zijn op de onderbenutting. Op grond van de beschikbare gegevens in het databestand kon maar een beperkte hoeveelheid variantie worden verklaard tussen de leerlingen die bij uitgesproken hoge cijfers voor de exacte vakken kiezen voor een n&g-profiel danwel voor een n&t-profiel. Wat de onderzochte kenmerken betreft, verschillen deze leerlingen dus blijkbaar minder sterk van elkaar. Dat betekent dat de interventies zoals hiervoor besproken de beïnvloeding van leerlingvoorkeuren en advisering door derden, verbetering van het imago natuurkunde voor de betreffende onderbenutters ook minder effect zullen sorteren. De grote vraag is ook vanuit het perspectief van relevante beleidsinterventies - op welk vlak deze groepen zich dan wel duidelijk van elkaar onderscheiden. Wellicht gaat het om kenmerken van de docenten en hun wijze van lesgeven; variabelen die in het beschikbare databestand helaas ontbreken. Meer onderzoek naar de beweegredenen van deze specifieke groep onderbenutters is nodig en zou bij voorkeur kwalitatief van aard moeten zijn (diepteinterviews). xvi

18 Seksespecifiek De onderbenutting van bètatalent is groter bij de meisjes dan bij de jongens: 43 versus 31 procent. Sekse is daarmee ook een voorspeller van onderbenutting, die echter niet als zodanig in de analyses naar voren kwam doordat jongens en meisjes apart zijn onderzocht. Meisjes zijn dus relatief vaker dan jongens geneigd het aanwezige bètatalent niet om te zetten in een bijpassend profiel. Dat pleit ervoor om bij de ontwikkeling van beleid aan deze groep afzonderlijk aandacht te besteden. Twee andere belangrijke voorspellers van onderbenutting van bètatalent zijn de leerlingvoorkeuren qua opleiding en beroep en de advisering door derden. Het is goed denkbaar dat deze bevindingen deels samenhangen met seksestereotiepe denkbeelden van leerlingen (meisjes), hun ouders en de school. Dat is aanleiding om nogmaals te pleiten voor goede voorlichting over bètatechnische opleidings- en beroepsmogelijkheden die bovendien niet-seksestereotiep van aard is. Bepaalde variabelenblokken blijken bij meisjes sterker de variantie tussen de vergeleken contrastgroepen te kunnen verklaren dan bij jongens, of omgekeerd. Zo hangt bijvoorbeeld de kans dat meisjes die presteerden conform een n&t-profiel toch kozen voor een n&g-profiel, meer samen met de adviezen van derden dan bij vergelijkbare jongens. Maatregelen om de determinanten van onderbenutting te beinvloeden, zijn het meest effectief als rekening wordt gehouden met deze seksegedifferentieerde bevindingen. xvii

19 xviii

20 1 Inleiding 1.1 De achterblijvende belangstelling voor hoger bètatechnisch onderwijs De Nederlandse overheid streeft naar een toename van de belangstelling voor bètatechnische studies in HBO en WO; zowel in het algemeen als van vrouwen in het bijzonder (Kabinetsnota, 2004). Daarin staat ons land niet alleen. Tijdens de EU-top in Lissabon in 2000 hebben de gezamenlijke ministers, in hun ambitie om uit te groeien tot één van de beste kenniseconomieën ter wereld, afgesproken dat het aantal studenten in de EU dat met succes een bètatechnische opleiding in het hoger onderwijs afrondt in 2010 met 15 procent moet zijn gestegen. Ook de onevenwichtige verhouding tussen mannen in vrouwen in deze onderwijssector dient te worden gecorrigeerd (Europese Commissie, 2002, 2004). Het achterliggende probleem is in Nederland echter groter dan elders, omdat de deelname aan de betreffende studies hier de afgelopen jaren lager was dan in vrijwel alle andere EU-landen, en dat geldt ook voor de deelname van vrouwelijke studenten. Dat kan worden geïllustreerd aan de hand van Tabel 1, die betrekking heeft op het aandeel gediplomeerden met een hogere bètatechnische opleiding onder de beroepsbevolking van jarigen in een groot aantal EU-landen. De tabel laat zien dat alleen in Oostenrijk minder hooggeschoold bètatechnisch personeel beschikbaar is dan in Nederland en dat de relatieve ondervertegenwoordiging van vrouwen nergens zo groot is als in ons land. Nog los van de EUambities is een grotere belangstelling voor bètatechnische studies in Nederland ook nodig doordat er in de huidige situatie een tekort aan hoog opgeleid bètatechnisch personeel op de arbeidsmarkt dreigt te ontstaan (ROA, 2003). 1

21 Tabel 1 Aantal gediplomeerden in hogere bètatechnische opleidingen per personen in de beroepsbevolking van jaar in 2003 per land (OECD, 2005) vrouwen+mannen vrouwen mannen België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Ierland Italië Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk Zweden Het potentieel voor universitaire bètatechnische opleidingen Het hoger bètatechnisch onderwijs wordt in Nederland verzorgd door hogescholen en universiteiten. Een groot deel van het potentieel voor universitaire bètatechnische opleidingen wordt gevormd door leerlingen met een VWO-diploma op zak. Of zij inderdaad kunnen instromen in deze opleidingen, hangt af van het profiel waarin zij eindexamen hebben gedaan. Sinds 1998 moeten leerlingen op het VWO voor of in het vierde leerjaar een keuze maken uit vier profielen: cultuur & maatschappij (c&m), economie & maatschappij (e&m), natuur & gezondheid (n&g) en natuur & techniek (n&t). Leerlingen die een VWO-eindexamen in een natuurprofiel hebben afgelegd, hebben daarmee toegang tot de meeste bètatechnische studies. Echter, ofschoon de twee natuurprofielen grotendeels overeenkomstige doorstroommogelijkheden in het hoger onderwijs hebben, verschillen zij wel degelijk in de zwaarte van het bètaprogramma en daarmee ook in de mate waarin ze voorbereiden op een bètatechnische studie. In het n&t-profiel zijn de exacte vakken wiskunde B, natuurkunde en scheikunde in hun geheel verplicht, terwijl in het n&g-profiel kan worden volstaan met een eindexamen in de deelvakken 1. Aanvankelijk was het namelijk de bedoeling dat alleen het n&tprofiel rechtstreeks toelating zou verschaffen tot een bètatechnische studie terwijl het 1 In 2007 worden de deelvakken afgeschaft. Daarna zullen in het n&g-profiel biologie, scheikunde en wiskunde A verplicht zijn, en in het n&t-profiel natuurkunde, scheikunde en wiskunde B. 2

22 n&g-profiel specifiek is ontwikkeld ter voorbereiding op een studie in de gezondheidszorg of milieusector. Onder invloed van de tekorten in het onderwijs en op de arbeidsmarkt is het toelatingscriterium van de bètatechnische studierichtingen later verruimd. Gediplomeerden met een n&g-profiel stromen niettemin in veel mindere mate door naar een bètatechnische studie dan gediplomeerden met een n&t-profiel: ongeveer 20 versus 67 procent (Inspectie van het Onderwijs, 2005). Leerlingen met een eindexamen in een maatschappijprofiel hebben over het algemeen geen toegang tot de bètatechnische studies, tenzij zij extra exacte vakken hebben opgenomen in het vrije keuzedeel. Uit doorstroomcijfers inzake de overgang van secundair naar tertiair onderwijs blijkt dat het percentage VWO-leerlingen met een eindexamen in een maatschappijprofiel dat doorstroomt naar een universitaire bètatechnische studie vrijwel nul is (Tweede Fase Adviespunt, 2005). In 2004 was de verdeling van de VWO-examenkandidaten over de profielen zoals in Tabel 2 is weergegeven (CFI, 2005). De aanduiding combinatieprofiel slaat op de situatie dat een leerling twee of meer profielen combineert. Uit de praktijk is bekend dat vooral de combinatie van het n&g-profiel met het n&t-profiel vaak wordt gemaakt (Tweede Fase Adviespunt, 2005); de cijfers van het CFI geven echter geen uitsluitsel over de exacte combinaties. Tabel 2 Verdeling van VWO-examenkandidaten over de profielen in 2004, naar sekse en in totaal. Bron: CFI (2005) meisjes jongens totaal c&m e&m n&g n&t combinatieprofiel N (100%) In totaal heeft 42 procent van de VWO-leerlingen in 2004 eindexamen afgelegd in een natuurprofiel, exclusief degenen met een combinatie(natuur)profiel. Meer jongens dan meisjes kozen een natuurprofiel: 48 versus 37 procent. Bovendien kozen meisjes met een natuurprofiel vrijwel altijd voor het n&g-profiel; slechts een zeer klein deel deed eindexamen in het n&t-profiel (3%). Daarentegen deed een evenredig aandeel jongens eindexamen in het n&g-profiel als in het n&t-profiel (elk 24%). 3

23 1.3 Onderbenutting van bètatalent bij de profielkeuze Onder de VWO-leerlingen die in of na de derde klas kiezen voor een maatschappijprofiel of een n&g-profiel is ongetwijfeld een deel dat meer bèta-aanleg heeft dan uit hun profielkeuze tot uiting komt. In dit rapport wordt verslag gedaan van een onderzoek naar deze leerlingen, die wel het talent hebben voor een bètatechnische studieen beroepskeuze, maar de kans daarop al in 3VWO sterk verkleinen zie de doorstroomcijfers uit de vorige paragraaf door hun keuze voor een maatschappijprofiel respectievelijk een n&g-profiel. Concreet gaat het om leerlingen die in de eerste jaren van het VWO goed presteren bij de exacte vakken, maar geen profiel kiezen dat daarbij past. Het door hen on- of onderbenut (vanaf hier worden beide aangeduid als onderbenut) gelaten bètatalent zou, door het wél aan te boren, de nijpende tekorten in de bètatechnische sector op de arbeidsmarkt kunnen helpen verkleinen. Daarvoor is het dan overigens wel nodig dat ze later ook een studie en beroepsloopbaan kiezen die aansluit bij hun bètatalent. Over die latere keuzemomenten gaat dit onderzoek echter niet. Een belangrijke kanttekening bij de term onderbenut bètatalent is hier op zijn plaats. Leerlingen die hun goede prestaties bij de exacte vakken niet laten volgen door een bijpassende profielkeuze, benutten inderdaad in dat opzicht hun bètatalent niet maximaal. Daar staat echter in de meeste gevallen een ander talent tegenover dat door de gemaakte keuze juist wel wordt benut. Op individueel niveau is de onderbenutting dus vrijwel altijd relatief. Op macroniveau ligt dat echter anders. Het dreigende gebrek aan hooggeschoold bètatechnisch personeel, gecombineerd met het EU-streven naar een hoogwaardige kenniseconomie, maakt de onderbenutting van bètatalent economisch gezien onwenselijk. De mogelijk extreme onderbenutting van het bètatalent van vrouwen, die achter hun grote ondervertegenwoordiging in deze sector kan worden vermoed, is bovendien ook maatschappelijk gezien onwenselijk. Daarmee wordt immers de basis gelegd voor een vorm van arbeidsmarktsegregatie en van sekse-ongelijke kansen op een gunstige arbeidsmarktpositie. 1.4 Onderzoeksopzet Naar aanleiding van het voorgaande zijn drie onderzoeksdoelstellingen geformuleerd: 1) het identificeren van de VWO-leerlingen die wel bètatalent hebben maar geen bijpassende profielkeuze hebben gemaakt, 2) het zoeken naar typerende kenmerken van deze onderbenutters, dat wil zeggen in welke opzichten onderscheiden zij zich van de leerlingen die een vergelijkbaar bètatalent wel hebben benut bij hun profielkeuze de zogenaamde benutters en 3) het op grond van de onderzoeksbevindin- 4

24 gen definiëren van mogelijke aanknopingspunten om leerlingen in de toekomst bij hun profielkeuze hun bètatalent beter te laten benutten. Om deze doelstellingen te bereiken, zijn analyses uitgevoerd op een databestand dat reeds was opgebouwd in het kader van een ander onderzoek (Van Langen, 2005; Van Langen, Rekers-Mombarg & Dekkers, 2006). Het bestand heeft betrekking op 1648 leerlingen op 52 scholen die in schooljaar 1999/2000 in het eerste leerjaar van het voortgezet onderwijs zaten en na de brugperiode zijn doorgestroomd naar het VWO. Op meerdere momenten in hun schoolloopbaan zijn er gegevens verzameld bij de leerlingen zelf, hun ouders en de scholen. De laatste dataverzameling bij de schooladministraties vond eind 2003 plaats, toen de meeste leerlingen zich inmiddels in de vijfde klas van het VWO bevonden en hun profielkeuze dus bekend was. De onderzoekssteekproef is in grote lijnen representatief voor de landelijke populatie van VWO-leerlingen. 1.5 Leeswijzer In Hoofdstuk 2 worden de onderbenutters van bètatalent binnen de onderzoekssteekproef geïdentificeerd. Ook komt aan de orde welke leerlingen in de steekproef met een vergelijkbaar bètatalent dit wel hebben benut bij hun profielkeuze. Hoofdstuk 3 bevat een beschrijving van de gegevens uit het databestand waarop deze contrastgroepen met elkaar zullen worden vergeleken. In Hoofdstuk 4 en 5 wordt de opbrengst van deze paarsgewijze vergelijkingen beschreven eerst de meisjes, dan de jongens met als doel de kenmerken te vinden die de benutters significant van de onderbenutters onderscheiden. In hoofdstuk 6 wordt een aantal conclusies getrokken op basis van de voorgaande bevindingen. Aan het begin van dit rapport is een managementsamenvatting opgenomen. 5

25 6

26 2 De identificatie van benutters en onderbenutters van bètatalent bij de profielkeuze 2.1 Onderscheiden subgroepen Uit het voorgaande hoofdstuk is gebleken dat het binnen het huidige onderzoekskader zinvol is de profielen in te delen in drie categorieën: de beide maatschappijprofielen, het n&g-profiel en het n&t-profiel. Binnen deze driedeling is immers sprake van een oplopende zwaarte van het bètaprogramma en (als gevolg daarvan) van een oplopende kans op doorstroom naar een bètatechnische studie. Tegelijkertijd blijkt uit de cijfers in het vorige hoofdstuk ook de relevantie van het maken van een onderscheid naar sekse, aangezien de bètakeuzen van jongens en meisjes in secundair en tertiair onderwijs zo sterk verschillen. Daarom is besloten in het onderzoek zes subgroepen van onderbenutters te onderscheiden en deze te vergelijken met vier subgroepen van leerlingen die een vergelijkbaar bètatalent wel maximaal hebben benut, althans in termen van hun profielkeuze. In het onderstaande schema zijn alle groepen weergegeven. De onderbenutters zijn de jongens en meisjes in Groep 1, 3 en 4, de benutters zitten in Groep 2 en 5. Bij het zoeken naar de onderscheidende kenmerken tussen de benutters en de onderbenutters worden logischerwijs vooral die groepen met elkaar vergeleken die overeenkomen qua sekse en bètatalent, maar die afwijken qua profielkeuze. De volgende groepen zullen dus in de analyses worden gecontrasteerd: 1a met 2a, 1b met 2b, 3a en 4a met 5a, en 3b en 4b met 5b. Schema 1 Subgroepen van benutters en onderbenutters Kiest voor: Presteert conform: n&g-profiel n&t-profiel c&m- of e&m-profiel Groep 1 1a meisjes 1b jongens n&g-profiel n&t-profiel Groep 2 2a meisjes 2b jongens Groep 3 3a meisjes 3b jongens Groep 4 4a meisjes 4b jongens Groep 5 5a meisjes 5b jongens 7

27 Volledigheidshalve merken we op dat een aantal andere subgroepen niet in het schema is opgenomen en ook niet betrokken wordt in het onderzoek. Dat zijn enerzijds de leerlingen die presteren én kiezen op het niveau van een maatschappijprofiel, anderzijds de leerlingen die juist een zwaarder bètaprofiel hebben gekozen dan ze conform hun prestaties lijken aan te kunnen ( overbenutters ; leerlingen die presteren conform een maatschappijprofiel maar kiezen voor een natuurprofiel en leerlingen die presteren conform een n&g-profiel maar kiezen voor een n&t-profiel). Ofschoon het interessant zou zijn na te gaan in hoeverre het deze overbenutters vergaat, is dit niet de groep waar het in het huidige onderzoek om gaat. 2.2 De profielkeuze van de onderzoekssteekproef Om de leerlingen uit de onderzoekssteekproef in te delen in de subgroepen uit het voorgaande schema, zijn twee gegevens nodig: hun feitelijke profielkeuze en hun bètatalent. Het eerstgenoemde gegeven maakt deel uit van het beschikbare databestand en is weergegeven in Tabel 3, naar sekse. Anders dan in Tabel 2, komen in deze tabel geen combinatieprofielen voor: leerlingen met de combinatie n&g en n&t zijn ingedeeld in het n&t-profiel, leerlingen met de combinatie c&m en e&m zijn ingedeeld in het e&m-profiel. Tabel 3 Profielkeuze van de meisjes en jongens in de onderzoekssteekproef meisjes jongens totaal c&m-profiel 30,5 5,7 18,9 e&m-profiel 29,7 37,7 33,4 n&g-profiel 33,1 20,4 27,1 n&t-profiel 6,8 36,2 20,6 N (100%) In vergelijking tot de landelijke cijfers (Tabel 2) wijken de profielkeuzen van de onderzoekssteekproef wel iets af. Met name het percentage leerlingen dat een n&tprofiel heeft gekozen, lijkt in deze groep wat hoger te liggen. Volgens een conservatieve schatting kan in Tabel 2 echter de helft van het percentage leerlingen met een combinatieprofiel worden opgeteld bij de n&t-profielen. Bij deze aanname zijn de verschillen tussen Tabel 2 en 3 nog wel aanwezig maar nergens significant, zoals een χ 2 -toets uitwijst. 8

28 2.3 Het bètatalent van de onderzoekssteekproef Voor het vaststellen van het bètatalent van de leerlingen hebben we ons gebaseerd op het gemiddelde rapportcijfer in 3VWO voor de vakken wiskunde, scheikunde en natuurkunde. Deze cijfers zijn opgevraagd bij de leerlingen zelf, in mei van dat schooljaar, en hadden betrekking op het laatst ontvangen rapport. Ter relativering wijzen we er op dat het gekozen criterium zeker niet ideaal is. De hoogte van het rapportcijfer geeft immers niet alleen een indicatie van het aanwezige bètatalent, maar ook van de ijver en motivatie van de leerling. Uit onderzoek blijkt bovendien dat leerkrachtbeoordelingen zoals uitgedrukt in een rapportcijfer niet alleen bepaald worden door de feitelijke leerlingprestaties maar ook door de relatie tussen de leerkracht en de leerling (Ehrenberg, Goldhaber & Brew, 1995; Hopf & Hatzichristou, 1999; Li, 1999) en de samenstelling van de klas (Mulder, 1993). En tenslotte is het denkbaar dat leerlingen in 3VWO die al weten dat ze een maatschappijprofiel gaan kiezen, niet meer zo hard werken voor de exacte vakken en daardoor lagere rapportcijfers hebben dan maximaal mogelijk. Een betere indicator voor het aanwezige bètatalent zou wellicht worden gevormd door de feitelijke prestaties van de leerling op onafhankelijke toetsen voor de drie exacte vakken. In het databestand is echter alleen een toetsscore voor wiskunde beschikbaar en dat lijkt een te smalle basis, vooral omdat wiskunde voor alle profielen een verplicht vak is. Overigens is het verdedigbaar dat de extra informatie die de docent betrekt bij de vaststelling van het rapportcijfer terecht is en uitdrukking geeft aan de geschiktheid van de leerling voor het vak; zowel in termen van prestaties als qua motivatie en werkhouding. Het gemiddelde rapportcijfer voor de drie exacte vakken loopt binnen de onderzoekssteekproef van 4,0 tot 9,7, met een gemiddelde van 7,0. Uitgaande van Schema 1 moeten binnen deze totale range drie prestatieniveaus worden onderscheiden, die een oplopende mate van bètatalent weergeven en die aansluiten bij respectievelijk een maatschappijprofiel, een n&g-profiel en een n&t-profiel. In Schema 2 is weergegeven welke criteria daarvoor zijn gekozen. Deze zijn met opzet streng geformuleerd, zodat met vrij grote zekerheid kan worden aangenomen dat er daadwerkelijk sprake is van bètatalent. 9

29 Schema 2 Prestatieniveaus o.b.v. gemiddeld rapportcijfer voor de exacte vakken gemiddeld rapportcijfer voor wis-, natuur- en scheikunde in 3VWO: prestatieniveau is conform: 6,5 maatschappijprofiel > 6,5 en 7,5 n&g-profiel > 7,5 n&t-profiel 2.4 Identificatie van benutters en onderbenutters in de onderzoekssteekproef Op basis van het voorgaande kan nu worden bezien welke leerlingen in de steekproef een feitelijke profielkeuze hebben gemaakt die niet maximaal aansluit bij hun rapportcijfers in de exacte vakken. Dit wordt zichtbaar in Tabel 4, wederom uitgesplitst naar sekse. De donkergrijze blokken in de tabel betreffen de onderbenutters; de lichtgrijze blokken bevatten de benutters, die in de analyses zullen dienen als contrastgroepen. Niet van alle leerlingen in de steekproef zijn de rapportcijfers volledig bekend, waardoor de aantallen in Tabel 4 lager zijn dan in Tabel 3. Tabel 4 Relatie tussen feitelijke profielkeuze en profiel-prestatieniveau o.b.v. de rapportcijfers voor de drie exacte vakken. Onderzoekssteekproef, naar sekse presteerde conform: m-profiel n&g-profiel n&t-profiel N feitelijke keuze meisjes c&m-profiel (30%) e&m-profiel (30%) n&g-profiel (33%) n&t-profiel (7%) N 295 (36%) 315 (38%) 209 (26%) 819 (100%) jongens c&m-profiel (6%) e&m-profiel (38%) n&g-profiel (21%) n&t-profiel (35%) N 175 (25%) 274 (39%) 259 (37%) 708 (100%) Volgens de indeling in Tabel 4 hebben 43 procent van alle meisjes (n=355) en 31 procent van alle jongens (n=221) uit de onderzoekssteekproef bij hun profielkeuze hun bètatalent niet optimaal benut. In de tabel valt verder vooral de grote groep meisjes op die presteerde conform een n&t-profiel, maar koos voor een n&g-profiel; het gaat om 113 meisjes tegen 55 jongens. Het aandeel overbenutters, d.w.z. leerlingen 10

30 die een zwaarder bètaprofiel kozen dan op grond van hun rapportcijfers zou worden verwacht, is bij de meisjes 8 procent (63 leerlingen) en bij de jongens 16 procent (111 leerlingen). De mannelijke overbenutters hebben relatief vaak een n&t-profiel gekozen, de vrouwelijke overbenutters vaak een n&g-profiel. Gezien het gehanteerde hoge rapportcijfer-criterium (zie Schema 2) is de term overbenutting overigens relatief; anderzijds bewijst het hier vastgestelde, relatief lage percentage overbenutters dat het criterium niet geheel onrealistisch is gekozen. Een laatste opmerking naar aanleiding van Tabel 4 is dat bij het gehanteerde criterium meer jongens dan meisjes een aanzienlijk bètatalent bezitten: 37 procent van de jongens heeft een gemiddeld rapportcijfer dat hoger is dan 7,5, terwijl dit voor 26 procent van de meisjes geldt. Deze sekseverschillen in aanleg zijn echter kleiner dan de sekseverschillen in natuurprofielkeuze. 2.5 Samenvatting en vervolg In dit hoofdstuk is vastgesteld welke jongens en meisjes in de onderzoekssteekproef van 1648 VWO-leerlingen tot de zogenaamde onderbenutters van bètatalent behoren. Onder onderbenutters worden leerlingen verstaan die in het derde leerjaar beter presteerden bij de exacte vakken dan uit hun latere profielkeuze spreekt. Concreet gaat het om drie groepen: 1) leerlingen die presteerden conform een n&t-profiel, maar kozen voor een n&g-profiel, 2) leerlingen die presteerden conform een n&t-profiel, maar kozen voor een maatschappijprofiel, en 3) leerlingen die presteren conform een n&g-profiel, maar kozen voor een maatschappijprofiel. Ook zijn controlegroepen samengesteld van leerlingen uit dezelfde steekproef met vergelijkbare prestaties die hun bètatalent wel hebben benut, door een profielkeuze te maken die bij deze prestaties aansluit; de zogenaamde benutters. De prestaties van de leerlingen bij de exacte vakken zijn in dit hoofdstuk afgeleid uit hun gemiddelde rapportcijfer voor wiskunde, natuurkunde en scheikunde in het voorjaar van 3VWO. Deze indicator van het aanwezige bètatalent is zeker niet onbetwistbaar, maar wel plausibel en bovendien de beste maat die in het beschikbare databestand voorhanden is. Bewust is gekozen voor tamelijk strenge criteria, opdat de aanwezigheid van bètatalent met een aanzienlijke zekerheid mag worden verondersteld. Op basis van de gekozen definities zoals hierboven beschreven, behoort 43 procent van de meisjes en 31 procent van de jongens uit de onderzoekssteekproef tot de onderbenutters van bètatalent, terwijl respectievelijk 19 procent van de meisjes en 33 procent van de jongens een vergelijkbaar talent wel benut. In het vervolg van dit rapport wordt nagegaan op welke kenmerken de onderbenutters en benutters signifi- 11

31 cant van elkaar verschillen. Daartoe worden in het volgende hoofdstuk eerst de beschikbare variabelen beschreven. 12

32 3 Beschrijving van de beschikbare variabelen 3.1 Inleiding In de hoofdstukken hierna wordt onderzocht in welke opzichten de geïdentificeerde onderbenutters zich onderscheiden van de leerlingen die een vergelijkbaar bètatalent bij hun profielkeuze wel benutten. Daarvoor maken we gebruik van het databestand over de onderzoekssteekproef dat in het kader van een ander onderzoek reeds is opgebouwd (Van Langen, 2005; Van Langen, Rekers-Mombarg & Dekkers, 2006). Dit databestand is indertijd expliciet samengesteld op basis van de onderzoeksliteratuur over mogelijke determinanten van onderwijskeuzen. Grofweg geschetst gaat het om structurele achtergrondkenmerken, prestaties, leerstijl en attitudes (zoals interesse, motivatie, waargenomen nut) van leerlingen en daarnaast om de invloed van derden (ouders en school). Zoals al eerder gemeld, zijn de gegevens verzameld op meerdere momenten in de schoolloopbaan van de leerlingen, zowel bij de leerlingen zelf als bij anderen. Sommige antwoorden zijn na opschoning direct opgenomen in het databestand, andere antwoorden zijn verder bewerkt, bijvoorbeeld met behulp van factoranalyse. De gegevens zijn op inhoudelijke gronden ingedeeld in een aantal blokken, die in de volgende paragraaf kort worden beschreven. Voor alle technische informatie over de variabelen en voor een overzicht van de relevante onderzoeksliteratuur verwijzen we de lezers naar Van Langen (2005, Hoofdstuk 4). In Bijlage A van dit rapport zijn alle variabelen per blok ook weergegeven in een schema, inclusief de gehanteerde variabelennamen en een korte toelichting op de inhoud. 3.2 Variabelenblokken 1. Achtergrondkenmerken Dit blok bevat enkele belangrijke demografische achtergrondkenmerken van de leerlingen in de steekproef: het opleidingsniveau van de ouders naast dat van de moeder afzonderlijk, en hun autochtone versus allochtone herkomst. Daarnaast zijn twee variabelen opgenomen die weergeven of de vader en de moeder van de leerling een technisch beroep hebben. De sekse van de leerling hoort in principe ook in dit blok, maar omdat de analyses apart voor jongens en meisjes worden uitgevoerd is dat hier niet opgenomen. 13

33 2. Prestaties Dit blok bevat een reeks toetsscores en rapportcijfers van de leerling die in de periode vanaf groep 8 in het basisonderwijs tot en met leerjaar 3 van het VWO zijn verzameld. Omdat de subgroepen van benutters en onderbenutters samengesteld zijn op basis van het gemiddelde rapportcijfer voor de drie exacte vakken in leerjaar 3, komt deze variabele niet voor in dit blok. 3. Voorkeur voor opleidingen en beroepsaspecten In het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs zijn de leerlingen bevraagd over hun interesse voor een reeks van vervolgopleidingen. Ook is een groot aantal beroepskenmerken (bijv. een beroep waarin je een goed inkomen hebt, commercieel moet kunnen denken, veel moet reizen ) aan hen voorgelegd met de vraag in hoeverre zij deze van belang achten in hun toekomstige beroep. Met behulp van factoranalyses zijn de antwoorden van de leerlingen verwerkt tot een aantal schalen over de voorkeur van leerlingen ten aanzien van typen vervolgopleidingen en aspecten van een toekomstig beroep. 4. Leerstijl Dit blok bevat een drietal schaalscores over de leerstijl van de leerling; onderscheiden worden de integratieve strategie (bv. Als ik een proefwerk leer, probeer ik de informatie uit de lessen te combineren met wat er in het boek staat ), de concrete strategie (bv. Als ik leerstof doorneem, zeg ik bepaalde woorden steeds weer om ze me beter te kunnen herinneren ) en de meerwerk strategie (bv. Ik richt me bij het leren ook op doelen die niet in de stof worden behandeld ). 5. Advisering door derden De variabelen in dit blok verwijzen naar de adviezen die de school en de eigen ouders aan de leerling in 3VWO hebben gegeven ten aanzien van de vier mogelijke profielen en de opname van de vakken natuurkunde, Frans en economie (als representanten van de alfa-, bèta- en gammarichting) in het examenpakket. De adviezen kunnen variëren van afgeraden en neutraal tot aangeraden. Als op school door meerdere personen een advies werd afgegeven, bijvoorbeeld door docenten, decaan en mentor, is daarvan een gemiddelde berekend. 6, 7, 8. Waardering van het vak natuurkunde, Frans, economie Deze drie blokken bevatten elk een viertal schaalscores die aspecten betreffen van het oordeel van de leerling over de vakken natuurkunde, Frans en economie (zie toelichting bij 5). Het gaat om de ingeschatte eigen competentie, het plezier in het vak, het nut van het vak voor de eigen toekomst naast het algemene nut van het vak. 14