Vooronderzoek Conventionele Explosieven Polder t Hoekje

Transcriptie

1 Vooronderzoek Conventionele Explosieven Polder t Hoekje Documentcode: Aantal pagina's: 61 (incl. bijlagen) Documenthistorie: Omschrijving Datum Definitief 23 juli 2013 Herzien Concept 16 mei 2013 Opgesteld Geaccordeerd Gezien Drs. L. Brama A.H. Meijers E.R. Beute Historicus Sr. OCE-deskundige Bedrijfsleider Postbus 92 Industrieweg 24 K.v.K Tel. +31 (184) AB Sliedrecht 2261 HJ Sliedrecht BTWnr NL B.05 contact@saricon.nl Fax +31 (184) Pagina 1 van 61

2 Illustratie omslag: Bevrijdingsfeest in t Zand (collectie beeldbank Zijper museum). Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. (Artikel 16 Auteurswet 1912). Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te maken zonder voorafgaande toestemming van de auteur. Voor verdere informatie, vragen en/of suggesties: Saricon bv Industrieweg 24, 3361 HJ Sliedrecht Telefoon: +31 (0) Fax: +31 (0) Internetsite: algemeen: contact@saricon.nl Pagina 2 van 61

3 INHOUDSOPGAVE 1 Samenvatting Inleiding AANLEIDING PROBLEEMSTELLING DOELSTELLING ONDERZOEKSGEBIEDEN ONDERZOEKSMETHODE Algemeen Inventarisatie bronnenmateriaal Beoordeling bronnenmateriaal Verantwoording INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK Vooronderzoek Opsporing LITERATUUR REGIONAAL HISTORISCH CENTRUM ALKMAAR NOORD-HOLLANDS ARCHIEF NATIONAAL ARCHIEF SEMISTATISCHE ARCHIEFDIENSTEN DEFENSIE NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE (NIMH) NEDERLANDS INSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE (NIOD) EXPLOSIEVEN OPRUIMINGSDIENST DEFENSIE (EODD) Collectie ruimrapporten Collectie mijnenvelddocumentatie THE NATIONAL ARCHIVES, LONDEN Bomber Command Second Tactical Air Force Fighter Command BUNDESARCHIV-MILITÄRARCHIV, FREIBURG NIEUWSBERICHTEN Saricon Collectie COLLECTIE STAFKAARTEN KADASTER LUCHTFOTO S Luchtfoto s CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN Pagina 3 van 61

4 5 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL INLEIDING LEEMTEN IN KENNIS SOORT EN VERSCHIJNINGSVORM VAN EXPLOSIEVEN HORIZONTALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED Tolerantie Gebruik richtlijnen WSCS-OCE Overzicht verdacht gebied VERTICALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN CONCLUSIE ADVIES VERVOLGTRAJECT BIJLAGEN Pagina 4 van 61

5 1 SAMENVATTING In opdracht van Grontmij Nederland B.V. heeft Saricon een vooronderzoek explosieven uitgevoerd ter plaatse van de polder t Hoekje bij Callantsoog. Aanleiding voor het vooronderzoek vormen werkzaamheden zoals het verbreden en verdiepen van de watergangen en het plaatsen van duikers en een gemaal. Op basis van de beoordeling van alle op het moment van opstellen van dit rapport beschikbare bronnenmateriaal is geconcludeerd dat er voldoende indicaties zijn om te spreken van de mogelijke aanwezigheid van explosieven in onderzoeksgebied polder t Hoekje. Als gevolg van een Brits bombardement en de Duitse militaire aanwezigheid, kunnen in de polder een blindganger van een vliegtuigbom van 500 lb., kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie aanwezig zijn. Saricon adviseert om, voorafgaand aan de geplande werkzaamheden, opsporing van explosieven uit te laten voeren in het onderzoeksgebied polder t Hoekje. Bij (grond) werkzaamheden in het gebied dat verdacht is op kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie is het advies om opsporingswerkzaamheden uit te voeren met behulp van oppervlaktedetectie. Bij (grond) werkzaamheden in het gebied verdacht op afwerpmunitie adviseert Saricon opsporing van explosieven plaats te laten vinden met behulp van oppervlaktedetectie, eventueel aangevuld met dieptedetectie. Mochten bij werkzaamheden in de onverdachte gebieden toch spontaan explosieven worden aangetroffen dan is het zaak dat een procedure in werking wordt gesteld om het risico tot een minimum te beperken. Via de politie wordt de EODD van een eventuele vondst in kennis gesteld. Het bevoegd gezag, de afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling van de gemeente Schagen, is door de opdrachtgever in kennis gesteld van de mogelijke aanwezigheid van een blindganger (zie bijlage 5). Pagina 5 van 61

6 2 INLEIDING 2.1 AANLEIDING In opdracht van Grontmij Nederland B.V. heeft Saricon een vooronderzoek conventionele explosieven uitgevoerd ter plaatse van de polder t Hoekje bij Callantsoog in de gemeente Schagen. Aanleiding voor het vooronderzoek vormen werkzaamheden zoals het verbreden en verdiepen van de watergangen en het plaatsen van duikers en een gemaal. Het vooronderzoek is uitgevoerd conform de offerte en plan van aanpak met kenmerk: S-091-AB-02 d.d. 19 maart. 2.2 PROBLEEMSTELLING Als gevolg van oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog kunnen in de onderzoeksgebieden explosieven zijn achtergebleven. Bij het spontaan aantreffen van explosieven ontstaat een verhoogd veiligheidsrisico doordat het explosief door direct contact of trillingen kan exploderen. Onbedoelde explosies kunnen dodelijk letsel en zware schade aan materieel en omgeving tot gevolg hebben. Tevens kan een spontane vondst resulteren in meerkosten door stagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden. De mogelijke aanwezigheid van explosieven in polder t Hoekje dient aan de hand van een vooronderzoek te worden onderzocht. 2.3 DOELSTELLING Het vooronderzoek heeft tot doel om te beoordelen of er indicaties zijn dat in polder t Hoekje explosieven aanwezig zijn. Indien explosieven aanwezig kunnen zijn, dan dient dit te worden gespecificeerd in termen van: (Sub)soort, verschijningsvorm en aantal explosieven; Afbakening van het verdacht gebied in horizontale en verticale zin. Pagina 6 van 61

7 2.4 ONDERZOEKSGEBIEDEN Voor dit onderzoek wordt, op verzoek van de opdrachtgever, onderscheid gemaakt tussen twee onderzoeksgebieden: de gehele polder t Hoekje en een locatie in de polder waar een gemaal moet worden gerealiseerd. Onderzoeksgebied polder t Hoekje Onderzoeksgebied polder t Hoekje is gelegen in de gemeente Schagen en wordt ten noorden begrensd door de Scheidingsvliet, ten westen door de Duinweg, ten zuiden door de Helmweg en de Noordschinkeldijk en ten oosten door het Noordhollandsch Kanaal. In het zuidwesten van het onderzoeksgebied ligt het dorp Groote Keeten. Onderzoeksgebied locatie gemaal De locatie van het toekomstige gemaal is gelegen in de polder t Hoekje aan de Nieuweweg. In dit onderzoek is niet enkel gekeken naar gebeurtenissen die met zekerheid plaatsvonden binnen de grenzen van de onderzoeksgebieden, maar zijn alle door Saricon als relevant beschouwde bevindingen uit de omgeving van de onderzoeksgebieden opgenomen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog behoorde de polder t Hoekje tot de gemeente Callantsoog. Tot 1 januari 2013 maakte de polder onderdeel uit van de gemeente Zijpe. Vanaf 1 januari 2013 is de gemeente Zijpe opgegaan in de gemeente Schagen. In onderstaande figuren zijn de onderzoeksgebieden weergegeven: Figuur 1 Begrenzing van het onderzoeksgebied polder 't Hoekje, huidige topografie. Bron: Bing maps. Pagina 7 van 61

8 Figuur 2 Begrenzing van het onderzoeksgebied, situatie WOII. Bron: Kadaster. Figuur 3 Begrenzing van het onderzoeksgebied locatie het gemaal, huidige topografie.bron: Bing maps. Pagina 8 van 61

9 Figuur 4 Begrenzing van het onderzoekgebied locatie het gemaal. Situatie WOII. Bron: Kadaster. Pagina 9 van 61

10 2.5 ONDERZOEKSMETHODE Algemeen Het vooronderzoek explosieven dient conform de vigerende wet- en regelgeving te worden uitgevoerd volgens de eisen uit paragraaf 6.5 en bijlage 3 van het Werkveldspecifiek certificatieschema voor het systeemcertificaat Opsporen Conventionele Explosieven 2012, versie 1 (hierna: WSCS-OCE). Het WSCS-OCE heeft per 1 juli 2012 de Beoordelingsrichtlijn Opsporen Conventionele Explosieven, versie (BRL-OCE 2007) vervangen. In het WSCS-OCE is vermeld dat het vooronderzoek bestaat uit het inventariseren en het beoordelen van historisch bronnenmateriaal. Het eindresultaat van een vooronderzoek is een rapportage en, indien sprake is van een verdacht gebied, een bijbehorende CEbodembelastingkaart Inventarisatie bronnenmateriaal Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van: gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van explosieven (indicaties); gebeurtenissen die hebben geleid tot het niet aanwezig zijn van explosieven (contra-indicaties). De indicaties en contra-indicaties worden verzameld aan de hand van literatuuronderzoek, archiefonderzoek, luchtfoto-onderzoek en eventueel getuigenonderzoek. Tijdens dit onderzoek is gebruikgemaakt van de bronnen die zijn vermeld in hoofdstuk 3 en in de bronnenlijst in bijlage 2. Onder indicaties voor de aanwezigheid van explosieven kunnen bijvoorbeeld worden verstaan: vermeldingen van bombardementen of grondgevechten in literatuur en archiefstukken, of aanwezigheid van kraters of militaire objecten in het landschap zoals zichtbaar op luchtverkenningsfoto s uit de oorlogsperiode. Onder contra-indicaties voor de aanwezigheid van explosieven kan een veelheid aan gegevens worden verstaan, variërend van vrijwaringstekeningen opgesteld door gecertificeerde explosievenopsporingsbedrijven tot gegevens over naoorlogs bodemverzet waaruit kan blijken dat naoorlogs significante hoeveelheden grond zijn verwijderd. Voor dit onderzoek is gebruikgemaakt van een geografisch informatie systeem (GIS). Het GIS betreft een digitale kaart waarin zo veel mogelijk historische en geografische informatie is verzameld die van belang kan zijn voor de mogelijke aanwezigheid van explosieven. Zo worden in GIS de historische luchtverkenningsfoto s en stafkaarten uit de periode gepositioneerd ten opzichte van de huidige topografie. Vervolgens worden alle op luchtfoto s zichtbare indicaties voor de aanwezigheid van explosieven ingetekend. Ook andere indicaties en contra-indicaties worden zo veel mogelijk vertaald naar een locatie in het RDcoördinatenstelsel en verwerkt in het GIS. De gegevensset in het GIS is de basis voor de beoordeling of sprake is van een op explosieven verdacht gebied Beoordeling bronnenmateriaal In deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek beoordeeld. Op basis daarvan wordt vastgesteld wat de op explosieven ver- Pagina 10 van 61

11 dachte gebieden zijn. Bij het aanmerken van de verdachte gebieden wordt zo veel mogelijk gebruikgemaakt van de richtlijnen beschreven in bijlage 6 van het WSCS-OCE. Indien sprake is van verdachte gebieden, dan wordt tevens bepaald: de (sub)soort, het aantal en de verschijningsvorm van de vermoedelijke explosieven; de horizontale afbakening van het verdacht gebied; de verticale afbakening van het verdacht gebied (dus: hoe diep kunnen explosieven liggen?). Bij het aanmerken van verdachte gebieden geldt, dat dit in principe alleen mogelijk is, indien via luchtfoto s of kaartmateriaal met voldoende detailniveau een locatie van een indicatie voor de aanwezigheid van explosieven kan worden vastgesteld. Van een aantal mogelijk voor dit onderzoek relevante gebeurtenissen is de locatie niet geheel duidelijk geworden. In de paragraaf 5.2, leemten in kennis, is zo veel mogelijk vermeld, welke gebeurtenissen niet tot een concrete locatie zijn herleid. Dit conform punt 3 van paragraaf van het WSCS-OCE. Indien sprake is van verdachte gebieden, wordt een CE-bodembelastingkaart vervaardigd. Deze is een product van de beoordeling van bronnenmateriaal met behulp van het GIS. Deze kaart bevat: de horizontale grenzen van het van explosieven verdacht gebied, gespecificeerd naar soort en verschijningsvorm aan te treffen explosieven Verantwoording Het vooronderzoek is uitgevoerd door historicus drs. L. Brama Het kaartmateriaal is vervaardigd door GIS-deskundige G.J. van Dam MSc. Beiden werken in samenwerking met senior OCE-deskundige A.H. Meijers onder verantwoordelijkheid van E.R. Beute. Pagina 11 van 61

12 3 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL 3.1 EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK Voor dit vooronderzoek heeft Saricon rapportages van eerder uitgevoerde vooronderzoeken explosieven en/of explosievenopsporingswerken bestudeerd voor locaties in (de nabijheid van) het onderzoeksgebied. De relevante informatie is verwerkt in deze rapportage en/of het bij deze rapportage behorende GIS Vooronderzoek In 2012 heeft Saricon, in opdracht van Grontmij, twee vooronderzoeken uitgevoerd voor een locatie aan de Zijperzeedijk en voor een locatie in de polder t Hoekje. De resultaten van deze onderzoeken zijn opgenomen in de rapporten: Vooronderzoek Conventionele Explosieven Zijpe Callantsoog met kenmerk 12S049-VO-01 d.d. 9 juli 2012 en: Vooronderzoek Conventionele Explosieven t Hoekje Zijpe met kenmerk 12S103-VO-01 d.d. 11 oktober Recentelijk heeft Saricon voor Natuurmonumenten een vooronderzoek uitgevoerd voor de Uitlandse polder bij Callantsoog. De resultaten van dit onderzoek zijn opgenomen in het rapport: Vooronderzoek Conventionele Explosieven Uitlandse polder Callantsoog met kenmerk 12S122- VO-01 d.d. 23 januari Relevante informatie uit de bovengenoemde onderzoeken is gebruikt voor onderhavige rapportage Opsporing Voor zover bekend hebben in het verleden in en/of in de directe omgeving van de onderzoeksgebieden geen opsporingswerkzaamheden plaatsgevonden. 3.2 LITERATUUR Voor dit onderzoek is literatuur bestudeerd. Het betreft zowel overzichtswerken over het verloop van de lucht- en grondoorlog in Nederland, als streekgebonden literatuur. Voor een overzicht van de geraadpleegde werken, zie bijlage 2. Hieronder zijn de bevindingen weergegeven. Meidagen 1940 Op 10 mei 1940 viel het Duitse leger Nederland binnen. Nabij Callantsoog en Groote Keeten werden geen gevechten geleverd. Bezettingstijd Het eerste bezettingsjaar ging redelijk rustig aan Callantsoog en Groote Keeten voorbij. In 1941 werden er, met de dreiging van een Duitse invasie in Groot-Brittannië, de vliegvelden in Nederland regelmatig gebombardeerd. Als afleiding van de vliegvelden waar de Luftwaffe gestationeerd was werden er in de omgeving vaak schijnvliegvelden aangelegd. Een schijnvliegveld bestond normaal gesproken uit verlichting, bunkers en een spoorbaan waar met een kabel een dummy vliegtuig over heen werd bewogen. Aan de Nieuwe Weg bij Groote Keeten, in het onderzoeksgebied, was zo n schijnvliegveld aangelegd. Of er ook een spoorbaan met een dummyvliegtuig aanwezig was is niet bekend. Hieronder volgt een chronologisch overzicht van de relevante luchtaanvallen en/of crashes van vliegtuigen: Pagina 12 van 61

13 15-16 mei 1941 Bombardementen, uitgevoerd door Bomber Command, op schijnvliegvelden, onder andere bij Callantsoog. 1 4 juli 1941 Bombardement om uur, van Bomber Command, uitgevoerd door Bostons op Den Helder. Getroffen werd het schijnvliegveld Groote Keeten juli 1941 Bombardement, uitgevoerd door Bomber Command, waarbij er bommen vielen bij Callantsoog. 3 Een exacte locatie is niet bekend. 14 juli 1941 Bombardement, door Bomber Command, uitgevoerd door Wellington s waarbij het schijnvliegveld bij Callantsoog werd getroffen november 1941 Bombardement om uur, door Bomber Command, uitgevoerd door een Whitley van 58 squadron met 1 bom van 1000 lb., 3 bommen van 500 lb. en 120 bommen 4 lb. op Den Helder. Hierbij werd ook het schijnvliegveld bij Groote Keeten getroffen. 5 6 april 1942 Bombardement om uur, door Bomber Command, uitgevoerd door een Blenheim van 114 squadron met 1 bom van 250 lb. en 8 bommen van 4 lb. op Den Helder. Getroffen werd het schijnvliegveld Groote Keeten. 6 7 juli 1943 Crash van een P-51 Mustang van 4 Squadron om uur bij Abbestede ten zuiden van Groote Keeten. 7 Deze locatie ligt ten zuiden van de onderzoeksgebieden. De bevrijding voor Groote Keeten en omgeving kwam op 5 mei Overzicht vliegtuigcrashes in en/of nabij de onderzoeksgebieden: 8 Datum Tijd Vliegtuig Eenheid Locatie 7 juli uur P-51 Mustang 4 Squadron Abbestede (ten zuiden van Groote Keeten). Deze locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 1 T. Eversteijn, Bombardementen, raketbeschietingen, neergekomen V-wapens en militaire vliegtuigverliezen in de periode 10 mei mei 1945 (z.p. 2011) blz. 694; en: G.J. Zwanenburg, En nooit was het stil. Kroniek van een luchtoorlog. Deel I (Almere z.j.) blz Eversteijn, Bombardementen, raketbeschietingen, 754; en: Zwanenburg, En nooit was het stil I, Eversteijn, Bombardementen, raketbeschietingen, 761; en: Zwanenburg, En nooit was het stil I, Zwanenburg, En nooit was het stil I, 228. In de literatuurgegevens wordt melding gemaakt van het schijnvliegveld bij Callantsoog, hiermee wordt het schijnvliegveld bij Groote Keeten, iets ten noorden van Callantsoog bedoeld. 5 Eversteijn, Bombardementen, raketbeschietingen, 931; en: Zwanenburg, En nooit was het stil I, Eversteijn, Bombardementen, raketbeschietingen, Deze bron vermeldt de afworp van 4 lb. dit is niet juist, dit moet 40 lb. zijn; Zwanenburg, En nooit was het stil I, Eversteijn, Bombardementen, raketbeschietingen, Studiegroep Luchtoorlog, Verliesregister (Den Haag 2008). Pagina 13 van 61

14 3.3 REGIONAAL HISTORISCH CENTRUM ALKMAAR In het Regionaal Historisch Centrum Alkmaar worden onder andere de archieven van dertien gemeenten in Noord-Kennemerland, westelijk West-Friesland en de Kop van Noord-Holland bewaard. Het gemeentearchief van Callantsoog is hier ondergebracht. Luchtbeschermingsdienst In het archief van de gemeente Callantsoog (toegang ) zijn documenten van de Luchtbeschermingsdienst aanwezig. De Luchtbeschermingsdienst was tijdens de Tweede Wereldoorlog verantwoordelijk voor het geven van luchtalarm bij bombardementen, het controleren van verduisteringsmaatregelen en het opnemen van schade na uitgevoerde bombardementen. De volgende relevante informatie is gevonden: Archief gemeente Callantsoog : Inv.nr. Dossierreferentie Relevante informatie Bescherming tegen luchtaanvallen. Deel 1: Proces-verbaal d.d. 25 november Op maandag 25 november 1940 vielen in de omgeving van de Nieuwe weg drie bommen in een weiland van de heer Schilder. De heer Schilder is woonachtig aan de Nieuwe weg nr. 3a. De volgende dag bleek dat nog één bom gevallen was. Deze was niet ontploft. Van de boerenwoning van Schilder waren bijna alle ruiten vernield en in de woonkamer de gordijnen en enige schilderijen. De Nieuwe weg nr. 3a ligt in het onderzoeksgebied polder t Hoekje. Zaterdag 26 oktober 1940 werd in de duinen nabij Groote Keeten een bom afgeworpen waarbij telefoondraden van de kusttelefoon vernield werden. 247 Bescherming tegen luchtaanvallen Het duingebied grenst aan het onderzoeksgebied polder t Hoekje. Op 27 april 1943 omstreeks 7.45 uur ontplofte in het dorp [Callantsoog] een munitiedepot. Ten gevolge van de ontploffing raakten 11 panden zwaar beschadigd en hadden 30 panden glasschade en schade aan de dakbedekkingen opgelopen. Op 7 juli 1943 maakte een Engelse jager bij het buurtschap Abbe- Pagina 14 van 61

15 Inv.nr. Dossierreferentie Relevante informatie stede een noodlanding (deze locatie valt buiten de onderzoeksgebieden). Op 15 januari 1941 vond er een luchtgevecht plaats boven de gemeente waarna een vliegtuig (Engels) brandend in het Zwanenwater neerstortte. Het Zwanenwater ligt op ruim 5 kilometer van het onderzoeksgebied. Vrijdag 16 mei 1941 om omstreeks 4.45 uur werden te Callantsoog bommen afgeworpen waarbij verschillende woningen schade opliepen (exacte locaties worden niet genoemd). In de nacht van 12 op 13 juni 1941 omstreeks 1 uur werden in het weiland, bestemd voor hooiland, zes brisantbommen afgeworpen. In het hooiland, behorend aan Cornelis Baken, werden vijf gaten geslagen waarvan drie met een middellijn van 3,5 meter en twee van 4 meter (een exacte locatie wordt niet genoemd). In de nacht van 5 op 6 juli 1941 omstreeks 2.45 uur werd door een vliegtuig aan de Uitlandseweg nr. 7 een aantal bommen afgeworpen. In een perceel weiland in de onmiddellijke nabijheid van de woning zijn drie grote gaten geslagen. Vermoedelijk zijn het geen brisantbommen geweest daar de gaten omwoeld waren. Bomscherven zijn niet gevonden. Onontplofte projectielen zijn niet gevonden. De Uitlandseweg 7 ligt op ruim 2 kilometer van het onderzoeksgebied. In de nacht van 8 op 9 juli 1941 werden omstreeks 0.45 uur in de duinen van het Zwanenwater op circa 100 meter van de Zuidschinkeldijk zes brisantbommen afgeworpen. Daarnaast werden enkele brandbommen afgeworpen. Onontplofte projectielen zijn niet gevonden. Pagina 15 van 61

16 Inv.nr. Dossierreferentie Relevante informatie De Zuidschinkeldijk ligt op ruim 3 kilometer van de onderzoeksgebieden. In de nacht van 13 op 14 juli 1941 omstreeks 1.10 uur werden in de duinen van het Zwanenwater vier bommen afgeworpen. Onontplofte projectielen zijn niet gevonden. In de nacht van 24 op 25 augustus 1941 omstreeks 1.30 uur werden bij de Abbestederweg zes lichte brisantbommen afgeworpen. Onontplofte projectielen zijn niet gevonden. De Abbestederweg ligt op circa 1500 meter van het onderzoeksgebied. Op 31 oktober 1941 omstreeks uur liet een vliegtuig branden brisantbommen boven de gemeente vallen. De brandbommen bleken te liggen in diverse stukken weiland ten zuiden van de Uitlandseweg. Er werden er 81 projectielen gevonden. Er werd geen schade aangericht. De Uitlandseweg ligt op ruim 2 kilometer van het onderzoeksgebied. Op donderdag 11 december 1941 omstreeks 3.15 uur werden in de gemeente drie brisantbommen afgeworpen welke in een weiland neerkwamen (een exacte locatie wordt niet genoemd). Onontplofte projectielen zijn niet gevonden. Op 6 april 1942 vielen, omstreeks 0.10 uur, aan de Langevliet- Scheidingsvliet een aantal bommen. De plaats van inslag is ongeveer 20 meter ten westen van de Langevliet en ongeveer 40 meter ten noorden van de Scheidingsvliet. Naast bomtrechters waren drie inzinkingen in het weiland te zien. Volgens de aanwezige Duitse militairen bestond de mogelijkheid dat zich op deze plaatsen blindgangers in den Pagina 16 van 61

17 Inv.nr. Dossierreferentie Relevante informatie grond bevinden. De bovenbeschreven locatie, 20 meter ten westen van de Langevliet en 40 meter ten noorden van de Scheidingsvliet, ligt in de directe nabijheid van het onderzoeksgebied. Op 10 augustus 1942 omstreeks 3.00 uur vielen in het buurtschap Abbeste elf scherfbommen, één brisantbom en vier ontbrandde fosforbommen. Abbeste (Abbestede) ligt op ruim 2 kilometer van het onderzoeksgebied. In de nacht van 3 op 4 juni 1942 omstreeks 0.45 uur werden in de omgeving van de Noordschinkeldijk een aantal bommen afgeworpen. Eén brandbom kwam terecht op de woning van de heer T. Blokland wonende aan de Noordschinkeldijk B.24. De Noordschinkeldijk 24 ligt buiten onderzoeksgebied polder t Hoekje. In de nacht van 3 op 4 juni 1942 omstreeks 0.45 uur zijn er door verschillende vliegtuigen in het midden- oostelijk en zuidoostelijk gedeelte van deze gemeente brandbommen afgeworpen. De aanval vond plaats tussen 0.45 en 1 uur, vermoedelijk door drie vliegtuigen. Onontplofte projectielen zijn niet gevonden. Er zijn twee niet geïdentificeerde bommen gevonden. Dit zijn vermoedelijk brandbommen. Deze zijn ter beschikking van de bevoegde autoriteiten gesteld. Pagina 17 van 61

18 Schade-enquêtecommissie In het archief van de gemeente Callantsoog zijn geen documenten aanwezig van de opgave van schade aan de schade-enquêtecommissie. Deze schade-enquêtecommissie is na de Tweede Wereldoorlog door het ministerie van Financiën in het leven geroepen om geleden oorlogsschade te registreren en te taxeren voor vergoeding. De volgende dossiers zijn geraadpleegd: Archief gemeente Callantsoog : Inv.nr. Dossierreferentie Relevante informatie 883 Oorlogsschade (inundatieschade Geen. mei 1940) 1518 Bezetttingsschade, algemene correspondentie Geen. m.b.t. vergoedingen ten gevolge van vordering van gebouwen en van landerijen Historische gegevens Geen. Aangetroffen / geruimde explosieven In het archief van de gemeente Callantsoog zijn documenten aanwezig betreffende het aantreffen en/of ruimen van explosieven gedurende de Tweede Wereldoorlog en daarna. De volgende relevante informatie is aangetroffen: Archief gemeente Callantsoog : Inv.nr. Dossierreferentie Relevante informatie 262 Vinden en ruimen van mijnen en munitie uit de Tweede Wereldoorlog Melding, d.d. 30 september 1943, dat de strook om Luttiekduin gevaarlijk gebied zal worden en dat deze aangegeven zal worden met een prikkeldraadversperring. Opgave, d.d. 5 juni 1945, van mijnenvelden en kadastrale kaart, gedateerd januari In de volgende percelen (kadastrale aanduiding) liggen nog mijnen: D83 en D84 (gedeeltelijk); E 41; E40, 37 en 34 (gedeeltelijk); D77, 78, 81 en 82 (gedeeltelijk); E248 (gedeeltelijk); D438 en 85 (gedeeltelijk); D52 en 50 (gedeeltelijk). Bericht, d.d. 18 juni 1945, dat in het mijnenveld aan de Oosterweg nog enkele landmijnen zijn achtergebleven. De Oosterweg ligt op circa 1 kilometer van het onderzoeksgebied. Pagina 18 van 61

19 Samenvatting onderzoek RHC Alkmaar: Op 25 november 1940 vielen in de omgeving van de Nieuwe weg drie bommen in een weiland van de heer Schilder. De heer Schilder is woonachtig aan de Nieuwe weg nr. 3a. De volgende dag bleek dat nog één bom gevallen was. Deze was niet ontploft. De Nieuwe weg nr. 3a ligt in het onderzoeksgebied polder t Hoekje en ligt op circa 260 meter van het onderzoeksgebied locatie gemaal. Vrijdag 16 mei 1941 om omstreeks 4.45 uur werden te Callantsoog bommen afgeworpen waarbij verschillende woningen schade opliepen. Een exacte locatie wordt in de bron niet genoemd. Uit de literatuurgegevens is bekend dat in de nacht van 15 op 16 mei het schijnvliegveld geraakt werd door een bombardement. Op 6 april 1942 vielen, omstreeks 0.10 uur, aan de Langevliet- Scheidingsvliet een aantal bommen ( 20 meter ten westen van de Langevliet en ongeveer 40 meter ten noorden van de Scheidingsvliet ). Naast bomtrechters waren drie inzinkingen (inslagopeningen van blindgangers) in het weiland te zien: een exacte locatie van deze inslagopeningen is niet bekend. De locatie van de bomtrechters ligt in de directe nabijheid van onderzoeksgebied polder t Hoekje (zie figuur 5). In de nacht van 3 op 4 juni 1942 omstreeks 0.45 uur werden in de omgeving van de Noordschinkeldijk een aantal bommen afgeworpen. Eén brandbom kwam terecht op de woning van de heer T. Blokland wonende aan de Noordschinkeldijk B.24. De Noordschinkeldijk 24 valt buiten onderzoeksgebied polder t Hoekje. Figuur 5 De locatie van de bomtrechters van het bombardement op 6 april Naast deze bomtrechters werden er ook drie inslagopeningen van blindgangers gemeld. Een exacte locatie van deze blindgangers is niet bekend. Pagina 19 van 61

20 3.4 NOORD-HOLLANDS ARCHIEF Saricon heeft het Noord-Hollands Archief te Haarlem bezocht. Hier berust het archief van het Militair Gezag in Noord-Holland (toegang 245). Het Militair Gezag vormde in de periode tussen de bevrijding en de herinstallatie van de Nederlandse regering het bevoegd gezag in de bevrijde delen van Nederland. Het werkte in deze periode samen met de geallieerde bevrijdingslegers. Een van de taken van het Militair Gezag was het (mede) coördineren van het ruimen van mijnen en andere explosieven. In de archieven van het Militair Gezag zijn over bovengenoemde onderwerpen dan ook diverse documenten terug te vinden. Aan het hoofd van het Militair Gezag in elke provincie stond een Provinciaal Militaire Commissaris (PMC); het Militair Gezag in elke provincie was verdeeld in verschillende districten. De gemeente Callantsoog viel onder de District Militaire Commissaris (DMC) Den Helder. Saricon heeft zowel stukken van de PMC Noord-Holland als van de DMC Den Helder geraadpleegd. Hieronder volgt de aangetroffen informatie: 245 Militair Gezag in Noord-Holland: Inventarisnr. Dossierreferentie Relevante informatie 14 Provinciaal Militair Commando (PMC) Noord-Holland. Bruggen en mijnenopruiming, algemene correspondentie 19 PMC Noord-Holland. Algemene correspondentie. Mijnen in de kuststrook gelegde en geruimde opgaven 28 PMC Noord-Holland. Springladingen, mijnen en munitie opgaven van en correspondentie over. 112 District Militaire Commissaris (DMC) Den Helder. Ingekomen correspondentie betreffende oorlogsgraven, teruggave schepen, vordering voertuigen, mijnenvelden enz., mei 1945 (map 1) DMC Den Helder. Ingekomen correspondentie betreffende oorlogsgraven, teruggave schepen, vordering voertuigen, mijnenvelden enz., juni 1945 (map 2) DMC Den Helder. Ingekomen correspondentie betreffende oorlogsgraven, teruggave schepen, vordering voertuigen, mijnenvelden enz., juli 1945 (map Geen. Geen. Bericht, d.d. 15 november 1945 van de burgemeester van Callantsoog aan de Militair Commissaris waarin bericht wordt over een ongeluk met munitie op het strand van Callantsoog (buiten het onderzoeksgebied). Geen. Bericht d.d. 18 juni 1945 van de burgemeester van Callantsoog aan de Militair Commissaris waarin vermeld wordt de landbouwgronden in Callantsoog vrij van mijnen zijn. Aan de Militair Commissaris wordt gevraagd om dit te bevestigen. Bericht d.d. 18 juni 1945 van de burgemeester van Callantsoog aan de Militair Commissaris waarin bericht wordt dat aan de Oosterweg nog landmijnen zijn achtergebleven en dat in de gemeente zich nog hoopjes granaten bevinden. Bericht d.d. 5 juli 1945 van de burgemeester van Callantsoog aan de Militair Commissaris waarin bericht wordt dat in de Pagina 20 van 61

21 Inventarisnr. Dossierreferentie Relevante informatie 3) gemeente geen mijnenvelden meer aanwezig zijn. Wel zijn er nog granaten die verzameld zullen worden. DMC Den Helder. Ingekomen correspondentie betreffende oorlogsgraven, Geen. teruggave schepen, vordering voertuigen, mijnenvelden enz., augustus 1945 (map 4) Met betrekking tot de onderzoeksgebieden is geen relevante informatie aangetroffen. 3.5 NATIONAAL ARCHIEF Saricon heeft in het Nationaal Archief te Den Haag het archief Inspectie Bescherming Bevolking Luchtaanvallen geraadpleegd. De Inspectie Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen had tot taak de gemeentelijke activiteiten op dit terrein te begeleiden en controleren. Het archief bevat stukken over de eigen organisatie, correspondentie met de Duitse bezetter en met overheidsinstellingen over maatregelen om objecten te beschermen. In het archief komen ook rapporten over luchtactiviteiten voor. Het volgende dossier is ingezien: Toegang Inspectie Bescherming Bevolking Luchtaanvallen Inventarisnummer 75 Meldingen en processen-verbaal ontvangen van gemeenten over geallieerde luchtactiviteiten, , Noord- Holland In dit dossier zijn geen relevante meldingen aangetroffen voor Callantsoog en/of Groote Keeten. 3.6 SEMISTATISCHE ARCHIEFDIENSTEN DEFENSIE De semistatische archiefdiensten van het ministerie van Defensie in Rijswijk beheren de archieven van het ministerie van Defensie voordat deze aan het Nationaal Archief worden overgedragen. Geraadpleegd is het archief van de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst (MMOD), De MMOD was na de Tweede Wereldoorlog in Nederland verantwoordelijk voor het opruimen van mijnen en achtergelaten munitie. Het archief bestaat uit meldingen, kaarten, plattegronden en ruimingrapporten van Nederlandse gemeenten. Saricon heeft de stukken van de gemeente Callantsoog geraadpleegd. De volgende gegevens zijn gevonden: Mijn- en Munitie Opruimingdienst : Dossierreferentie Relevante informatie Bericht d.d. 29 november 1946 van de commandant MMOD aan de burgemeester van Callantsoog. Het strand van Callantsoog valt buiten de onderzoeksgebieden. Op het strand van Callantsoog zijn 5 T-mijnen, 16 granaten, 2 rookgranaten, 19 trip flairs, 5 oliebommen en 1 geweergranaat gevonden. In de duinen zijn 2 S-mijnen gevonden. Hiermee zijn, voor zover bekend, alle mijnen en granaten in de gemeente opgeruimd. Pagina 21 van 61

22 3.7 NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE (NIMH) Het NIMH in Den Haag beheert collecties over de geschiedenis van de Nederlandse krijgsmacht. Collectie Duitse verdedigingswerken Geraadpleegd is de collectie met toegangsnummer 575, Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog en rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederland aan het Bureau Inlichtingen Londen Deze collectie bestaat onder meer uit inlichtingenrapporten en kaarten van Duitse verdedigingswerken, opgemaakt door Nederlandse verzetsgroeperingen. De volgende informatie is aangetroffen: Collectienr. Inv.nr. Documentreferentie Relevante informatie Kaart nr. A19 d.d. 17 november Kustverdediging van Den Helder tot Petten en omgeving. Kaart nr. 124 d.d. 5 juli Munitieopslag in de Zijper zeedijk. Kaart nr. 228 d.d. 6 oktober Kustverdediging van Callantsoog tot Camperduin. 156 Schetskaart, zonder datum, Grote Keeten, schaal 1: Kaart 192 Groote Keeten, schaal 1: (1919). 255 Bericht E//222/44 d.d. 30 november Beschrijving verdedigingswerken bij Callantsoog. 257 Bericht E/608/45 d.d. 10 januari Situatieschets geschutsopstellingen te Luttickduin bij Callantsoog 409 Bericht GB/7089/44. Situatieschets Callanstoog en Petten. 451 Bericht E/222/44 d.d. 30 november Rapport Op de kaart is op circa 500 meter van het onderzoeksgebied polder t Hoekje in de duinen een bunker in de duinrand ingetekend. Niet relevant. Op ruim 2 kilometer van de onderzoeksgebieden. Ten noorden van Callantsoog, in de duinrand, zijn drie geschutsopstellingen ingetekend: twee stukken geschut van 4,7 cm naar zee gericht en 1 stuk geschut van 4,7 cm naar land gericht. Deze locatie ligt in de nabijheid van het onderzoeksgebied. Op de kaart zijn grenzend aan het onderzoeksgebied drie geschutsopstellingen ingetekend met de vuurmonden richting zee. Ten westen van de batterijen is een mijnenveld ingetekend. Bij batterijen staat de opmerking: klein caliber, zeer waarschijnlijk weggehaald. (zie figuur 5). Op de kaart is, ten noorden van het onderzoeksgebied een tankgracht ingetekend. Niet relevant. Niet relevant. Niet relevant. Hetzelfde bericht als in inventaris 255. Niet relevant. Pagina 22 van 61

23 Collectienr. Inv.nr. Documentreferentie Relevante informatie stellingen tussen Petten en Callantsoog. Figuur 6 Detail van de schetskaart, zonder datum, Grote Keeten, schaal 1: Ten westen van het onderzoeksgebied polder t Hoekje waren drie geschutsopstellingen van klein kaliber opgesteld (exacte kaliber niet bekend). Verder is in het duinengebied een mijnenveld aangelegd (blauw ingetekend). De kaart is op coördinaten gepositioneerd. De onderzoeksgebieden polder t Hoekje en het gemaal zijn paars ingetekend. Figuur 7 Legenda behorende bij de schetskaart Grote Keeten (niet op coördinaten gepositioneerd). Collectie gevechtsverslagen en rapporten mei 1940 In deze collectie, met toegangsnummer 409, is detailinformatie te vinden over de strijd op Nederlands grondgebied in de periode mei De collectie bestaat uit verslagen en rapporten zoals die werden ingeleverd door officieren, onderofficieren en manschappen bij de Krijgsgeschiedkundige Sectie van het Hoofdkwartier van de Generale Staf. Dit gebeurde kort na de strijd of kort na de Tweede Wereldoorlog. Volgens de huidige regelgeving van de WSCS-OCE is het raadplegen van deze collectie verplicht indien er tijdens de meidagen van 1940 gevechten in het onderzoeksgebied hebben plaatsgevonden. Deze collectie is niet geraadpleegd aangezien er tijdens de meidagen van 1940 geen strijd in het onderzoeksgebied is geleverd. Collecties luchtoorlog Verder beheert het NIMH de volgende collecties met betrekking tot de luchtoorlog : 708 Luchtoorlog ; Pagina 23 van 61

24 709 De Bruin; 795 Hey; 798 Vliegtuigcrashes ; 800 De Haan. De collectie 708 Luchtoorlog bevat stukken over bombardementen en vliegtuigcrashes in diverse Nederlandse gemeenten. De inventarisnummers en 43 bevatten stukken over bombardementen en vliegtuigcrashes in diverse Nederlandse gemeenten. De collectie 709 De Bruin bevat diverse stukken over de luchtoorlog in Nederland. De collectie 795 Hey is grotendeels niet geïnventariseerd en bevat alleen informatie over crashes van toestellen van de Amerikaanse luchtmacht (USAAF). Doos 3 bevat Casualty Reports uit de periode op chronologische volgorde. De collectie 798 Vliegtuigcrashes bevat in de inventarisnummers informatie over individuele vliegtuigcrashes op datum uit de periode De inventarisnummers bevatten informatie over crashes van Duitse vliegtuigen in de periode De collectie 800 De Haan bevat alleen gegevens over crashes van toestellen van de Britse luchtmacht (RAF). Deze zijn gearchiveerd op chronologische volgorde. Op basis van informatie in de bovenstaande (en andere) collecties is in 2008 het verliesregister van de Studiegroep Luchtoorlog (SGLO) samengesteld. Dit register betreft een in verregaande mate correct en volledig overzicht van de crashes van militaire vliegtuigen die in de Tweede Wereldoorlog op Nederlands grondgebied hebben plaatsgevonden (zie paragraaf 3.2, overzicht vliegtuigcrashes). In het verliesregister ontbreekt echter detailinformatie over individuele vliegtuigcrashes die in de bovengenoemde collecties wel is te achterhalen. Saricon heeft gebruikgemaakt van het SGLO-verliesregister als startpunt voor het onderzoek. Tijdens het onderzoek zijn geen gegevens gevonden van individuele vliegtuigcrashes die niet in het register zijn opgenomen. Derhalve was er geen aanleiding om aanvullend onderzoek te verrichten in de bovengenoemde collecties. Samenvatting onderzoek NIMH: In het duingebied, in de directe nabijheid van onderzoeksgebied polder t Hoekje, zijn door de Duitse bezetter drie geschutsopstellingen aangelegd. Deze stellingen vallen op de grens van onderzoeksgebied polder t Hoekje. 3.8 NEDERLANDS INSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE (NIOD) Saricon heeft twee collecties betreffende de luchtoorlog geraadpleegd die berusten in het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie te Amsterdam. Het betreft de volgende twee collecties: Toegang Inv.nr. Inhoud 077 Generalkommissariat für das Sicherheitswesen 518 Verslagen van de Befehlshaber der Ordnungspolizei betreffende de luchtaanvallen op Nederlands grondgebied van 21 tot en met 27 augustus Dagberichten van de Befehlshaber der Ordnungspolizei Den Haag betreffende vijandelijke luchtaanvallen, Stukken betreffende vijandelijke luchtaanvallen, lan- Pagina 24 van 61

25 Toegang Inv.nr. Inhoud dingen van vijandelijke vliegeniers, het vinden van versperringsballons, het werpen van springstoffen en het gebruik van sabotagematerialen, Berichtgevingen betreffende neergekomen vliegtuigen, k Departement van Justitie 23 Luchtbeschermingsdienst. Map 82c, 83a, 83b, 83c, 84a, 84b en 84c 180 Rapporten van de plaatselijke luchtbeschermingsdiensten, politiekorpsen en de Marechaussee inzake het geven van het sein luchtalarm, het neerstorten van vliegtuigen en vliegtuigonderdelen en de vondst van niet-ontplofte explosieven, 23 juni april Processen-verbaal van de plaatselijke luchtbeschermingsdiensten, politie en Marechaussee met betrekking tot vijandelijke vliegtuigen, bomaanvallen en ontploffingen in verschillende gemeenten, Capelle a/d IJssel-Dwingeloo 329 Stukken betreffende het melden van schade door bombardementen en beschietingen uit vliegtuigen, 24 februari maart Stukken betreffende het opstellen van processenverbaal inzake bombardementen en beschietingen in verschillende gemeenten, 28 september maart Stukken betreffende het instellen van een onderzoek naar de gevolgen van luchtaanvallen, 8 oktober februari 1945 De volgende relevante gegevens zijn gevonden: Toegang Inv.nr. Relevante informatie oktober Omstreeks 6 uur viel in het duingebied één brisantbom. Schade aan een telefoonkabel. 22 november Omstreeks uur viel in een weiland in Zijpe een brisantbom (een exacte locatie is niet bekend). 25 november Omstreeks 19 uur vielen twee brisantbommen op een akkerland in Callantsoog. Aanvullende melding: in Callantsoog werden in totaal 4 brisantbommen afgeworpen waarvan één blindganger. Glasschade aan een boerderij. Samenvatting onderzoek NIOD: Op 25 november 1940 vielen omstreeks 19 uur twee brisantbommen op een akkerland in Callantsoog. De gegevens uit het gemeentearchief, zie paragraaf 3.3, spreken van vier bommen die zijn neergekomen aan de Nieuwe Weg 3a (in onderzoeksgebied polder t Hoekje). Eén van deze bommen was een blindganger. Pagina 25 van 61

26 3.9 EXPLOSIEVEN OPRUIMINGSDIENST DEFENSIE (EODD) Saricon heeft twee collecties geraadpleegd afkomstig uit het archief van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) en haar voorgangers, de collectie ruimrapporten en de collectie mijnenvelddocumentatie Collectie ruimrapporten Tussen 1948 en 1971 werden in Nederland explosieven geruimd door de Hulpverleningsdienst van het toenmalige Ministerie van Binnenlandse Zaken. Er zijn, voor zover bekend bij organisaties die zich bezighouden met explosievenopsporing in Nederland, geen ruimrapporten van deze dienst meer aanwezig. Het is binnen de scope van dit vooronderzoek dan ook niet mogelijk een overzicht samen te stellen van explosievenruimingen in deze periode waarvan kan worden gesteld dat dit (min of meer) volledig is. Voor de periode sinds 1971 echter is dit wel mogelijk. Sinds dit jaar zijn alle rapporten (zogeheten MORA s en UO s) van geruimde explosieven van de EODD en haar voorgangers centraal gearchiveerd. Het grootste gedeelte van dit archief wordt beheerd door de Semi- Statische Archiefdiensten van het Ministerie van Defensie te Rijswijk. Dit archief is doorzoekbaar op (door de EODD samengestelde) registers op plaatsnaam. Saricon heeft ten behoeve van dit vooronderzoek registers van de volgende plaatsen gebruikt: Callantsoog; Groote Keeten; Zijpe. De meldingen met een locatieverwijzing die naar inschatting van Saricon relevantie heeft voor dit onderzoek, zijn bij de EODD opgevraagd en ingezien. De resultaten zijn weergegeven in onderstaande tabel daarbij is de volgende kleurschakering gehanteerd: groen gemarkeerde locaties liggen met zekerheid buiten het onderzoeksgebied, van oranje gemarkeerde locaties is de exacte locatie niet duidelijk en rood gemarkeerde locaties liggen met zekerheid binnen het onderzoeksgebied. NB. Omdat in de beschikbare registers en ruimrapporten soms duidelijke beschrijvingen van de exacte locaties waar de EODD of haar voorgangers actief was ontbreken, kan niet worden uitgesloten dat in onderstaand overzicht relevante ruimrapporten ontbreken. Nr. Datum Locatieverwijzing Aangetroffen explosieven december 1975 Zwarteweg 2, Callantsoog 1 patroon (melding) 80 cm. lang, doorsnede 10 cm. (melding) mei 1976 Oosterweg 1c, Callantsoog Granaat (vermoedelijk fosfor) rookte bij het uit de grond halen (melding) augustus 1977 Duinweg 22, Callantsoog 1 granaat (melding) april 1977 Noordschinkeldijk 6, Callantsoog (geploegd land). Vermoedelijk een explosief van 50 cm lang en 15 cm doorsnede (melding) oktober 1977 Oosterweg 1, Callantsoog 2 granaten (liggen te Pagina 26 van 61

27 Nr. Datum Locatieverwijzing Aangetroffen explosieven roken), lengte: 40 tot 50 cm., doorsnede 10 tot 12 cm. (melding) februari 1991 Schietterrein Botgat, Duinweg, 1 patroon van 40 mm Callantsoog (weigeraar) (naoor- logs) december 2000 Schietterrein Botgat, Callantsoog Niet aangeleverd november 2003 Achterweg 15, Groote Oude pan (geen munitie). Keeten februari 2006 Duinweg, Groote Keeten 1 granaat van 5 cm oktober 2010 Helmweg 5, Callantsoog 1 handgranaat (Oud- Hollands) No. 1 In het onderzoeksgebied polder t Hoekje zijn drie meldingen bekend. Geruimd zijn: 1 geschutgranaat van 5 cm en een handgranaat (Oud-Hollands) No Collectie mijnenvelddocumentatie Kort na de Tweede Wereldoorlog is een inventarisatie gemaakt van alle bekende en vermoedelijke mijnenvelden in Nederland. De Commandant van de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst (MMOD) verklaarde op 1 juni 1946 dat er op Nederlands grondgebied zo n mijnenvelden waren gekarteerd en dat nog ongeveer 900 mijnenvelden gekarteerd moesten worden. In de jaren direct na de oorlog zijn de, zowel door Duitse als Geallieerde eenheden gelegde, mijnenvelden opgeruimd. Hierbij zijn meer dan 1,3 miljoen landmijnen geruimd. De rapporten verschaffen informatie over het leggen en het ruimen van de mijnenvelden. Uit de ruimrapporten blijkt dat niet in alle gevallen alle gelegde landmijnen zijn aangetroffen. Tegenwoordig is de collectie mijnenvelden en op landmijnen verdachte gebieden ondergebracht bij de EODD, die beschikt over een zoeksleutel op de collectie. Saricon heeft bij de EODD een aanvraag gedaan en uit het onderzoek is gebleken dat in de nabijheid van het onderzoeksgebied polder t Hoekje mijnenvelden hebben gelegen. Deze mijnenvelden zijn door de Duitse bezetter in het duingebied aangelegd (zie figuur 8). Deze mijnenvelden vallen buiten het onderzoeksgebied polder t Hoekje en zijn voor dit onderzoek verder niet relevant. Pagina 27 van 61

28 Figuur 8 Gepositioneerde mijnenveldkaart uit de collectie mijnenvelddocumentatie van de EODD. In het duingebied zijn door de Duitse bezetter mijnenvelden aangelegd. Deze mijnenvelden vallen buiten het onderzoeksgebied polder t Hoekje THE NATIONAL ARCHIVES, LONDEN In The National Archives in Londen liggen belangrijke stukken aangaande oorlogshandelingen in Nederland. De dagelijkse rapporten van Bomber Command (zware bommenwerpers), de Second Tactical Air Force (bestond onder andere uit jachtbommenwerpers en middelzware bommenwerpers), Fighter Command (jagers) en Coastal Command (onder andere kustverdediging en aanvallen op zeehavens) vormen een belangrijke informatiebron voor wat betreft de luchtoorlog boven Nederland. Aan de hand van deze dagrapporten kan men inzage krijgen in de aard en omvang van een luchtaanval. Omdat er (soms) een kaartcoördinaat wordt gehanteerd kan deze luchtaanval naar de huidige situatie vertaald worden. Saricon heeft een selectie dagrapporten in huis van Bomber Command, Second Tactical Air Force en Fighter Command Bomber Command In de eerste jaren van de oorlog vloog Bomber Command vooral missies tegen Duitse doelwitten. In Nederland werden er in de periode ook doelwitten aangevallen. Echter, deze waren niet nauwkeurig omschreven en in de rapporten valt veelal niet te achterhalen waar de bommen werden afgeworpen. In de dagrapporten van Bomber Command is gezocht naar relevante informatie met betrekking tot het onderzoeksgebied. Geraadpleegd is: Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Dummy targets. 01 October April Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. V. 01 October October Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. V. 01 November November Referentie: AIR ; Pagina 28 van 61

29 Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. IX. 01 March May Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. X. 01 June December Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. XI. 01 January June Referentie: AIR ; Air Ministry and Ministry of Defence: Operations Record Books, Commands. Bomber Command. Appendices. (Including Bomber Command Intelligence Reports Nos and Intelligence Narratives of Operations Nos ) 1941, May. Referentie: AIR ; Air Ministry and Ministry of Defence: Operations Record Books, Commands. Bomber Command. Appendices. (Including Bomber Command Intelligence Reports Nos and Intelligence Narratives of Operations Nos ) 1941, July. Referentie: AIR ; Air Ministry and Ministry of Defence: Operations Record Books, Commands. Bomber Command. Appendices. (Including Bomber Command Intelligence Reports Nos and Intelligence Narratives of Operations Nos ) 1941, Nov. Referentie: AIR Met betrekking tot de onderzoeksgebieden is de volgende informatie gevonden: Datum Uitgevoerd door Details aanval Verklaring tekst 26 oktober1940 Bomber Command: Night Operations. A/C: 1 Whitley of 4 Group 9 25 november 1940 Bomber Command: Night Operations. A/C: 1 Wellington of 3 Group juli 1941 Bomber Command: Narratives Operations. A/C: 1 Whitley of 4 Group. 11 Target: Aerodrome DE KOOY. 1 x 500 lb., 2 x 250 lb., 4 x 40 lb., 60 x 4 lb. Remarks: one burst seen to fall in flare-path. Last resort target. Aerodrome 10 miles South of Z.58 DE KOOY (DEN HELDER) Aerodrome. 1 aircraft. 4 x 500 lb. bursts seen to straddle flare-path. DEN HELDER DOCKS. 1x 1000 lb., 3 x 500 lb., 4 x 250 lb. Incendiaries number: 120 x 4. Results: bursts in northern part of docks. Vliegveld De Kooy werd in de nacht van 25 op 26 oktober 1940 aangevallen door één Whitley met de volgende bommenlading: 1 bom van 500 lb, 2 bommen van 250 lb., 4 bommen van 40 lb. en 60 bommen van 4 lb. Eén inslag viel op de verlichtingsbaan. Als alternatief doel werd een vliegveld aangevallen. Dit vliegveld lag 10 mijl ten zuiden van vliegveld De Kooy. Een Wellington wierp bij deze aanval vier bommen van 500 lb. af. De inslagen werden aan weerszijden van de verlichtingsbaan gezien [sic]. In de nacht van 7 op 8 juli 1941 werd de haven van Den Helder aangevallen door één Whitley van 4 Group. Bij deze aanval werden 1 bom van 1000 lb., 3 bom- 9 Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. V. 01 October October 1940, AIR Bomber Command: Night Bomb raid sheets, AIR Bomber Command: Intelligence Reports Nos and Intelligence Narratives of Operations Nos , 1941 July. Pagina 29 van 61

30 Datum Uitgevoerd door Details aanval Verklaring tekst men van 500 lb. en 4 bommen van 250 lb. afgeworpen. Verder werden er ook 120 brandbommen van 4 lb. afgeworpen. 6 april 1942 Bomber Command: Night Operations. A/C. Blenheim of 2 Group Second Tactical Air Force Intruders. A/dromes in Holland. DE KOOY A/drome. 1 aircraft. 1 x 250 lb., 8 x 40 lb. Total weight tons..2. Results: Bursts seen on aerodrome. Eén Blenheim viel vliegveld De Kooy aan met 1 bom van 250 lb. en 8 bommen van 40 lb. De inslagen werden op het vliegveld gezien. Medio 1943, toen de plannen voor een geallieerde invasie op het vasteland van Europa concrete vormen begonnen aan te nemen, werd de Second Tactical Airforce opgericht. Haar taak was het om het oprukkende landleger te ondersteunen maar ook om bruggen, verkeerswegen, spoorlijnen, opslagplaatsen en hoofdkwartieren te bestoken. Alhoewel het merendeel van de bombardementen in de omgeving van de onderzoeksgebieden in de eerste oorlogsjaren plaatsvonden zijn voor de volledigheid van dit onderzoek zijn de daily logs van de periode juni 1943-mei 1945 geraadpleegd. Gezocht is naar vermeldingen van luchtaanvallen op doelwitten in of nabij de onderzoeksgebieden. De volgende stukken zijn doorzocht: Air Ministry: Allied Expeditionary Air Force, later Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force (AIR), and 2nd Tactical Air Force: Registered Files and Reports. Toegangsnummer AIR 37, referenties: AIR tot en met AIR Met betrekking tot de onderzoeksgebieden is geen relevante informatie gevonden Fighter Command Vanaf het najaar van 1944, en met name in de eerste maanden van 1945, werden in het westen van Nederland ook diverse luchtaanvallen uitgevoerd door luchtmachteenheden die vielen onder bevel van Fighter Command van de RAF, met name tegen infrastructurele doelwitten en doelwitten die van doen hadden met lanceringen van Duitse V-wapens. Saricon beschikt over een collectie verslagen van luchtaanvallen van Fighter Command. Ook voor hier geldt dat, alhoewel de meeste bombardementen in de omgeving van de onderzoeksgebieden in de eerste oorlogsjaren plaatsvonden, voor de volledigheid van het onderzoek deze stukken zijn geraadpleegd. De volgende stukken zijn doorzocht: Air Ministry and Ministry of Defence: Operations Record Books HQ Fighter Command. Toegangsnummer AIR 24, referenties: AIR , AIR , AIR , AIR , AIR , AIR en AIR Met betrekking tot de onderzoeksgebieden is geen relevante informatie aangetroffen. Samenvatting onderzoek National Archives: Op 25 november 1940 werd een vliegveld 10 mijl ten zuidoosten van vliegveld De Kooy bij Den Helder aangevallen door één Wellington. Bij deze aanval werden vier bommen van 500 lb. afgeworpen. Gemeld wordt dat de inslagen aan weerszijden van de verlichtingsbaan te zien waren. 12 Bomber Command: Night Bomb raid sheets, AIR Pagina 30 van 61

31 Uit het gemeentearchief is bekend dat op 25 november 1940 bommen neerkwamen aan de Nieuwe Weg. Eén van deze bommen zou een blindganger zijn. Bij deze melding wordt een exact adres en locatie genoemd: een akkerland aan de Nieuwe Weg 3a (in onderzoeksgebied polder t Hoekje en vlakbij locatie het gemaal). In het dagrapport van Bomber Command wordt vermeld dat een vliegveld ten zuidoosten van De Kooy werd aangevallen. Aangenomen wordt dat hiermee het schijnvliegveld bij Groote Keeten wordt bedoeld, dit vliegveld lag immers op ongeveer dezelfde afstand (10 mijl) van De Kooy. Het schijnvliegveld ligt in de buurt van de Nieuwe Weg 3a, namelijk aan de Langevliet (zie figuur 18). Aangenomen moet worden dat de melding in het dagrapport dat bij de afworp de inslagen aan weerszijden van de verlichtingsbaan te zien waren niet juist is: de bommen, vier van 500 lb. kwamen in een akkerland terecht aan de Nieuwe Weg 3a. Op 6 april 1942 werd het vliegveld De Kooy gebombardeerd door een Blenheim met 1 bom van 250 lb. en 8 bommen van 40 lb. Uit het literatuuronderzoek wordt dit gegeven ook bevestigd. Er is verder bekend dat het schijnvliegveld eveneens geraakt werd door bommen. Aangenomen wordt dat deze Blenheim één van de bovengenoemde bommenladingen afwierp op het schijnvliegveld Groote Keeten BUNDESARCHIV-MILITÄRARCHIV, FREIBURG Saricon beschikt over een verzameling documenten afkomstig uit het Bundesarchiv- Militärarchiv te Freiburg, Duitsland. Voor dit onderzoek zijn det Lageberichten (dagrapporten) van de Luftwaffenführungsstab met meldingen van luchtaanvallen op Nederlands grondgebied over de periode augustus 1940 tot juli 1941 geraadpleegd. De stukken zijn afkomstig uit de volgende dossiers: Toegang RM7, inv ; Toegang RL2/II, inv , , 248, 250. De onderstaande meldingen zijn aangetroffen: Datum Tijd Locatie Afgeworpen explosieven 16 mei u Callantsoog 16 brisantbommen en 25 brandbommen 14 juli u Zijpe (Noord- Holland) 4 brisantbommen, meerdere brandbommen Details Twee huizen beschadigd, een stal vernietigd. Drie koeien gedood. [een exacte locatie wordt niet genoemd]. Afworp in een weiland ( freies Feld ). Eén paard vond de dood, Verder glasschade aan vier huizen. 14 juli u Callantsoog 1 brisantbom Afworp in de duinen. Geen schade. Samenvatting onderzoek Bundesarchiv: Op 16 mei 1941 werd Callantsoog getroffen door 16 brisantbommen en 25 brandbommen waarbij twee huizen beschadigingen opliepen. Dit gegeven is ook uit de literatuur bekend. Verder weten we uit literatuurgegevens dat het schijnvliegveld ook door het bombardement werd geraakt. Pagina 31 van 61

32 Op 14 juli 1941 werd Zijpe getroffen door een bombardement van 4 brisantbommen en meerdere brandbommen. De bommen kwamen neer in een weiland, een exacte locatie is niet bekend. Uit de literatuurgegevens weten we dat diezelfde dag het schijnvliegveld eveneens geraakt werd door een bombardement NIEUWSBERICHTEN Saricon Collectie Saricon beschikt over een collectie explosievengerelateerde nieuwsberichten uit de periode 1982 heden. Gezocht is op meldingen van munitievondsten in Callantsoog en Groote Keeten. De volgende meldingen zijn mogelijk relevant voor het onderzoeksgebied: Schager Courant, d.d. 17 oktober 1994 Schager Courant, d.d. 18 oktober 1994 Schager Courant, d.d. 21 maart 1990 Dagblad voor Westfriesland, d.d. 12 april 1990 Enkhuizer Courant, d.d. 4 mei 1990 Opsporen van explosieven in Callantsoog. Op een akker langs de Oosterweg in Callantsoog wordt vandaag begonnen met het zoeken naar explosieven uit de Tweede Wereldoorlog. De Duik- en Demonteerzaken van de Mijnendienst van de Koninklijke Marine in Den Helder zal aangetroffen granaten (indien mogelijk) ter plekke afvoeren. Om wat voor soort munitie het gaat is niet duidelijk. Wellicht gedumpte munitie in akker bij Groote Keeten. Op het weiland aan de Oosterweg bij Groote Keeten ligt vermoedelijk munitie onder de graszoden dat daar aan het eind van de Tweede Wereldoorlog is gedumpt door de Duitsers. Projectiel op strand. Zeer waarschijnlijk door de strandafkalving die recent door voorjaarstormen heeft plaatsgevonden werd gisteren een half boven het zand uitstekend projectiel gevonden op het strand gevonden. Politie en de EOD constateerden later dat het om een granaat uit de Tweede Wereldoorlog ging. Munitievondst karwei voor specialisten. Verbazing bij de duik- en demonteergroep van de Koninklijke Marine over de munitievondst van de 12-jarige Ivar Groen uit Callantsoog. Ivar heeft met zijn metaaldetector op het strand tientallen patronen gevonden. Oorlogstuig in Callantsoog. Op het strand van Callantsoog is gisteren een granaat gevonden. De politie heeft het projectiel geborgen en eerdaags zal de Pagina 32 van 61

33 Explosieven Opruimingsdienst (EOD) het explosief onklaar maken. Noordhollands Dagblad, d.d. 19 februari 2001 Kuststrook Zijpe met vijf springputten geen plofzone. De gemeente Zijpe is niet bevreesd voor Zandvoortse toestanden op het strand. Garanties kunnen niet worden verstrekt maar de Zijper kuststrook blijkt geen riskante plofzone door achtergebleven munitie uit de Tweede Wereldoorlog. Voor zover bekend bevinden zich in het duingebied wel tenminste vijf springputten. Kort na de oorlog werden hierin grote partijen munitie tot ontploffing gebracht. De genoemde locaties vallen buiten de onderzoeksgebieden COLLECTIE STAFKAARTEN KADASTER Saricon heeft de collectie Duitse en geallieerde stafkaarten uit de Tweede Wereldoorlog van het Kadaster te Zwolle geraadpleegd. Deze zijn onder meer gebruikt om een beter inzicht te krijgen in de topografie van het onderzoeksgebied in de Tweede Wereldoorlog. De volgende kaarten zijn gebruikt (zie figuur 2): Stafkaart 326 Kallantsoog (First Edition) 1: , 1943 Stafkaart 14 Medemblik (Second Edition) 1:50.000, Van de omgeving van het onderzoeksgebied heeft het Kadaster ook een serie zogenoemde Defence Overprints beschikbaar. Dit zijn kaarten waarop de bij de geallieerde militaire inlichtingendiensten bekende informatie over Duitse verdedigingswerken in de periode is weergegeven. In de collectie is gezocht naar Defence Overprints van de onderzoeksgebieden polder t Hoekje en locatie het gemaal. Deze zijn niet aanwezig in de collectie LUCHTFOTO S Luchtfoto s Gedurende de Tweede Wereldoorlog werden door de Britse en Amerikaanse luchtmachten verkenningsvluchten boven Nederlands grondgebied uitgevoerd waarbij luchtfoto s werden gemaakt. Deze foto s moesten de geallieerde legers inlichtingen verschaffen over geschikte doelwitten voor luchtaanvallen, over Duitse militaire aanwezigheid, en over de resultaten van eerder uitgevoerde luchtaanvallen. Hoewel aan de mogelijkheden voor interpretatie van dergelijke luchtfoto s diverse beperkingen kunnen gelden, vormen zij doorgaans een belangrijke bron in het vooronderzoek explosieven. Idealiter is via deze foto s vast te stellen wat exact de locaties zijn geweest die zijn getroffen door luchtaanvallen, en wat exact de locaties zijn geweest waar militaire objecten aanwezig zijn geweest (en waar dus een verhoogde kans geldt op het achterblijven van explosieven). Zoals beschreven in de voorgaande paragrafen is uit het literatuur- en archiefonderzoek duidelijk geworden dat de meest relevante oorlogshandelingen, bombardementen, zich in 1940, Pagina 33 van 61

34 1941 en 1942 hebben afgespeeld. Zo heeft er op 25 november 1940 een bombardement plaatsgevonden in het onderzoeksgebied en is het nabij gelegen schijnvliegveld Groote Keeten in juli 1941 twee keer gebombardeerd. Verder zijn er op 6 april 1942 bommen nabij het onderzoeksgebied terecht gekomen. Aangezien in de Nederlandse fotoarchieven geen luchtfoto s aanwezig zijn uit deze oorlogsjaren is in The Aerial Reconnaissance Archives (TARA) een selectie gemaakt van beschikbare luchtfoto s na deze bombardementen. Vervolgens is gekeken of er, als gevolg van oorlogshandelingen, schade aan het landschap te zien is. Helaas waren er van de onderzoeksgebieden geen relevante luchtfoto s beschikbaar van datums na 6 juni Voor het bombardement op 6 april 1942 is er dus een leemte in kennis. Verder zijn er luchtfoto s van de onderzoeksgebieden bestudeerd van data in 1944 en Geraadpleegde luchtfoto s Saricon heeft de volgende collecties met historische luchtfoto s geraadpleegd: Wageningen Universiteit, Afdeling Speciale Collecties van de Universiteitsbibliotheek. Dit archief bevat circa luchtverkenningfoto s van Nederlands grondgebied in de oorlogsperiode, gemaakt door de RAF en United States Army Air Forces (USAAF) tijdens de Tweede Wereldoorlog. Kadaster te Zwolle. Dit archief bevat circa luchtverkenningfoto s van Nederlands grondgebied in de oorlogsperiode, gemaakt door de RAF en USAAF. Ook bevat het archief voor- en naoorlogse luchtfoto s. The Aerial Reconnaissance Archives (TARA) te Edinburgh. Dit archief bevat een onbekend, maar zeer groot aantal luchtverkenningfoto s van Nederlands grondgebied in de oorlogsperiode, gemaakt door de RAF en USAAF. De volgende luchtfoto s zijn verzameld: Datum van opname Collectienr. Sortie/ collectienr. Fotonummer Herkomst 4 januari 1941 B-24 24, 25 TARA 10 maart 1941 H juli 1941 T , 39, december 1941 A , januari 1944 J Kadaster 13 september G maart G , april Dekking luchtfoto s Alle bovengenoemde luchtfoto s zijn gepositioneerd in GIS. In de onderstaande figuren is de dekking van de luchtfoto s per datum weergegeven: Pagina 34 van 61

35 Figuur 9 De gepositioneerde luchtfoto van 4 januari Het onderzoeksgebied polder t Hoekje en locatie het gemaal zijn voor het grootste deel op de luchtfoto te zien. Figuur 10 De gepositioneerde luchtfoto van 10 maart Een klein deel van het onderzoeksgebied polder t Hoekje is te zien. Pagina 35 van 61

36 Figuur 11 De gepositioneerde luchtfoto s van 25 juli Beide onderzoeksgebieden zijn op de luchtfoto s te zien. Figuur 12 De gepositioneerde luchtfoto van 25 januari Het onderzoeksgebied locatie het gemaal is op de luchtfoto te zien. Het onderzoeksgebied polder t Hoekje is voor een deel te zien. Pagina 36 van 61

37 Figuur 13 De gepositioneerde luchtfoto's van 1 december Een deel van onderzoeksgebied polder 't Hoekje is te zien. Figuur 14 De gepositioneerde luchtfoto s van 13 september Onderzoeksgebied locatie het gemaal is te zien. Onderzoeksgebied polder t Hoekje is voor een groot deel te zien. Pagina 37 van 61

38 Figuur 15 De gepositioneerde luchtfoto s van 21 maart Alleen onderzoeksgebied polder t Hoekje is voor een klein deel te zien. Figuur 16 De gepositioneerde luchtfoto s van 11 april Alleen onderzoeksgebied polder t Hoekje is voor een deel te zien. Luchtfoto-interpretatie Voor wat betreft de relevante oorlogshandelingen in de beginjaren van de oorlog zijn goed bruikbare luchtfoto s van de onderzoeksgebieden gevonden van 4 januari 1941 en 25 juli Verder zijn op latere luchtfoto s, 1944 en 1945, ook nog oorlogshandelingen te zien die relevant zijn voor de onderzoeksgebieden. Een chronologische luchtfoto-interpretatie volgt hieronder: Pagina 38 van 61

39 Figuur 17 Luchtfoto van 4 januari Close-up van het weiland bij de Nieuwe Weg 3a. De drie kraters (ontplofte bommen) zijn geel omcirkeld, de inslagopening van de blindganger is rood omcirkeld en gemarkeerd met een rode pijl. Op de luchtfoto s van 4 januari 1941 zijn in het weiland achter de Nieuwe Weg 3a drie kraters te zien. Naast de derde krater is een inslagopening van de vierde, niet ontplofte bom (blindganger, te zien (zie figuur 17 en 18). Deze bominslagen zijn van het bombardement 25 november 1940 toen een Wellington vier bommen van 500 lb. afwierp. Uit archiefgegevens is bekend dat deze bommen neerkwamen in een akkerland aan de Nieuwe Weg 3a waarbij één bom niet ontplofte. Deze inslagopening is op de luchtfoto te zien (zie figuur 17). Figuur 18 De luchtfoto van 4 januari De inslagen in het weiland aan de Nieuwe Weg 3a zijn ingetekend. Pagina 39 van 61

40 Figuur 19 Luchtfoto van 25 juli Ten noorden van het onderzoeksgebied zijn twee kraters en het schijnvliegveld te zien. Op de luchtfoto s van 25 juli 1941 zijn ten noorden van het onderzoeksgebied polder t Hoekje twee kraters in het landschap te zien. Uit de archiefgegevens is bekend dat in deze maand het schijnvliegveld Groote Keeten (ten noorden van deze kraters) het doelwit was van twee bombardementen. De twee kraters vallen buiten het onderzoeksgebied (zie figuur 19). Figuur 20 Close-up van de luchtfoto van 25 januari In een weiland aan de Nieuwe Weg is een luchtafweerstelling gerealiseerd. De drie stellingen zijn geel omcirkeld. Eén stelling, de kleine gele cirkel, gaat bijna schuil onder een wolkendek. In het terrein is een afzetting (prikkeldraad) gerealiseerd. Het onderzoeksgebied het gemaal en onderzoeksgebied polder t Hoekje zijn paars ingetekend. Op de luchtfoto van 25 januari 1944 is te zien dat aan de Nieuwe Weg in het onderzoeksgebied polder t Hoekje en bij onderzoeksgebied locatie het gemaal door de Duitse bezetter een Pagina 40 van 61

41 luchtafweerstelling is gerealiseerd. Deze luchtafweerstelling is omheind met prikkeldraad (zie figuur 20 en 21). Figuur 21 De luchtfoto van 25 januari 1944 met ingetekend de stellingen en de omheining. Figuur 22 De luchtfoto van 13 september Op de grens van onderzoeksgebied polder t Hoekje zijn in de duinen drie geschutsstellingen gerealiseerd. Op luchtfoto s van 13 september 1944 is te zien dat in de duinrand, op de grens van onderzoeksgebied polder t Hoekje, drie geschutsstellingen zijn gerealiseerd (zie figuur 22). Pagina 41 van 61

42 4 CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN Saricon heeft op basis van de gegevens in hoofdstuk 3 een overzicht van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog opgesteld, waarbij gebruik is gemaakt van alle op het moment van opstellen beschikbare bronnen. Deze bronnen zijn besproken in hoofdstuk 3 en opgenomen in de bronnenlijst achter in dit document. Datum Aangetroffen informatie Bron 25 november 1940 Omstreeks 19 uur wierp een Wellington in de omgeving van de Nieuwe Weg 3a (in onderzoeksgebied polder t Hoekje) vier bommen van 500 lb. af. De bommen kwamen terecht in een weiland van de heer Schilder. Eén bom ontplofte daarbij niet. Op luchtfoto s van 4 januari 1941 zijn op deze locatie drie kraters en één inslagopening van een blindganger te zien. Gemeentearchief, NIOD en National Archives, en luchtfoto s 6 april 1942 Om uur werd door een Blenheim op vliegveld De Kooy 1 bom van 250 lb. en 8 bommen van 40 lb. afgeworpen. Bij dit bombardement werd het schijnvliegveld Groote Keeten ook getroffen. Aan de Langevliet- Scheidingsvliet vielen een aantal bommen. Aangenomen wordt dat deze bommen van de Blenheim afkomstig waren. Naast de bomtrechters, waarvan de exacte locatie bekend is, werden ook drie inzinkingen in het weiland gerapporteerd. Deze inzinkingen waren inslagopeningen van blindgangers. In tegenstelling tot de bomtrechters is er van deze inslagopeningen echter geen exacte locatie bekend. De bomtrechters liggen in de directe nabijheid van onderzoeksgebied polder t Hoekje. 25 januari 1944 Op een luchtfoto van 25 januari 1944 is te zien dat in een weiland aan de Nieuwe Weg een luchtafweerstelling is gerealiseerd. Deze luchtafweerstelling valt binnen onderzoeksgebied polder t Hoekje en grenst aan onderzoeksgebied locatie het gemaal. 13 september 1944 Op een luchtfoto van 13 september 1944 is te zien dat in de duinrand drie geschutsstellingen zijn gerealiseerd. Deze stellingen vallen op de grens van onderzoeksgebied polder t Hoekje en 2006 Na de Tweede Wereldoorlog zijn in onderzoeksgebied polder t Hoekje aan de Helmweg en de Duinweg (bij het duingebied) een geschutgranaat en een handgranaat geruimd. Literatuur, Gemeentearchief en National Archives. Luchtfoto s. Luchtfoto s en NIMH. EODD. Pagina 42 van 61

43 5 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL 5.1 INLEIDING In dit hoofdstuk wordt al het op het moment van opstellen van dit rapport beschikbare bronnenmateriaal beoordeeld, om vast te stellen of er voldoende indicaties zijn die duiden op de aanwezigheid van explosieven en/of restanten daarvan in het onderzoeksgebied, en om vast te stellen of er voldoende indicaties die duiden op de afwezigheid van explosieven in het onderzoeksgebied (zogenaamde contra-indicaties). Indicaties Op 25 november 1940 omstreeks uur wierp een Wellington in een weiland in de omgeving van de Nieuwe Weg 3a (in onderzoeksgebied polder t Hoekje) vier bommen van 500 lb. af waarvan één bom (blindganger) niet ontplofte. Op een luchtfoto van 4 januari 1941 zijn in het weiland van de Nieuwe Weg 3a inderdaad drie kraters te zien, verder is er een inslagopening van de blindganger te zien. Er zijn in de bronnen geen aanwijzingen gevonden (een contra-indicatie) dat de blindganger destijds geruimd is. Het is derhalve mogelijk dat in onderzoeksgebied polder t Hoekje nog een blindganger van een vliegtuigbom van 500 lb. aanwezig kan zijn. In onderzoeksgebied polder t Hoekje en grenzend aan onderzoeksgebied locatie het gemaal is door de Duitse bezetter een luchtafweerstelling gerealiseerd. Verder zijn in de duinrand, op de grens van onderzoeksgebied polder t Hoekje, eveneens drie stellingen gerealiseerd. Bij het verlaten van deze stellingen kan munitie zijn achtergelaten. Contra-indicaties In 1977 en 2006 zijn in onderzoeksgebied polder t Hoekje aan de duinrand twee granaten gevonden. Deze granaten zouden mogelijk afkomstig kunnen zijn van de drie geschutsstellingen die op de grens van het onderzoeksgebied in de duinrand gerealiseerd werden. 5.2 LEEMTEN IN KENNIS Bij het vertalen van de historische informatie die is besproken in dit hoofdstuk naar verdachte gebieden gelden de volgende leemten in kennis: Drie mogelijk relevante oorlogshandelingen konden niet geverifieerd worden in andere bronnen. Van het bombardement in de nacht van 7-8 november 1941 kon in de Saricon collectie dagrapporten van de RAF geen nadere gegevens gevonden worden. Verder zijn van de bombardementen op 6 april en 4 juni 1942 bij de TARA geen bruikbare luchtfoto s van de periode na deze bombardementen beschikbaar. Hiermee kon geen verificatie van eventuele schade aan het landschap plaatsvinden. De meest recente luchtfoto s uit de oorlogsperiode die zijn gebruikt dateren van 11 april Na deze datum hebben er geen oorlogshandelingen plaatsgevonden die mogelijk relevant zijn voor de onderzoeksgebieden. De gebruikte luchtfoto s dekken de onderzoeksgebieden niet geheel; Informatie over munitieruimingen in de periode is veelal niet bewaard gebleven, niet gearchiveerd dan wel niet centraal gedocumenteerd, waardoor het Pagina 43 van 61

44 binnen de scope van dit vooronderzoek explosieven niet mogelijk is hiervan een overzicht samen te stellen waarvan kan worden gesteld dat dit (min of meer) volledig is; Een deel van de in de literatuur en archieven aangetroffen beschrijvingen van locaties van mogelijk relevante oorlogshandelingen en/of munitievondsten is niet herleid tot locaties in de huidige topografie, te weten: de exacte locatie van de inslagopeningen van het bombardement op 6 april 1942 aan de Langevliet- Scheidingsvliet. Deze locatie ligt in de directe nabijheid van onderzoeksgebied polder t Hoekje; Uit archiefmateriaal blijkt dat in onderzoeksgebied polder t Hoekje en grenzend aan onderzoeksgebied het gemaal een Duitse luchtafweerstelling aanwezig was. Inslagen van luchtafweergeschut hebben een spontaan karakter en kunnen daarom niet worden meegenomen bij het beoordelen van het bronnenmateriaal. 5.3 SOORT EN VERSCHIJNINGSVORM VAN EXPLOSIEVEN Op basis van de gebeurtenissen genoemd in hoofdstuk 4 moet in het onderzoeksgebied rekening worden gehouden met de aanwezigheid van de volgende soorten explosieven: Hoofdsoort Subsoort Land van herkomst Verschijningsvorm Aantal Kleinkalibermunitie Diverse Duits Gedumpt en/of begraven Onbekend Hand- en geweergranaten Diverse Duits Gedumpt en/of begraven Onbekend Toebehoren van munitie Diverse Duits Gedumpt en/of begraven Onbekend Geschutmunitie Tot en met Duits Gedumpt en/of begraven Onbekend 3,7 cm. Afwerpmunitie GP 13 bom van 500 lb. Brits Afgeworpen 1 In de onderstaande tabel is voor elke aan te treffen hoofdsoort explosieven beschreven, wat de aanleiding is om deze te verwachten. Hoofdsoort Kleinkalibermunitie, handgeweergranaten en toebehoren van munitie Geschutmunitie Afwerpmunitie Argumentatie In en op de grens van onderzoeksgebied polder t Hoekje hebben stellingen gestaan. Bij het verlaten van de stellingen kan er munitie gedumpt en/of begraven zijn. In en op de grens van onderzoeksgebied polder t Hoekje hebben stellingen gestaan. Bij het verlaten van de stellingen kan er munitie gedumpt en/of begraven zijn. Op 25 november 1940 werden in onderzoeksgebied polder t Hoekje vier bommen van 500 lb. afgeworpen. Drie bommen ontploften en één bom ontplofte niet (blindganger). Er zijn in de bronnen geen aanwijzingen gevonden dat deze blindganger (naoorlogs) is geruimd. Derhalve kan er in onderzoeksgebied polder t Hoekje nog een blindganger van een vliegtuigbom aanwezig zijn. 13 General Purpose Pagina 44 van 61

45 5.4 HORIZONTALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED De verdachte gebieden die in deze paragraaf worden besproken zijn getekend op de overzichtstekening in bijlage 3 en voorzien van een nummer Tolerantie Bij het aanmerken van verdachte gebieden op basis van objecten die zijn waargenomen op luchtfoto s en zijn ingetekend in GIS, is, conform het WSCS-OCE, een extra buffer aan het verdachte gebied toegevoegd. Deze moet de afwijking compenseren die ontstaat bij het positioneren van luchtfoto s in GIS. Zelfs bij zeer nauwgezet werk in het positioneren kan een afwijking ontstaan ten opzichte van de werkelijke situatie, bijvoorbeeld omdat originele luchtfoto s aan de randen licht vervormd zijn geweest, of omdat het aantal herkenningspunten in de huidige situatie ten opzichte van de situatie in WOII beperkt is. Dit heet: tolerantie. Afwijkingen kunnen ook ontstaan bij het intekenen van gebeurtenissen in GIS aan de hand van kaartmateriaal uit de oorlogsperiode. Deze kaarten zijn minder nauwkeurig dan de kaarten die vandaag de dag worden gebruikt. In dit onderzoek is een tolerantiegraad aangehouden van 5 meter Gebruik richtlijnen WSCS-OCE Bij het afbakenen van verdachte gebieden in dit vooronderzoek is getracht te voldoen aan de richtlijnen die zijn opgenomen in bijlage 3 van het WSCS-OCE. Een en ander is inzichtelijk gemaakt in onderstaande tabel. Indicatie voor aanwezigheid CE Stellingen, vermoedelijk geschut, waargenomen op luchtfoto s. Versperringen Blindgangerlocatie, bekend uit literatuur of archiefgegevens. Afbakening volgens WSCS-OCE (letterlijke tekst) 25 meter rondom het hart van de geschutsopstelling, maar niet verder dan een eventueel aangrenzende watergang Niet verdacht, tenzij er indicaties zijn dat CE deel uitmaken van de versperring Te bepalen volgens rekenmethode aan de hand van de afwerphoogte, afwerpsnelheid, gewicht en diameter van de bom en de bodemweerstand. Afbakening in dit onderzoek 13S055 Rond de drie geschutsstellingen in de duinen en de vier geschutsstellingen voor luchtafweer is een verdacht gebied van 25 meter rondom het hart van de geschutsopstelling getrokken. Het verdachte gebied reikt niet verder dan de aangrenzende watergang. Binnen dit verdachte gebied worden kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie verwacht. De versperringen rondom de luchtafweerstelling in onderzoeksgebied polder t Hoekje zijn niet verdacht. Aan de hand van de gegevens uit het archief en de luchtfoto s kon de exacte locatie van de inslagopening van de blindganger vastgesteld worden. Bij een inslag in een bodem wordt aangenomen dat de maximale horizontale verplaatsing van een bom ten opzichte van het inslagpunt 15 meter bedraagt. In verband met deze zijdelingse verplaatsing wordt daarom een verdacht gebied van 15 meter rond de inslagopening getrokken. Verder wordt ook nog een correctie van 5 meter tolerantie (zie paragraaf 5.4.1) aangehouden. In totaal wordt rond de inslagopening een verdacht gebied van 20 meter getrokken. Aangenomen wordt dat de blindganger van 500 lb. zich in deze straal bevindt. Pagina 45 van 61

46 5.4.3 Overzicht verdacht gebied Afbakening verdacht gebied stellingen: Figuur 23 De afbakening van het verdachte gebied rond de stellingen in polder 't Hoekje: 25 meter rond het hart van de stelling. Het verdachte gebied reikt niet verder dan de aangrenzende watergang. In het verdachte gebied rond de stellingen worden kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie verwacht. Figuur 24 De afbakening van het verdachte gebied rond de stellingen in het duingebied: 25 meter rond het hart van de stelling. Het verdachte gebied valt deels in onderzoeksgebied polder t Hoekje. In het verdachte gebied rond de stellingen worden kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie verwacht. Pagina 46 van 61

47 Afbakening verdacht gebied blindgangerlocatie: Figuur 25 De afbakening van het verdachte gebied van de blindgangerlocatie: 20 meter rond de inslagopening. 5.5 VERTICALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED De verticale begrenzing van het verdacht gebied bestaat uit een bovengrens en een ondergrens. De ondergrens is de maximale indringingsdiepte van een explosief in de bodem. De bovengrens is het maaiveld tijdens de oorlog. De bovengrens kan afwijken van de huidige maaiveldhoogte als er sprake is geweest van naoorlogse bodemgerelateerde werkzaamheden waarbij grondpakketten zijn afgegraven of het maaiveld uit de oorlog is opgehoogd. Het is niet bekend of het maaiveld in de onderzoeksgebied naoorlogs is opgehoogd. Aangenomen wordt dat het maaiveld na de Tweede Wereldoorlog niet is opgehoogd. Via het DINO-loket zijn gegevens verkregen over de bodemopbouw van de onderzoeksgebieden. 14 Het maaiveld in de onderzoeksgebieden ligt gemiddeld op 0,2 meter NAP. Uit de boorstaten blijkt dat de bodemopbouw van de onderzoeksgebieden uit lagen klei en veen bestaat. Voor wat de diepteligging van de explosieven betreft is het volgende vastgesteld. Aan de hand van de sonderingen kan gesteld worden dat de eerste weerstandbiedende laag zich op 8,95 meter NAP bevindt. Bij een inslag in de bodem bereikt een vliegtuigbom van 500 lb. op 8,95 meter NAP deze weerstandbiedende laag. Derhalve wordt ervan uitgegaan dat in het verdachte gebied van de blindgangerlocatie tot 8,95 meter NAP een vliegtuigbom van 500 lb. verwacht kan worden. Voor wat betreft het verdachte gebied rond de stellingen kan gesteld worden dat kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie tot 1,5 meter MV (1,7 meter NAP) verwacht worden. 14 Dino-loket: sonderingen S14B01423 (1984), S14B00042 (1958) en boring B14B0326. Pagina 47 van 61

48 Een overzicht van de verdachte gebieden met de maximale diepteligging volgt in onderstaande tabel: Soort explosief Maximale diepteligging t.o.v. maaiveld in WOII Maximale diepteligging t.o.v. huidige maaiveld Afwerpmunitie 8,75 8,75 8,95 Kleinkalibermunitie, hand- geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie 1,5 1,5 1,7 Maximale diepteligging t.o.v. NAP In onderzoeksgebied polder t Hoekje zijn er dus twee soorten verdachte gebieden: een verdacht gebied op kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie én een verdacht gebied op afwerpmunitie. In onderstaande figuren wordt dit onderscheid duidelijk gemaakt aan de hand van twee kleuren: okergeel voor kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie en rood voor afwerpmunitie. Figuur 26 De huidige situatie. Het verdachte gebied in de polder bij locatie het gemaal. Pagina 48 van 61

49 Figuur 27 De huidige situatie. Het verdachte gebied in de duinen bijgesneden op het onderzoeksgebied. Figuur 28 De huidige situatie. Het verdachte gebied rond de blindgangerlocatie. Pagina 49 van 61

50 Figuur 29 Situering van de verdachte gebieden in onderzoeksgebied polder t Hoekje. Pagina 50 van 61

51 6 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN 6.1 CONCLUSIE In opdracht van Grontmij Nederland B.V. heeft Saricon een vooronderzoek explosieven uitgevoerd ter plaatse van de polder t Hoekje. Aanleiding voor het vooronderzoek vormen werkzaamheden zoals het verbreden en verdiepen van de watergangen en het plaatsen van duikers en een gemaal. Op basis van de beoordeling van alle op het moment van opstellen van dit rapport beschikbare bronnenmateriaal is geconcludeerd dat er voldoende indicaties zijn om te spreken van de mogelijke aanwezigheid van explosieven. In onderzoeksgebied polder t Hoekje kunnen, als gevolg van een bombardement en de Duitse militaire aanwezigheid, een blindganger van een vliegtuigbom van 500 lb., kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie aanwezig zijn. Het onderzoeksgebied polder t Hoekje is gedeeltelijk verdacht van explosieven. Het onderzoeksgebied locatie het gemaal is niet verdacht (onverdacht) van explosieven. Het verdacht gebied is ingetekend op de CE-bodembelastingkaart in bijlage 3. De minimale en maximale diepteligging van explosieven is besproken in ADVIES VERVOLGTRAJECT Saricon adviseert om, voorafgaand aan de geplande werkzaamheden, opsporing van explosieven uit te laten voeren in het onderzoeksgebied polder t Hoekje. Bij (grond) werkzaamheden in het gebied dat verdacht is op kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie is het advies om deze opsporing uit te voeren met behulp van oppervlaktedetectie. Bij (grond) werkzaamheden in het gebied verdacht op afwerpmunitie adviseert Saricon opsporing van explosieven plaats te laten vinden met behulp van oppervlaktedetectie eventueel aangevuld met dieptedetectie. Mochten bij werkzaamheden in de onverdachte gebieden toch spontaan explosieven worden aangetroffen dan is het zaak dat een procedure in werking wordt gesteld om het risico tot een minimum te beperken. Via de politie wordt de EODD van een eventuele vondst in kennis gesteld. Het bevoegd gezag, de afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling van de gemeente Schagen, is door de opdrachtgever in kennis gesteld van de mogelijke aanwezigheid van een blindganger (zie bijlage 5). Pagina 51 van 61

52 7 BIJLAGEN Pagina 52 van 61

53 B i j l a g e 1 D i s t r i b u t i e l i j s t Grontmij Nederland B.V.; Saricon. Pagina 53 van 61

54 B i j l a g e 2 B r o n n e n l i j s t Rapportages van eerdere (voor)onderzoeken: Vooronderzoek Conventionele Explosieven Zijpe Callantsoog van Saricon met kenmerk 12S049-VO-01 d.d. 9 juli 2012; Vooronderzoek Conventionele Explosieven t Hoekje Zijpe van Saricon met kenmerk 12S103-VO-01 d.d. 11 oktober 2012; Vooronderzoek Conventionele Explosieven Uitlandse polder Callantsoog van Saricon met kenmerk 12S122-VO-01 d.d. 23 januari Literatuur: Amersfoort, A. en P. Kamphuis (red.), Mei De strijd op Nederlands grondgebied (Den Haag 2012); Bremer, J.T., De Zijpe. Deel (Schoorl 1997); Eversteijn T., Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei 1945 (z.p. 2003); Historische Vereniging Callantsoog, De Clocken, jaargang 2, nr. 2; Historische Vereniging Callantsoog, De Clocken, jaargang 6, nr. 3; Klep, Ch. en B. Schoenmaker, De bevrijding van Nederland Oorlog op de flank ( s-gravenhage 1995); Korthals Altes, A., Luchtgevaar. Luchtaanvallen op Nederland (Wormer 1984); Middlebrook, M. en C. Everitt, The Bomber Command war diaries: an operational reference book, (Hersham 2011); Loo, L.F. van, (Doen) overleven: De Zijpe en Petten tijdens de Tweede Wereldoorlog in: Zijper Historie Bladen nr. 2 (2005); Mulder- Bommer, J., Herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog in de Zijpe in: Zijper Historie Bladen nr. 2 (2000); Nederkoorn, J., Een Callesoger Vos verbannen naar de Zijpe in: Zijper Historie Bladen nr. 4 (1989); Schuijt, J., Oorlogsherinneringen in: Zijper Historie Bladen nr. 2 (1995); Studiegroep Luchtoorlog , Verliesregister Alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog (z.p. 2008); Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil. Kroniek van een luchtoorlog. Deel I: Luchtaanvallen op doelen in en om Nederland ( s-gravenhage 1990). Collectie stafkaarten Kadaster, Zwolle: Stafkaart 326 Kallantsoog (First Edition) 1:25.000, 1943; Stafkaart 14 Medemblik (Second Edition) 1:50.000, Luchtfoto s: Datum van opname Collectienr. Sortie/ collectienr. Fotonummer Herkomst 4 januari 1941 B-24 24, 25 TARA 10 maart 1941 H juli 1941 T , 39, december 1941 A , 606 Pagina 54 van 61

55 Datum van opname Collectienr. Sortie/ collectienr. Fotonummer Herkomst 25 januari 1944 J Kadaster 13 september G maart G , april Gemeente- en streekarchieven: Regionaal Historisch Centrum Alkmaar: Toegang Inv Omschrijving Archief gemeente Callantsoog Bescherming tegen luchtaanvallen. Deel 1: Bescherming tegen luchtaanvallen Oorlogsschade (inundatieschade mei 1940) 1518 Bezetttingsschade, algemene correspondentie m.b.t. vergoedingen ten gevolge van vordering van gebouwen en van landerijen Historische gegevens Vinden en ruimen van mijnen en munitie uit de Tweede Wereldoorlog Noord-Hollands Archief: Toegang Inv Omschrijving 245 Militair Gezag in Noord-Holland 14 Provinciaal Militair Commando (PMC) Noord-Holland. Bruggen en mijnenopruiming, algemene correspondentie 19 PMC Noord-Holland. Algemene correspondentie. Mijnen in de kuststrook gelegde en geruimde opgaven 28 PMC Noord-Holland. Springladingen, mijnen en munitie opgaven van en correspondentie over. 112 District Militaire Commissaris (DMC) Den Helder. Ingekomen correspondentie betreffende oorlogsgraven, teruggave schepen, vordering voertuigen, mijnenvelden enz., mei 1945 (map 1). DMC Den Helder. Ingekomen correspondentie betreffende oorlogsgraven, teruggave schepen, vordering voertuigen, mijnenvelden enz., juni 1945 (map 2). DMC Den Helder. Ingekomen correspondentie betreffende oorlogsgraven, teruggave schepen, vordering voertuigen, mijnenvelden enz., juli 1945 (map 3). DMC Den Helder. Ingekomen correspondentie betreffende oorlogsgraven, teruggave schepen, vordering voertuigen, mijnenvelden enz., augustus 1945 (map 4). Nationaal Archief, Den Haag: Toegang Inspectie Bescherming Bevolking Luchtaanvallen Inventarisnummer 75 Meldingen en processen-verbaal ontvangen van gemeenten over geallieerde luchtactiviteiten, , Noord- Holland Pagina 55 van 61

56 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), Amsterdam: Toegang Inv.nr. Inhoud 077 Generalkommissariat für das Sicherheitswesen 518 Verslagen van de Befehlshaber der Ordnungspolizei betreffende de luchtaanvallen op Nederlands grondgebied van 21 tot en met 27 augustus Dagberichten van de Befehlshaber der Ordnungspolizei Den Haag betreffende vijandelijke luchtaanvallen, Stukken betreffende vijandelijke luchtaanvallen, landingen van vijandelijke vliegeniers, het vinden van versperringsballons, het werpen van springstoffen en het gebruik van sabotagematerialen, Berichtgevingen betreffende neergekomen vliegtuigen, k Departement van Justitie 23 Luchtbeschermingsdienst. Map 82c, 83a, 83b, 83c, 84a, 84b en 84c 180 Rapporten van de plaatselijke luchtbeschermingsdiensten, politiekorpsen en de Marechaussee inzake het geven van het sein luchtalarm, het neerstorten van vliegtuigen en vliegtuigonderdelen en de vondst van niet-ontplofte explosieven, 23 juni april Processen-verbaal van de plaatselijke luchtbeschermingsdiensten, politie en Marechaussee met betrekking tot vijandelijke vliegtuigen, bomaanvallen en ontploffingen in verschillende gemeenten, Capelle a/d IJssel-Dwingeloo 329 Stukken betreffende het melden van schade door bombardementen en beschietingen uit vliegtuigen, 24 februari maart Stukken betreffende het opstellen van processenverbaal inzake bombardementen en beschietingen in verschillende gemeenten, 28 september maart Stukken betreffende het instellen van een onderzoek naar de gevolgen van luchtaanvallen, 8 oktober februari 1945 Semistatische Archiefdiensten Ministerie van Defensie (SSA), Rijswijk: Archief van de Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) Saricon Collectie, Sliedrecht: Collectie explosievengerelateerde nieuwsberichten ; Pagina 56 van 61

57 National Archives, Londen: Bomber Command: Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Dummy targets. 01 October April Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. V. 01 October October Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. V. 01 November November Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. IX. 01 March May Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. X. 01 June December Referentie: AIR ; Air Ministry: Bomber Command: Registered Files. Night Bomb raid sheets Vol. XI. 01 January June Referentie: AIR ; Air Ministry and Ministry of Defence: Operations Record Books, Commands. Bomber Command. Appendices. (Including Bomber Command Intelligence Reports Nos and Intelligence Narratives of Operations Nos ) 1941, May. Referentie: AIR ; Air Ministry and Ministry of Defence: Operations Record Books, Commands. Bomber Command. Appendices. (Including Bomber Command Intelligence Reports Nos and Intelligence Narratives of Operations Nos ) 1941, July. Referentie: AIR ; Air Ministry and Ministry of Defence: Operations Record Books, Commands. Bomber Command. Appendices. (Including Bomber Command Intelligence Reports Nos and Intelligence Narratives of Operations Nos ) 1941, Nov. Referentie: AIR Second Tactical Air Force: Air Ministry: Allied Expeditionary Air Force, later Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force (AIR), and 2nd Tactical Air Force: Registered Files and Reports. Toegangsnummer AIR 37, referenties: AIR tot en met AIR Fighter Command: Air Ministry and Ministry of Defence: Operations Record Books HQ Fighter Command. Toegangsnummer AIR 24, referenties: AIR , AIR , AIR , AIR , AIR , AIR en AIR Bundesarchiv-Militärarchiv, Freiburg: Toegang RL2/II, inv , , 248, 250; Toegang RM7, inv Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD), Soesterberg/Rijswijk: Collectie ruimrapporten (MORA s en UO s); nrs., , , , , , , , , , ; Collectie mijnenvelddocumentatie. Pagina 57 van 61

58 Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH), Den Haag: Collectie 575, Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog en rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederland aan het Bureau Inlichtingen Londen : Collectienr. Inv.nr. Documentreferentie Kaart nr. A19 d.d. 17 november Kustverdediging van Den Helder tot Petten en omgeving. Kaart nr. 124 d.d. 5 juli Munitieopslag in de Zijper zeedijk. Kaart nr. 228 d.d. 6 oktober Kustverdediging van Callantsoog tot Camperduin. 156 Schetskaart, zonder datum, Grote Keeten, schaal 1: Kaart 192 Groote Keeten, schaal 1: (1919). 255 Bericht E//222/44 d.d. 30 november Beschrijving verdedigingswerken bij Callantsoog. 257 Bericht E/608/45 d.d. 10 januari Situatieschets geschutsopstellingen te Luttickduin bij Callantsoog 409 Bericht GB/7089/44. Situatieschets Callanstoog en Petten. 451 Bericht E/222/44 d.d. 30 november Rapport stellingen tussen Petten en Callantsoog. Pagina 58 van 61

59 B i j l a g e 3 CE- b o d e m b e l a s t i n g k a a r t De CE-bodembelastingkaart wordt, samen met de shp-files (digitale bestanden), de luchtfoto s en het definitieve rapport digitaal aan de opdrachtgever verzonden. Legenda Onderzoeksgebied Verdacht op afwerpmunitie Verdacht op kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten, toebehoren van munitie en geschutmunitie Pagina 59 van 61

60 B i j l a g e 4 C e r t i f i c a t e n Pagina 60 van 61