Vooronderzoek Conventionele Explosieven Hoge Wei Oosterhout (GLD)

Transcriptie

1 Vooronderzoek Conventionele Explosieven Hoge Wei Oosterhout (GLD) documentcode: aantal pagina's: 11S125-VO (incl. bijlagen) Documenthistorie: Omschrijving Datum Definitief 19 september 2011 Herzien Concept 7 september 2011 Opgesteld Geaccordeerd Gezien Drs. L.J. van Oudheusden Drs. Th.M. van den Berg F.G.J. Barink Historicus Coördinator vooronderzoek Adjunct-directeur/ Sr.OCE-deskundige Pagina 1 van 45

2 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. (Artikel 16 Auteurswet 1912). Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te maken zonder voorafgaande toestemming van de auteur. Pagina 2 van 45

3 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING AANLEIDING OPDRACHTOMSCHRIJVING PROBLEEMSTELLING DOELSTELLING ONDERZOEKSGEBIED ONDERZOEKSMETHODE Algemeen Inventarisatie bronnenmateriaal Beoordeling bronnenmateriaal Verantwoording LEESWIJZER INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK Eerder uitgevoerd vooronderzoek Eerder uitgevoerd opsporingswerk LITERATUUR Oorlog mei Duitse bezetting Bevrijding september mei Na de bevrijding COLLECTIE STAFKAARTEN TOPOGRAFISCHE DIENST LUCHTFOTO S Geraadpleegde luchtfoto s Luchtfoto-interpretatie GELDERS ARCHIEF CENTRAAL ARCHIEVEN DEPOT MINISTERIE VAN DEFENSIE (CAD) NIEUWSBERICHTEN EXPLOSIEVEN OPRUIMINGS DIENST DEFENSIE (EODD) Collectie ruimrapporten Collectie mijnenvelddocumentatie NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE (NIMH) THE NATIONAL ARCHIVES (TNA), VK BUNDESARCHIV-MILITÄRARCHIV, DUITSLAND RELEVANTE GEBEURTENISSEN INLEIDING GEBEURTENISSEN Pagina 3 van 45

4 3.2.1 Gevechten september Munitievondsten Munitievondsten 1970-heden BEOORDELING BRONNENMATERIAAL NAOORLOGSE ONTWIKKELINGEN INDICATIE VAN EXPLOSIEVEN IN HET ONDERZOEKSGEBIED LEEMTEN IN KENNIS BRONNENMATERIAAL SOORT EN VERSCHIJNINGSVORM VAN EXPLOSIEVEN Duitse en geallieerde militaire aanwezigheid en verdediging Grondgevechten Duitse en geallieerde artilleriebeschietingen AANTALLEN EXPLOSIEVEN HORIZONTALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED VERTICALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN CONCLUSIE ADVIES VERVOLGTRAJECT BIJLAGEN Pagina 4 van 45

5 1 INLEIDING 1.1 AANLEIDING In opdracht van Klok Ontwikkeling heeft Saricon een vooronderzoek conventionele explosieven (hierna: explosieven) uitgevoerd ter plaatse van het projectgebied Hoge Wei te Oosterhout (GLD). Aanleiding voor het vooronderzoek vormen toekomstige werkzaamheden op de locatie in de vorm van woningbouw. 1.2 OPDRACHTOMSCHRIJVING Het vooronderzoek is uitgevoerd conform de offerte met kenmerk: 2011-S-216-AB-01 d.d. 1 augustus PROBLEEMSTELLING Als gevolg van oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog kunnen explosieven zijn achtergebleven. Bij het spontaan aantreffen van explosieven ontstaat een verhoogd veiligheidsrisico doordat het explosief door direct contact of trillingen kan exploderen. Onbedoelde explosies kunnen dodelijk letsel en zware schade aan materieel en omgeving tot gevolg hebben. Tevens kan een spontane vondst resulteren in meerkosten door stagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden. De mogelijke aanwezigheid en gevaren van explosieven ter plaatse van het projectgebied Hoge Wei dienen aan de hand van een vooronderzoek te worden onderzocht. 1.4 DOELSTELLING Het vooronderzoek heeft tot doel om te beoordelen of er indicaties zijn dat ter plaatse van het projectgebied Hoge Wei explosieven aanwezig zijn. Indien explosieven aanwezig kunnen zijn, dan dient dit te worden gespecificeerd in termen van: Soort en verschijningsvorm van explosieven; Aantal explosieven; Afbakening van het verdacht gebied in horizontale en verticale zin. Pagina 5 van 45

6 1.5 ONDERZOEKSGEBIED Het onderzoeksgebied is gelegen te Oosterhout (provincie Gelderland) in de gemeente Overbetuwe en is weergegeven in figuur 1. De gemeente Overbetuwe bestaat sinds Voordien (ook in de Tweede Wereldoorlog) was het onderzoeksgebied gelegen in de gemeente Valburg. Figuur 1. Begrenzing onderzoeksgebied op satellietbeeld Bing Maps Aerial. Pagina 6 van 45

7 1.6 ONDERZOEKSMETHODE Algemeen Het vooronderzoek bestaat uit het inventariseren en het beoordelen van historisch bronnenmateriaal. Het eindresultaat van een vooronderzoek is een rapportage en een bijbehorende CE-bodembelastingkaart. Het vooronderzoek dient conform de vigerende wet- en regelgeving te worden uitgevoerd volgens de eisen uit de BRL-OCE. 1 Voor de uitvoering van het vooronderzoek zijn aanvullende richtlijnen geschreven door een werkgroep van deskundigen uit het werkveld in samenwerking met de branchevereniging VEO. 2 Het vooronderzoek voor het projectgebied Hoge Wei is geschreven conform de BRL-OCE en de aanvullende richtlijnen Inventarisatie bronnenmateriaal Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van: gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van explosieven (indicaties); gebeurtenissen die hebben geleid tot het niet aanwezig zijn van explosieven (contra-indicaties). De indicaties en contra-indicaties worden verzameld aan de hand van literatuuronderzoek, luchtfoto-onderzoek, archiefonderzoek en zo nodig een getuigenonderzoek. Tijdens dit onderzoek is gebruikgemaakt van de bronnen die zijn vermeld in de bronnenlijst in bijlage Beoordeling bronnenmateriaal In deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek beoordeeld. Op basis daarvan wordt gemotiveerd vastgesteld of er sprake is van een van explosieven verdacht gebied. Indien er sprake is van een verdacht gebied, dan wordt tevens bepaald: de (sub)soort, het aantal en de verschijningsvorm van de vermoedelijke explosieven; de horizontale en verticale afbakening van het verdacht gebied. Bij de beoordeling van bronnenmateriaal is gebruikgemaakt van een geografisch informatie systeem (GIS). De indicaties en contra-indicaties zijn vertaald naar een locatie in het RDcoördinatenstelsel en verwerkt in het GIS. De gegevensset in het GIS is de basis voor de beoordeling of er sprake is van een van explosieven verdacht gebied. De CE-bodembelastingkaart is een product van de beoordeling van bronnenmateriaal met behulp van GIS. Deze kaart bevat: de voor het projectgebied Hoge Wei relevante indicaties en contra-indicaties; de horizontale grenzen van het van explosieven verdacht gebied Verantwoording Het vooronderzoek is uitgevoerd door historicus drs. L.J. van Oudheusden. Het kaartmateriaal in bijlage 3 is vervaardigd door GIS-deskundige G.J. van Dam, Msc. 1 Beoordelingsrichtlijn Opsporen Conventionele Explosieven (OCE) 2 Vereniging voor Explosieven Opsporing. De richtlijnen zijn een wijziging op paragraaf 2.2 van de BRL-OCE. Pagina 7 van 45

8 1.7 LEESWIJZER Hoofdstuk 2 bevat de resultaten van het literatuuronderzoek, luchtfoto-onderzoek en het archiefonderzoek. In hoofdstuk 3 zijn de relevante indicaties en contra-indicaties geordend in een lijst van gebeurtenissen. Hoofdstuk 4 is het resultaat van de beoordeling van bronnenmateriaal. In dat hoofdstuk is tevens bepaald of de lijst van gebeurtenissen voldoende indicaties bevat dat ter plaatse van het projectgebied Hoge Wei explosieven aanwezig zijn. De bij hoofdstuk 4 behorende CEbodembelastingkaart is opgenomen in bijlage 3. Conclusies en aanbevelingen zijn gegeven in hoofdstuk 5. Pagina 8 van 45

9 2 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL 2.1 EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK Eerder uitgevoerd vooronderzoek Saricon heeft in een vooronderzoek explosieven uitgevoerd voor de locatie Oosterhoutse Waarden, in de gemeenten Nijmegen en Overbetuwe. Van dit vooronderzoek is de volgende rapportage opgesteld: Vooronderzoek Conventionele Explosieven Oosterhoutse Waarden, kenmerk VO-02, 4 maart Het gebied dat ten behoeve van dit onderzoek is onderzocht, is weergegeven in figuur 2. In de rapportage VO-02 is dit gebied aangemerkt als verdacht op explosieven. De voor vooronderzoek VO-02 geraadpleegde bronnen zijn in het kader van het vooronderzoek Hoge Wei opnieuw geraadpleegd, met specifieke aandacht voor het projectgebied Hoge Wei. Figuur 2. Onderzoeksgebied project Pagina 9 van 45

10 2.1.2 Eerder uitgevoerd opsporingswerk Saricon heeft in 2000 een groot deel van het dijktracé van de Waalbandijk in de (toenmalige) gemeenten Valburg en Nijmegen onderzocht op aanwezigheid van explosieven t.b.v. een dijkverzwaring. Van het werk zijn munitiestaten uit 2000 beschikbaar waaruit blijkt welke hoeveelheden en soorten munitie langs het dijktracé zijn aangetroffen. Het betreft honderden stuks kleinkalibermunitie en tientallen licht-, fosfor- en brisantgranaten van verschillende kalibers. Ook in de kolk Wolfsgat zijn diverse dergelijke munitieartikelen aangetroffen. Medewerkers van Saricon wisten nog dat schuttersputten hebben gelegen op en naast de Waalbandijk, waarin gedumpte munitie is aangetroffen. Zij wisten voorts nog dat in die periode bij laag water munitie werd aangetroffen in de uiterwaarden, aan de noordelijke oever van de Waal. Om welk kribvak het precies gaat, is niet duidelijk. 2.2 LITERATUUR Saricon heeft voor dit onderzoek een grote hoeveelheid literatuur bestudeerd. Het betreft overzichtswerken over het verloop van de grondoorlog en luchtoorlog in Nederland, lijsten met bombardementen, en streekgebonden literatuur, met name over het verloop van operatie Market Garden. Voor een overzicht van de geraadpleegde werken, zie bijlage 2. Hieronder is de aangetroffen informatie in subparagrafen weergegeven Oorlog mei 1940 Tijdens de oorlog tussen het Nederlandse en Duitse leger tussen 10 en 14 mei 1940 is voor zover uit de geraadpleegde literatuur bekend niet gevochten in Oosterhout Duitse bezetting In de geraadpleegde literatuur is geen informatie aangetroffen over luchtaanvallen in de directe omgeving van het onderzoeksgebied gedurende de Duitse bezetting Bevrijding september mei 1945 De belangrijkste gebeurtenissen voor het onderzoeksgebied zijn de grondgevechten, beschietingen en bombardementen rond operatie Market Garden, tussen 17 september 1944 en 22 september 1944, de dag dat Oosterhout werd bevrijd. Voorafgaand aan deze geallieerde operatie hadden Duitse eenheden geschut opgesteld bij de Hoge Wick in Oosterhout (een batterij zware kanonnen in het veld tegenover de Hoge Wick), in het Oosterhoutse Bos en op het fort Hof van Holland. Ook in de uiterwaarden hadden zij (lichter) geschut en machinegeweren opgesteld. In Huis Oosterhout was een Duits hoofdkwartier gevestigd. Op 20 september 1944 werden vanuit deze posities de Amerikaanse militairen van het 504e regiment van de 82e Airbornedivisie onder vuur genomen toen deze in noordelijke richting de Waal overstaken in kleine canvas boten teneinde een aanval op de Waalbruggen vanaf de noordzijde te kunnen plaatsen. Na hun aankomst aan de noordzijde van de Waal werden de- Pagina 10 van 45

11 ze parachutisten beschoten in de uiterwaarden en ontstonden grondgevechten. De Amerikaanse militairen trokken na landing zowel in oostelijke als in westelijke richting. Van tevoren hadden de geallieerden de Duitse posities aan de noordoever van de Waal onder vuur genomen. De geallieerden trachtten in de volgende dagen uit het bruggenhoofd in Lent te breken om richting Arnhem te kunnen trekken, en de aldaar gelande Britse luchtlandingstroepen te kunnen ontzetten. Zij stuitten daarbij op Duitse weerstand. Op 21 en 22 september 1944 werd dan ook zware strijd geleverd langs de Waaldijk ten zuiden van Oosterhout en in de tuinen en boomgaarden rond het dorp, alsmede in het dorp zelf. De strijd werd met name geleverd door enerzijds Duitse troepen van de Kampfgruppe Knaust / 21 e SS-Pantzergrenadierregiment en anderzijds de Amerikaanse parachutisten van het 504 e regiment, Britse tanks van de 4th en 7th Dragoon Guards, en Britse infanteristen van de 7th Somersets Light Infantry. Het ging om grondgevechten en tankbeschietingen door zowel Duitse als Britse tanks. Oosterhout werd in de middag van 22 september ook hevig beschoten door Britse artillerie, met name de omgeving van de kruising Waaldijk-Dijkstraat-Peperstraat, waar de meeste Duitse militairen zich verschanst hadden. Na deze beschieting kon Oosterhout relatief eenvoudig worden ingenomen. Op 22 september rond 17 uur werd Oosterhout als bevrijd beschouwd, na de aftocht van de Duitse eenheden. Grote delen van het dorp waren verwoest. In bijlage 4 zijn uitgebreide beschrijvingen van de gevechten in Oosterhout op 21 en 22 september 1944 opgenomen, afkomstig uit Saunders, The Island en Van Woerkom, De bloedige Waaloversteek. Figuur 3. Route van de geallieerde opmars op 22 september 1944, volgens Saunders, Battleground Europe the Island. Langs deze route vonden grondgevechten en tankbeschietingen plaats. Pagina 11 van 45

12 2.2.4 Na de bevrijding In de dagen na de bevrijding van Oosterhout bleek operatie Market Garden vast te lopen: Arnhem kon niet worden veroverd. Het frontgebied kwam daarmee te liggen tussen Nijmegen en Arnhem. Het geallieerde bruggenhoofd ten noorden van de Waalbruggen bij Nijmegen werd in de herfst van 1944 en de winter gevormd door de dorpen Lent, Ressen en Oosterhout. Hierin kwam pas verandering in april 1945, toen de geallieerden via Arnhem verder naar het noorden oprukten. Gedurende deze periode bleef Oosterhout dus gelden als frontgebied. De militaire aanwezigheid was dan ook nadrukkelijk. In diverse weiden en boomgaarden in Oosterhout stonden in de maanden na de bevrijding Britse tanks en geschut opgesteld. Oosterhout werd ook na de bevrijding nog diverse malen getroffen door (Duits) artillerievuur. Gedurende de Duitse onderwaterzetting van de Betuwe in deze winter bleef Oosterhout als een van de weinige plaatsen droog. Medio december werd van geallieerde zijde besloten dat 1000 mannen mochten achterblijven in het bruggenhoofd. Oosterhout was in de grotendeels geëvacueerde Betuwe dus een van de weinige plaatsen waar nog burgers konden wonen. Incidenteel kwamen er in deze periode ook Duitse V1 s neer in de omgeving van Oosterhout. Zo viel er een V1 bij de Smitskolk te Oosterhout (datum onbekend) en kwam op 24 maart 1945 een V1 neer op de kersenboomgaard bij C. Maters te Oosterhout COLLECTIE STAFKAARTEN TOPOGRAFISCHE DIENST Saricon heeft de collectie stafkaarten van de Topografische Dienst te Zwolle geraadpleegd. Aangetroffen zijn de volgende stafkaarten waarop het onderzoeksgebied is weergegeven: 511 Nijmegen, schaal 1: ; B510 Munnikhof 1940, schaal 1: ; 06 SW Nijmegen 1944, schaal 1: De stafkaarten zijn gegeorefeerd in GIS. Zie de figuren 4 en 5. Uit de geallieerde stafkaart in figuur 5 blijkt dat het onderzoeksgebied volgens het Nord de Guerre-coördinatenstelsel 4 gelegen was in het kaartvierkant E Deze informatie is gebruikt voor een zoekactie in gegevens uit de National Archives te Londen, VK. Zie paragraaf Onbekend is welke locatie hiermee is bedoeld. 4 Coördinatenstelsel dat tijdens de oorlog werd gebruikt. 5 De letter staat voor een zonecode. De viercijferige code staat voor een gebied ter grootte van 1 km bij 1 km. Pagina 12 van 45

13 Figuur 4. Onderzoeksgebied weergegeven op stafkaart 511 Nijmegen. Figuur 5. Onderzoeksgebied weergegeven op stafkaart 06 SW Nijmegen. Pagina 13 van 45

14 2.4 LUCHTFOTO S Geraadpleegde luchtfoto s Saricon heeft in het kader van dit project diverse luchtfoto s uit de oorlogsperiode geïnterpreteerd. Hierbij is rekening gehouden met de uit de overige bronnen bekende data van voor het onderzoeksgebied relevante oorlogshandelingen. De luchtfoto s zijn afkomstig uit de collecties van de Wageningen Universiteit en van de Topografische Dienst (Topod) te Zwolle. Elk van deze collecties bevat circa luchtverkenningsfoto s, gemaakt door de Royal Air Force (RAF) en United States Army Air Forces (US- AAF) tijdens de Tweede Wereldoorlog. De onderstaande luchtfoto s zijn gebruikt: Datum Sortie Nummer Bron 16 mei 1943 D/ Topod 26 maart 1944 J/ Wageningen 12 september G/ Wageningen 16 september G/ Topod 19 september G/ Topod 2 oktober G/ Topod 5 januari / Wageningen Elke serie luchtfoto s biedt een volledige dekking van het onderzoeksgebied. NB. Er zijn geen foto s uit de oorlogsperiode aangetroffen van na 5 januari In het overig bronnenmateriaal zijn geen aanwijzingen gevonden dat het onderzoeksgebied in deze periode nog is getroffen door oorlogshandelingen Luchtfoto-interpretatie De luchtfoto s zijn voor een optimale interpretatie gegeorefereerd in GIS. Bij de interpretatie zijn de volgende zaken waargenomen: Langs de Waaldijk zijn diverse eenmansgaten te zien. Het betreft locaties die konden worden gebruikt om te schuilen bij luchtaanvallen. Rond de bevrijding van Oosterhout, toen de geallieerden in westelijke richting oprukten over de Waaldijk, zijn deze gaten gebruikt als schuttersputten. In en rond het onderzoeksgebied zijn nog enkele verstoringen in het landschap gezien die mogelijk vergravingen van militaire aard betreffen: stellingen of schuttersputten. Deze kunnen echter niet nader worden gedefinieerd. In de oostzijde van het projectgebied was een vergraving aanwezig die vermoedelijk een stelling betreft. Langs de Peperstraat zijn tussen 19 september 1944 en 2 oktober 1944 verschillende huizen verwoest. Het gaat hier om verwoestingen als gevolg van grondgevechten en beschietingen door tanks en artillerie rond de bevrijding van Oosterhout op september Zie de figuren 6, 7 en 8. Pagina 14 van 45

15 Figuur 6. Peperstraat op 19 september 1944, voor de bevrijding van Oosterhout. Figuur 7. Zelfde locatie als figuur 6, 2 oktober Te zien zijn verwoeste bebouwing (rood omcirkeld) en geparkeerde voertuigen, mogelijk tanks (geel omcirkeld). Pagina 15 van 45

16 Figuur 8. Verzamelde feiten luchtfoto-interpretatie, weergegeven op foto van 2 oktober Pagina 16 van 45

17 2.5 GELDERS ARCHIEF In het Gelders Archief te Arnhem zijn diverse archieven en dossiers geraadpleegd. het betreft de volgende collecties: 2962 Gemeente Valburg; 0044 Tijdelijk Provinciaal Bestuur te Nijmegen; 1037 Militair Gezag. Voor een compleet overzicht van de geraadpleegde stukken, zie bijlage 2. In de tabel hieronder is de aangetroffen informatie weergegeven gerangschikt op datum. Datum Informatie 17 september 1944 Over 17 september 1944 [de eerste dag van de geallieerde operatie Market Garden] werd door de post Herveld-Andelst van de luchtbeschermingsdienst Valburg gemeld: Bombardement van Oosterhout. 15 uur. Nadere gegevens ontbreken, omdat alles door de Duitse weermacht is afgezet. Overtrekken van zweefvliegtuigen. De burgemeester vlucht weg. ( ) om twee uur des nachts valt de telefoon uit. Door de post Oosterhout werd deze dag enkel gemeld: Bombardement door de Engelsen. 18 september 1944 Over 18 september 1944 werd door de post Oosterhout van de luchtbeschermingsdienst Valburg gemeld: Nadere bijzonderheden over het bombardement. Een vrouw in schuilkelder gedood. Gevechtshandelingen september Ook over 19 tot en met 22 september werden door de post Oosterhout 1944 van de luchtbeschermingsdienst Valburg niet nader benoemde gevechtshandelingen gemeld. 23 september 1944 Over 23 september 1944 werd door de post Oosterhout van de luchtbeschermingsdienst Valburg gemeld: Diverse brandmeldingen ( ) Daar het dorp geregeld onder spervuur lag, was het niet mogelijk de brandweer volledig in te zetten, zodat hierdoor vele percelen door brand verwoest zijn. 24 september 1944 Over 24 september werd door de post Oosterhout van de luchtbeschermingsdienst Valburg gemeld: Veel beschadigd en vernield; veel lijken van Duitse soldaten en cadavers van vee. In de navolgende periode meldde de Oosterhoutse luchtbeschermingsdienst dagelijks opruimingswerkzaamheden te verrichten. 21 oktober 1944 Op 21 oktober 1944 meldde de Oosterhoutse luchtbeschermingsdienst: 2 bommen gevallen. Een kwam terecht in het erwtenland van K. Hofs, Rijksweg, de andere viel in het weiland van Mom aan de Rijksweg. Geen schade. 3 november 1944 Op 3 november 1944 gaf de Oosterhoutse luchtbeschermingsdienst op welke wapens en munitie waren gevonden, en waar. Onder meer werden granaten en handgranaten gevonden aan Dorpsstraat 3, pantservuisten en granaten aan de Peperstraat 12, granaten en patronen aan de Peperstraat 14, granaten aan de Peperstraat mei 1945 Op 21 mei 1945 schreef de burgemeester van Valburg aan de Mijn- en munitieopruimingsdienst: Achter een viertal Zweedsche houten noodwoningen in het dorp Oosterhout moet een afwateringssloot worden uitgegraven. Op deze plaats heeft veel munitie gelegen, waarvan een aanzienlijk deel in de modder is gezakt. Daar deze sloot Pagina 17 van 45

18 Datum Informatie derhalve niet door leeken in orde kan worden gemaakt, verzoek ik U daarvoor een ploeg te willen zenden. Tevens maak ik van de gelegenheid gebruik u er op te wijzen, dat in deze gemeente nog op verschillende plaatsen munitie aanwezig is, die een ernstig gevaar beteekent. 2 juli 1945 Op 2 juli 1945 schreef de burgemeester van Valburg aan het Militair Gezag dat er een munitieopslagplaats was te Oosterhout, maar uit het document is niet duidelijk waar. 9 augustus 1945 Uit een document van 9 augustus 1945 blijkt dat munitieopslagplaatsen te Oosterhout waren gevestigd bij den Post Commandant der Marechaussee te Oosterhout, Oosterhoutschestraat, Krakenburgschestraat en Stationsstraat. 15 oktober 1945 Op 15 oktober 1945 schreef de burgemeester van Valburg aan het Militair Gezag: Hierbij heb ik de eer u te doen toekomen twee opgaven van in deze gemeente voorkomende munitie en mijnen. De opgaven ontbreken. Op de brief is met de hand geschreven: Inmiddels opgeruimd door [onleesbaar, vermoedelijk DMO] district Elst. Oorspronkelijke brieven zoekgeraakt bij [onleesbaar]. 8 december 1945 Volgens een opgave van 8 december 1945 lagen nog pantservuisten en andere projectielen in een sloot en omgeving gelegen in de boomgaarden bij de woning Dijkstraat 7 te Oosterhout. 23 april 1946 Op 23 april 1946 werd aan de burgemeester van Valburg gemeld dat bij inwoners van de Nieuwedijk, Dorpsstraat en Balverenschelaan nog munitie op hun percelen aanwezig was, en dat er nog een kist met projectielen in de Groenestraat stond. Een afschrift van de brief werd verzonden aan de Mijnopruimingsdienst. 25 april 1946 Op 25 april 1946 werd aan de burgemeester van Valburg gemeld dat in een achteraf gelegen weide aan de Oosterhoutschestraat te Oosterhout nog een groote hoeveelheid munitie ligt. Het perceel is gelegen aan het einde van een landweg, ingaande bij de woning van Van Workum. Een afschrift van de brief werd verzonden aan de Mijnopruimingsdienst. 14 mei 1946 Op 14 mei 1946 werd bij de Oosterhoutse politie gemeld dat in de directe nabijheid van de openbare school te Oosterhout nog drie granaten lagen. 11 juni 1946 Op 11 juni 1946 maakte de burgemeester van Valburg, gevraagd naar de eventuele aanwezigheid van munitie in zijn gemeente, alleen nog melding van twee ton munitie opgeslagen bij het gemeentehuis. 2.6 CENTRAAL ARCHIEVEN DEPOT MINISTERIE VAN DEFENSIE (CAD) Het CAD in Rijswijk beheert de archieven van het Ministerie van Defensie voordat deze aan het Nationaal Archief worden overgedragen. Geraadpleegd is het archief van de Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) De MMOD was na de Tweede Wereldoorlog in Nederland verantwoordelijk voor het opruimen van mijnen en achtergelaten munitie. Het archief bestaat uit meldingen, kaarten, plattegronden en ruimingsrapporten van Nederlandse gemeenten. Er zijn enkele documenten van de gemeente Valburg aangetroffen, maar deze bevatten geen voor het onderzoeksgebied relevante meldingen. Pagina 18 van 45

19 2.7 NIEUWSBERICHTEN De collectie explosievengerelateerde nieuwsberichten uit de periode in het Saricon-bedrijfsarchief is geraadpleegd. In dit archief zijn geen berichten gevonden die betrekking hebben op het onderzoeksgebied en de directe omgeving. 2.8 EXPLOSIEVEN OPRUIMINGS DIENST DEFENSIE (EODD) Collectie ruimrapporten Saricon heeft de collectie ruimrapporten (zogeheten MORA s en UO s) van de Explosieven Opruimings Dienst Defensie (EODD) te Culemborg geraadpleegd. De collectie bestaat uit verslagen van de inzet van de EODD en haar voorgangers sinds De zoekresultaten zijn weergegeven in onderstaande tabel. NB. Omdat in de beschikbare inventarissen en ruimrapporten duidelijke beschrijvingen van de locaties waar de EODD actief was ontbreken, kan niet worden uitgesloten dat in onderstaand overzicht relevante ruimrapporten ontbreken. In het onderzoeksgebied en de omgeving zijn aangetroffen: Nummer Datum Locatieverwijzing Aangetroffen explosieven mei 1972 Hoge Wickstraat 24, Oosterhout 1 voorstuk van brisantgranaat van 3 inch-mortier met schok juli 1972 Oosterhoutsestraat/Krakenburgsestraat, Oosterhout. Gevonden bij aanleg van aardgasleiding in het dorp zelf mei 1973 Familie Derksen, Dorpsstraat 1, b.g.g. Dorpsstraat 6, Oosterhout oktober 1973 Waaldijk te Oosterhout bij Steenfabriek augustus 1975 Langs Waal nabij Waalbandijk, Valburg buis 1 rookgranaat van 25-ponder, leeg 1 handgranaat Gemeld explosief niet gevonden. UO niet aangeleverd door EODD februari 1976 Dorpsstraat 1, Oosterhout 1 antitankbrisantgranaatraket 2,36 inch compleet juli 1976 Dijkstr 8 te Oosterhout, in dakgoot 1 handgranaat nr. 69 met 247 zonder lint mei 1983 Waaldijk 28, Oosterhout 1 luchtdrukbol van V1. Gevonden na zoeken van jeugd in bossen mei 1983 Waaldijk perceel 48, Oosterhout 1 seinrookgranaat van 3 inchmortier met schokbuis nr. 152/ oktober 1987 Dorpstraat 26-28, Oosterhout, opgegraven naast gasleiding 1 handgranaat Mills 36, compleet april 1988 Peperstraat 50, Oosterhout 1 rookgranaat van 25-ponder, leeg april 1989 Peperstraat 39, Oosterhout 1 brisantgranaatpatroon 2cm, met afgebroken ontsteker juni 1989 Peperstraat 39, Oosterhout, in een doos op de oprit 1 brisantgranaatpatroon 2 cm met restant ontsteker; 1 brisantgranaatpatroon 2 cm met Pagina 19 van 45

20 Nummer Datum Locatieverwijzing Aangetroffen explosieven restant bodembuis november 1989 Kolk aan de Waaldijk tussen Groenestraat en Dorpsstraat 1 brisantgranaat van 10,5 cm met AZ 23-serie, verschoten Oosterhout, ligt in circa 20cm water oktober 1990 Waalbandijk 29, Valburg 1 staartstuk van 81mmmortier, leeg augustus 1992 Dorpsstraat 42, Oosterhout Schroot (geen explosieven) april 1993 Perceel Dijkstraat 7, Oosterhout 1 brisantgranaatpatroon van 75mm met schokbuis M48- serie (Amerikaans); 3 brisantgranaatpatronen van 75 mm met bodembuis M66-serie; 2 rookpotten van 25-ponder Betreft put. Perceel betreft voormalige boomgaard, die nu voor het eerst gecultiveerd wordt. Uitgraven put met munitie ( ) Ruiming vervolgd. Put uitgegraven mbv graafmachine vd gemeente Valburg. Twee grote stalen platen aangetroffen. Verder geen noemenswaardige uitslagen rondom de put. Actie beëindigd. Rookpotten aangeleverd door omstander mei 1994 Krakenburgsestraat, Oosterhout Ca. 100 stuks diverse kleinkalibermunitie juni 1994 Dijkstraat 20, Oosterhout 1 rookgranaat van 2 inchmortier zonder staartstuk, verschoten; 1 staartstuk van 8cm-mortier (Duits) oktober 1995 Waaldijk 49, Oosterhout, bij Ca. 20 stuks diverse kleinkali- graafwerk aangetroffen augustus 1998 Waaldijk 42, Valburg, door lage waterstand gevonden bermunitie Ter plaatse de gemelde handgranaat niet aangetroffen december 1998 Waaldijk 39-17, Oosterhout, in 1 huls van 4 cm berm vlakbij een camping november 2000 Dorpsstraat 28, Oosterhout Circa 90 staafjes Nobels 808 (springstof) maart 2003 Waaldijk, Oosterhout Niets aangetroffen april 2003 Uiterwaarden, Oosterhout 1 rookgranaat van 25-ponder met restant tijdschokbuis nr 221, verschoten, leeg augustus 2003 Waaldijk, uiterwaarden, Oosterhout augustus 2003 Waaldijk, Oosterhout. Vrijgekomen door lage waterstand maart 2008 Krakenburgsestraat in Oosterhout, boomkwekerij Mebo, bij de 3 e paal van het hek vanaf de weg gezien 1 brisantgranaat van 60mmmortier, niet verschoten 1 brisantgranaat van 7,5 cm, verschoten, met restant ontsteker 1 brisantpantsergranaat van 75 mm met schokbuis M66, niet verschoten Zie figuur 9 voor een indicatie van de locaties van de door de EODD geruimde explosieven. Pagina 20 van 45

21 NB. Deze locaties zijn niet op coördinaat nauwkeurig, maar zijn afgeleid van door de EODD gebruikte locatieverwijzingen. Figuur 9. Locaties ruimingsacties EODD, bij benadering ingetekend. De nummers verwijzen naar de tabel in deze paragraaf. De aangetroffen munitie betreft zowel Duitse als geallieerde munitie, en zowel verschoten munitie als niet verschoten (mogelijk gedumpte) munitie. Buiten de vondst van een onderdeel van een V1, aan de Waaldijk 28 te Oosterhout (adres in 1983), vermoedelijk op geruime afstand van het onderzoeksgebied, betreffen de aangetroffen munitieartikelen geen munitieartikelen groter dan geschutgranaten. Er zijn dus, voor zover uit deze gegevens bekend, in de directe omgeving van het onderzoeksgebied geen vliegtuigbommen aangetroffen Collectie mijnenvelddocumentatie De collectie mijnenveldkaarten van de EODD is geraadpleegd. Deze collectie bevat informatie afkomstig van de Duitse en geallieerde legers over de aanleg en de ruiming van mijnenvelden op Nederlandse grondgebied tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de collectie is geen informatie opgenomen over locaties in het onderzoeksgebied of de directe nabijheid. Pagina 21 van 45

22 2.9 NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE (NIMH) Het NIMH in Den Haag beheert collecties over de geschiedenis van de Nederlandse krijgsmacht. Geraadpleegd is de inventaris van de collectie 575, Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog en rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederland aan het Bureau Inlichtingen Londen Deze collectie bestaat onder meer uit inlichtingenrapporten en plattegronden van het Nederlandse verzet. Er zijn geen relevante inventarisbeschrijvingen aangetroffen. De collectie is dan ook niet geraadpleegd THE NATIONAL ARCHIVES (TNA), VK Saricon beschikt over een collectie documenten afkomstig uit the National Archives te Londen, VK, alwaar de archieven van de Royal Air Force berusten. Geraadpleegd zijn de zogenoemde daily logs van Second Tactical Air Force, het overkoepelende luchtmachtonderdeel waartoe een groot gedeelte van de boven Nederland opererende Britse luchtmacht gedurende de tweede helft van de Duitse bezetting behoorde. In deze logboeken werd kort genoteerd welke doelwitten werden aangevallen en met welke explosieven. Met name is gezocht naar informatie over luchtaanvallen rond de geallieerde operatie Market Garden. Vanaf 17 september 1944 vielen jachtbommenwerpers van de Second Tactical Air Force namelijk diverse (veronderstelde) Duitse posities aan in de regio Nijmegen-Arnhem, waaronder stellingen in de omgeving van Oosterhout. In deze documenten is geen informatie aangetroffen over luchtaanvallen op plaatsen in (de directe nabijheid van) het onderzoeksgebied BUNDESARCHIV-MILITÄRARCHIV, DUITSLAND Saricon beschikt over een collectie documenten afkomstig uit het Bundesarchiv-Militärarchiv te Freiburg, Duitsland. Geraadpleegd zijn onder meer de zogenoemde Lageberichte over de periode , waarin van dag tot dag diverse incidenten aangaande luchtaanvallen werden gerapporteerd aan het Duitse opperbevel. Er is geen voor het onderzoeksgebied relevante informatie aangetroffen. Pagina 22 van 45

23 3 RELEVANTE GEBEURTENISSEN 3.1 INLEIDING Saricon heeft op basis van de gegevens in hoofdstuk 2 een overzicht van relevante gebeurtenissen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog opgesteld, waarbij gebruik is gemaakt van alle op het moment van opstellen beschikbare bronnen. Deze bronnen zijn opgenomen in de bronnenlijst achter in dit document. 3.2 GEBEURTENISSEN Gevechten september 1944 Op 21 en 22 september 1944 werd in en rond het onderzoeksgebied zware strijd geleverd tussen Duitse en geallieerde troepen. De gevechten vonden plaats langs de Waaldijk, met name bij de kruisingen met de Dorpsstraat, Peperstraat en Dijkstraat, en in tuinen en boomgaarden in Oosterhout. Het ging om grondgevechten, tankbeschietingen door zowel Duitse als Britse tanks, en in de middag van 22 september hevige Britse artilleriebeschietingen (met name gericht op de omgeving van de kruising Waaldijk-Dijkstraat-Peperstraat) Munitievondsten Op diverse locaties in Oosterhout zijn in de periode munitieartikelen aangetroffen. Een zo n locatie waar munitie bleek te zijn achtergebleven was de grond achter het perceel Dijkstraat 7, zo n 100 meter westen van het onderzoeksgebied. Een andere locatie was Dorpsstraat 3, grenzend aan de oostzijde van het onderzoeksgebied. Verder was munitie achtergebleven bij verschillende adressen aan de Peperstraat Munitievondsten 1970-heden Op diverse locaties in de directe omgeving van het onderzoeksgebied, waaronder de Waaldijk, Dijkstraat, Peperstraat en Dorpsstraat, zijn sinds 1970 munitieartikelen aangetroffen door de Explosieven Opruimingsdienst Defensie en haar voorgangers. Het betreft hoofdzakelijk geallieerde en Duitse geschutmunitie (zowel verschoten als niet verschoten) en handgranaten. Pagina 23 van 45

24 4 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL 4.1 NAOORLOGSE ONTWIKKELINGEN In deze paragraaf zijn de naoorlogse ontwikkelingen in het onderzoeksgebied in kaart gebracht via een beknopte vergelijking van luchtfotomateriaal uit drie perioden. Zie de figuren 10 tot en met 12. Hieruit volgt dat met name in de noordelijke percelen ontwikkelingen hebben plaatsgevonden waarbij de bodem zal zijn beroerd. Op deze percelen waren ten tijde van de Tweede Wereldoorlog boomgaarden en gebouwen (schuren of opstallen) aanwezig, die na de oorlog zijn verdwenen. Zie figuur 10. In 1989 stonden twee kassen op deze percelen, die later eveneens zijn verwijderd. Zie de figuren 11 en 12. Op de zuidelijke percelen lijken hoegenaamd geen significante bodemingrepen te hebben plaatsgevonden, met uitzondering van de bouw van huizen op de zuidwestelijke percelen. Saricon beschikt verder niet over gegevens over deze werkzaamheden. Bijgevolg zijn er in het kader van dit vooronderzoek explosieven geen details beschikbaar omtrent de omvang van afgegraven of opgebrachte grondpakketten. Volgens een door de opdrachtgever aangeleverd geotechnisch onderzoek verschilt de maaiveldhoogte op de percelen waar de kassen hebben gestaan niet wezenlijk van de maaiveldhoogte op de overige percelen. 6 6 Koops en Romeijn Grondmechanica, Geotechnisch advies t.b.v. woningbouw in Plan Hoge Wei te Oosterhout, kenmerk R01, 3 december Pagina 24 van 45

25 Figuur 10. Situatie onderzoeksgebied, 19 september Bron: Topografische Dienst. Figuur 11. Situatie onderzoeksgebied, Bron: Foto-atlas Gelderland. Pagina 25 van 45

26 Figuur 12. Huidige situatie onderzoeksgebied zoals beschikbaar via Bing Maps Aerial. 4.2 INDICATIE VAN EXPLOSIEVEN IN HET ONDERZOEKSGEBIED In het onderzoeksgebied waren Duitse en geallieerde militaire eenheden aanwezig. Tijdens de strijd om Oosterhout op 21 en 22 september 1944 hebben zij vermoedelijk stellingen en schuttersputten in het onderzoeksgebied in gebruik gehad. Het onderzoeksgebied heeft te maken gehad met oorlogsgeweld. Het betreft grondgevechten tussen Duitse en geallieerde militairen en Duitse en geallieerde artilleriebeschietingen. In dit vooronderzoek explosieven zijn geen aanwijzingen gevonden dat het onderzoeksgebied is getroffen door luchtaanvallen. Tijdens en na de oorlog zijn explosieven gevonden in de omgeving van het onderzoeksgebied. Het betreft hoofdzakelijk geallieerde en Duitse geschutmunitie (zowel verschoten als niet verschoten) en handgranaten. Met name in de noordelijke percelen van het onderzoeksgebied zijn naoorlogs bodemgerelateerde werkzaamheden uitgevoerd. Op basis van het bovenstaande zijn er voldoende indicaties dat explosieven aanwezig zijn ter plaatse van het onderzoeksgebied. In het volgende hoofdstuk wordt de aanwezigheid van explosieven in het onderzoeksgebied verder gespecificeerd. Pagina 26 van 45

27 4.3 LEEMTEN IN KENNIS BRONNENMATERIAAL Voor deze rapportage zijn geen luchtfoto s gebruikt uit de periode , omdat deze voor het onderzoeksgebied niet beschikbaar zijn in de Nederlandse luchtfotoarchieven, en omdat de meest relevante oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden in De meest recente luchtfoto s uit de oorlogsperiode die zijn gebruikt dateren van 5 januari Oorlogsschade die is ontstaan na deze datum is derhalve via deze luchtfotointerpretatie niet te verifiëren. (Na deze datum hebben voor zover bekend geen oorlogshandelingen plaatsgevonden die mogelijk relevant zijn voor het onderzoeksgebied.) De meest recente luchtfoto na de gevechten van 21 en 22 september 1944 die is gebruikt, dateert van 2 oktober Op de foto van 2 oktober 1944 zijn vermoedelijk niet alle gevolgen van oorlogshandelingen op 21 en 22 september en niet alle op 21 en 22 september gebruikte militaire objecten te zien. Saricon beschikt niet over details over bodemingrepen rond de naoorlogse verwijdering van boomgaarden en gebouwen in het onderzoeksgebied, noch over de aanleg en verwijdering van de kassen die er in 1989 stonden. Informatie over munitieruimingen in de periode is veelal niet bewaard gebleven, niet gearchiveerd dan wel niet centraal gedocumenteerd, waardoor het binnen de scope van dit vooronderzoek explosieven niet mogelijk is hiervan een overzicht samen te stellen waarvan kan worden gesteld dat dit (min of meer) volledig is. 4.4 SOORT EN VERSCHIJNINGSVORM VAN EXPLOSIEVEN In de lijst van gebeurtenissen (hoofdstuk 3) zijn in hoofdlijnen de volgende oorlogshandelingen genoemd: Duitse militaire aanwezigheid en verdediging met geschut- en wapenopstellingen; Geallieerde militaire aanwezigheid en verdediging met geschut- en wapenopstellingen; Duitse beschietingen door artillerie en/of mortieren; Geallieerde beschietingen door artillerie en/of mortieren; Grondgevechten tussen geallieerde en Duitse soldaten. Voor de genoemde handelingen is beoordeeld of als gevolg van de handeling explosieven in het onderzoeksgebied aangetroffen kunnen worden. Zo ja, dan is tevens beoordeeld welke van de zestien hoofdsoorten explosieven uit de BRL-OCE, versie , in de bodem aanwezig kunnen zijn Duitse en geallieerde militaire aanwezigheid en verdediging In en rond het onderzoeksgebied hebben vermoedelijk zowel Duitse als geallieerde militairen schuttersputten en geschut- en wapenopstellingen in gebruik gehad, met name tijdens de gevechten van 21 en 22 september In schuttersputten en rondom en in de nabijheid van geschut- en wapenopstellingen kunnen voorraden munitie zijn achtergelaten of gedumpt. De volgende hoofdsoorten explosieven kun- 7 BRL-OCE, paragraaf 1.2. Pagina 27 van 45

28 nen als gevolg van de aanwezigheid van gewapende militaire eenheden in de bodem aanwezig zijn: Soort explosief Nationaliteit Verschijningsvorm Kleinkalibermunitie Duits, geallieerd Gedumpt Geschutmunitie Duits, geallieerd Gedumpt Handgranaten Duits, geallieerd Gedumpt Geweergranaten Duits, geallieerd Gedumpt Munitie voor granaatwerpers Duits, geallieerd Gedumpt Ontstekingsinrichtingen Duits, geallieerd Gedumpt Toebehoren van munitie Duits, geallieerd Gedumpt Grondgevechten In de geraadpleegde bronnen wordt geschreven over grondgevechten langs de Waaldijk, Peperstraat, Dijkstraat, Dorpsstraat en in boomgaarden en tuinen in Oosterhout, op 21 en 22 september Als gevolg is er aanleiding dat verschoten explosieven in de bodem van het onderzoeksgebied aanwezig kunnen zijn. Hieronder vallen de volgende hoofdsoorten explosieven: Soort explosief Nationaliteit Verschijningsvorm Kleinkalibermunitie Duits, geallieerd Verschoten Handgranaten Duits, geallieerd Gegooid Geweergranaten Duits, geallieerd Verschoten Munitie voor granaatwerpers Duits, geallieerd Verschoten Duitse en geallieerde artilleriebeschietingen In de geraadpleegde bronnen wordt geschreven over artillerie-, mortier- en tankbeschietingen door geallieerde en Duitse eenheden, met name op 21 en 22 september De volgende verschoten hoofdsoort explosieven kan als gevolg van de beschietingen in de bodem aanwezig zijn: Soort explosief Nationaliteit Verschijningsvorm Geschutmunitie Duits, geallieerd Verschoten 4.5 AANTALLEN EXPLOSIEVEN Het bronnenmateriaal bevat onvoldoende indicaties om het aantal explosieven in de bodem van het onderzoeksgebied te bepalen. Pagina 28 van 45

29 4.6 HORIZONTALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED In figuur 13 is de horizontale begrenzing van het verdacht gebied weergegeven. Het gehele onderzoeksgebied wordt als verdacht beschouwd op alle in paragraaf 4.4 genoemde soorten explosieven. Dit is een gevolg van de hevige strijd die in en rond het onderzoeksgebied heeft gewoed op 21 en 22 september 1944: Grondgevechten kunnen in het gehele gebied hebben plaatsgevonden. Met name bij de Britse artilleriebeschietingen van 22 september 1944 kan het gehele gebied zijn getroffen. Hoewel op luchtfoto s slechts een beperkt aantal duidelijke stellingen en mangaten is waargenomen, zijn geen gebieden aan te wijzen die kunnen worden beschouwd als onverdacht op gedumpte munitie. De luchtfoto s betreffen een opname van 2 oktober 1944, vermoedelijk is met name op 21 en 22 september 1944 op diverse andere locaties munitie aanwezig geweest. Een aanwijzing hiervoor is dat langs de Dorpsstraat, Peperstraat, Waaldijk en Dijkstraat na de bevrijding en in de afgelopen veertig jaar gedumpte/achtergebleven munitie is aangetroffen. Er zijn op basis van de op dit moment bekende gegevens over naoorlogse ontwikkelingen in het gebied geen gebieden aan te wijzen waarvan met voldoende zekerheid kan worden gesteld dat alle eventueel aanwezige explosieven bij naoorlogse werkzaamheden zijn verwijderd. Figuur 13. Verdacht gebied. In dit gebied kunnen voorkomen: Duitse en geallieerde kleinkalibermunitie, geschutmunitie, hand- en geweergranaten, munitie voor granaatwerpers, ontstekingsinrichtingen, toebehoren van munitie. Pagina 29 van 45

30 4.7 VERTICALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED De verticale begrenzing van het verdacht gebied bestaat uit een bovengrens en een ondergrens. De ondergrens is de maximale indringingsdiepte van een explosief in de bodem. De bovengrens is het maaiveld tijdens de oorlog. Deze bovengrens is dus afhankelijk van naoorlogse afgravingen of ophogingen van het maaiveld. Zoals besproken in paragraaf 4.1, zijn er geen gegevens bekend over naoorlogse wijzigingen in maaiveldhoogte die mogelijk hebben plaatsgevonden rond de naoorlogse bouw en verwijdering van objecten in het noordelijke deel van het onderzoeksgebied. Alleen bekend is dat de maaiveldhoogte in dit noordelijke deel ongeveer gelijk is aan de maaiveldhoogte in de rest van het onderzoeksgebied. Daarom wordt in deze rapportage de aanname gedaan dat het maaiveld naoorlogs ongewijzigd is gebleven, en dat explosieven zich in het gehele onderzoeksgebied direct onder het maaiveld kunnen bevinden. De maximale indringing van een explosief in de bodem wordt gesteld op 2 meter onder het maaiveld voor gedumpte explosieven en 3 meter onder het maaiveld voor de soort explosieven die het diepste kan indringen in de bodem, zijnde verschoten geschutmunitie. De maximale indringingsdiepte van gedumpte explosieven betreft de vermoedelijke maximale diepte van munitieputten, watergangen, loopgraven, stellingen of schuttersputten. De maximale indringingsdiepte van verschoten explosieven is afgeleid uit sonderingsgegevens aangeleverd door de opdrachtgever 8, en mede gebaseerd op de ervaringen van senior OCE-deskundigen van Saricon in de regio Oosterhout en gebieden met een vergelijkbare samenstelling van de bodem als die in het onderzoeksgebied, waaronder het Waalspronggebied in Lent. Zo zijn door Saricon in het Waalspronggebied 15cm-granaten gevonden tot dieptes van 2,5 meter beneden het maaiveld. De sonderingsgegevens geven aan dat er in het projectgebied Hoge Wei plaatselijk grote verschillen bestaan in de diepte van de harde zandlaag, de laag waarop een explosief van groter kaliber na inslag tot stilstand zal komen; dit hoewel deze laag zich over het algemeen op 1 à 2 meter beneden het maaiveld bevindt. Mede rekening houdende met de bodemgesteldheid in de periode van de hevigste artilleriebeschietingen als gevolg van het natte weer, geldt een worst case scenario van 3 meter onder het maaiveld uit de oorlog voor de grotere granaten. 8 Koops en Romeijn Grondmechanica, Geotechnisch advies t.b.v. woningbouw in Plan Hoge Wei te Oosterhout, kenmerk R01, 3 december Pagina 30 van 45

31 5 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN 5.1 CONCLUSIE In opdracht van Klok Ontwikkeling heeft Saricon een vooronderzoek explosieven uitgevoerd ter plaatse van het projectgebied Hoge Wei te Oosterhout (Gld.). Aanleiding voor het vooronderzoek vormen toekomstige werkzaamheden op de locatie. Op basis van de beoordeling van alle op het moment van opstellen van dit rapport beschikbare bronnenmateriaal is geconcludeerd dat er voldoende indicaties zijn om te spreken van de mogelijke aanwezigheid van explosieven. Met name als gevolg van de strijd tussen Duitse en geallieerde troepen op 21 en 22 september 1944, kunnen gedumpte en verschoten kleinkalibermunitie, gedumpte en verschoten geschutmunitie, gedumpte en gegooide handgranaten, gedumpte en verschoten geweergranaten, gedumpte en verschoten munitie voor granaatwerpers, gedumpte ontstekingsinrichtingen en gedumpte toebehoren van munitie aanwezig zijn in de bodem van het onderzoeksgebied. Het onderzoeksgebied is geheel verdacht van explosieven. Het verdacht gebied is ingetekend op de CE-bodembelastingkaart in bijlage 3. De maximale diepteligging van explosieven is gesteld op 3 meter beneden het maaiveld, bij de aanname dat het maaiveld naoorlogs ongewijzigd is gebleven. 5.2 ADVIES VERVOLGTRAJECT Saricon adviseert om opsporing van explosieven uit te laten voeren op de onderzoekslocatie voorafgaand aan de geplande werkzaamheden. De meest geschikte methode hiervoor is computerondersteunde oppervlaktedetectie middels ferromagnetische detectoren. Deze methode kan tot een diepte van 4,5 tot 5 meter beneden maaiveld detecteren, en meet de verstoringen in het aardmagnetisch veld. Alle ijzerhoudende objecten in de bodem worden in beeld gebracht. Eventueel aanwezige ijzerhoudende delen aan de oppervlakte of in de bodem (zoals draadafzettingen, kabels en leidingen, gewapend beton) verstoren deze metingen. Het is aan te bevelen deze voorafgaand aan de detectie zo veel mogelijk te verwijderen. Deze computerondersteunde oppervlaktedetectie resulteert in een detectierapportage waarin significante objecten staan vermeld. Deze objecten zijn voorzien van een X-, Y- en Z-waarde. Om te kunnen vaststellen of het om explosieven of andere bodemvreemde materialen gaat, dienen deze te worden benaderd. Pagina 31 van 45

32 6 BIJLAGEN Pagina 32 van 45

33 B i j l a g e 1 D i t r i b u t i e l i j s t Klok Ontwikkeling; Saricon. Pagina 33 van 45

34 B i j l a g e 2 B r o n n e n l i j s t Eerder uitgevoerd vooronderzoek: Saricon, Vooronderzoek Conventionele Explosieven Oosterhoutse Waarden, kenmerk VO-02, 4 maart Literatuur: Amersfoort, A. en P. Kamphuis (red.), Mei De strijd op Nederlands grondgebied 2 e herz. druk (Den Haag 2005); Anzuoni, Robert P., I m the 82nd Airborne Division! A history of the All American Division in World War II After Action Reports (Atglen, VS, 2005); Bollen, H. en H. Jansen, Het Manneneiland. Kroniek van de gebeurtenissen in de Over-betuwe van september 1944 tot juni 1945 (Zutphen 1982); Bollen, H., Corridor naar de Rijn (Zutphen 1988); Eversteijn T., Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei 1945 (z.p. 2003); Groot, N. de, Als sterren van de hemel. De oorlog in het Rijk van Nijmegen, 1944 (Bussum 1977); Hemmen, F. van, Ooievaar brengt zondvloed. De onderwaterzetting van de Betuwe december 1944-maart 1945 (Opheusden 1995); Klep, Chr. en B. Schoenmaker (red.), De bevrijding van Nederland Oorlog op de flank (Den Haag 1995); Korthals Altes, A., Luchtgevaar. Luchtaanvallen op Nederland (Wormer 1984); Middlebrook, M. en C. Everitt, The Bomber Command War Diaries (z.p. 1985); Saunders, T., Battleground Europe, Market Garden, Nijmegen. US 82nd Airborne and Guards Armoured Division (Barnsley, VK, 2001); Saunders, T., Battleground Europe, Operation Market Garden. The Island, Nijmegen to Arnhem (Trowbridge, VK 2002); Studiegroep Luchtoorlog , Verliesregister Alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog (z.p. 2008); Topografische Dienst/Robas Produkties, Foto-atlas Gelderland (Nijmegen z.j.); Thuring, G. e.a., Waaloversteek (Nijmegen 1992); Woerkom, T. van (red.), De bloedige Waalsprong van September Herinneringen van een Betuwse dwangarbeider, een Duitse kapitein en Britse en Amerikaanse bevrijders aan de oorlog in Nijmegen, Lent, Oosterhout en Elst (Oosterhout Gld. 1999); Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil. Kroniek van een luchtoorlog (Almere z.j.). Collectie stafkaarten Topografische Dienst: 511 Nijmegen, schaal 1: ; B510 Munnikhof 1940, schaal 1: ; 06 SW Nijmegen 1944, schaal 1: Pagina 34 van 45

35 Luchtfoto s: Datum Sortie Nummer Bron 16 mei 1943 D/ Topod 26 maart 1944 J/ Wageningen 12 september G/ Wageningen 16 september G/ Topod 19 september G/ Topod 2 oktober G/ Topod 5 januari / Wageningen Gelders Archief: Archief + toegang 2962 Gemeente Valburg 0044 Tijdelijk Provinciaal Bestuur te Nijmegen 1037 Militair Gezag Inv. Omschrijving 8956 Openbare veiligheid, ruiming explosieven Luchtbeschermingsdienst, circulaires etc Luchtbeschermingsdienst, organisatie, ongevallen, voorvallen etc Stukken betreffende luchtbescherming en brandweerwezen, A.F.H. Blaauw, PMC te Nijmegen, december 1944-april 1945, tevens Districts Militaire Commissaris te Nijmegen. Brandweer en luchtbescherming, correspondentie, A.F.H. Blaauw, PMC te Nijmegen, december 1944-april 1945, tevens Districts Militaire Commissaris te Nijmegen. Brandweer en luchtbescherming, correspondentie, A.F.H. Blaauw, PMC te Nijmegen, december 1944-april 1945, tevens Districts Militaire Commissaris te Nijmegen. Brandweer en luchtbescherming, stukken betreffende het opruimen van mijnen en munitie, Correspondentie van het hoofd van de Dienst Burgermijnopruiming van het MG Gelderland en de leider van het District Arnhem van de Dienst Burgermijnopruiming, Hoofd van de Dienst Burgermijnopruiming/District Arnhem, rapporten, Hoofd van de Dienst Burgermijnopruiming/District Arnhem, Dag- en weekrapporten betreffende het opruimen van mijnen en munitie, Hoofd van de Dienst Burgermijnopruiming/District Arnhem, Situatieschetsen van mijnenvelden, Dienst Burgermijnopruiming van het PMC Gelderland, Districten Nijmegen en Elst, verslagen over ongevallen, Dienst Burgermijnopruiming van het PMC Gelderland, Districten Nijmegen en Elst, Rapporten Betreffende het opruimen van mijnen en munitie. 274 Dienst Burgermijnopruiming van het PMC Gelderland, Districten Nijmegen en Elst, overige rapporten. 275 Dienst Burgermijnopruiming van het PMC Gelderland, Districten Nijmegen en Elst, stukken betreffende de aangifte van verblijfplaatsen van mijnen, munitie en ontplofbare stoffen, district Nijmegen. 276 Dienst Burgermijnopruiming van het PMC Gelderland, Districten Nijmegen en Elst, stukken betreffende de aangifte van verblijfplaatsen van mijnen, munitie en ontplofbare stoffen, district Elst. Pagina 35 van 45

36 Archief + toegang Inv. Omschrijving 409 Districts Militaire Commissaris te Elst, Stukken betreffende de luchtbescherming en mijnopruiming, Districts Militaire Commissaris te Elst, stukken betreffende de situatie in gemeenten, oorlogsschade, Districts Militaire Commissaris te Nijmegen, Stukken betreffende de brandweer, luchtbescherming en mijnopruiming, Centraal Archieven Depot Ministerie van Defensie (CAD): Archief van de Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) Saricon Collectie: Collectie explosievengerelateerde nieuwsberichten ; Collectie documenten uit National Archives, VK; Collectie documenten uit Bundesarchiv-Militärarchiv, Freiburg. Explosieven Opruimings Dienst Defensie (EODD): Collectie ruimrapporten (MORA s en UO s); nrs , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ; NB nr niet aangeleverd Collectie mijnenvelddocumentatie. Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH): Collectie 575, Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog en rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederland aan het Bureau Inlichtingen Londen Overige gegevens Koops en Romeijn Grondmechanica, Geotechnisch advies t.b.v. woningbouw in Plan Hoge Wei te Oosterhout, kenmerk R01, 3 december Pagina 36 van 45

37 B i j l a g e 3 CE- b o d e m b e l a s t i n g k a a r t De digitale versie van de CE-bodembelastingkaart is beschikbaar op de bijlagen-dvd. Pagina 37 van 45

38 B i j l a g e 4 R e l e v a n t e p a s s a g e s u i t l i t e r a t u u r GEBEURTENISSEN ROND DE BEVRIJDING VAN OOSTERHOUT, 21 SEPTEMBER 1944 Uit: Thijs van Woerkom (red.), De bloedige Waalsprong van September 1944 (Oosterhout Gld 1999), p Op de linkerflank van de op de Griftdijk falende Ierse Garde opereerden de para s van het Amerikaanse 504 de regiment. Een deel ervan had de vorige avond [20 september 1944] na de oversteek bij Hof van Holland de dijk en uiterwaarden tot de Verburgtskolk bezet en een groot gedeelte van de Groenestraat in Oosterhout. Donderdagmorgen om 7 uur gierden er al kogels van Amerikaanse machinegeweren over de rokende ruïnes van de huizen aan het Vredesplein. De boerderijen van de Hartog en Cassant aan de Oosterhoutsestraat en Balverensehoek werden door SS ers met fosforkogels in brand geschoten. Om half negen passeren heel langzaam tien Tigertanks met achter ieder tank gecamoufleerde SS-infanteristen over de Oosterhoutsestraat via de Peperstraat naar de Waaldijk. Zij waren een onderdeel van het 21 ste SS-Pantzergrenadierregiment dat vanuit Pannerden en Bemmel de verdedigingslinie tussen Ressen en Oosterhout moest helpen te versterken. In de Dorpsstraat worden in de omgeving van de kerk hier en daar geweerschoten gehoord van Amerikaanse verkenners en Duitse infanteristen die door tuinen en boomgaarden sluipen. Uit de kerktoren wordt geschoten en even later wordt teruggevuurd. Omdat de Duitsers hun vijand die prachtige hoge waarnemingspost niet gunnen, proberen zij de onbrandbare stenen kerktoren met hooi, autobanden en een bus benzine in brand te steken. Pastoor Nierman en meester Veldman komen uit de kelder onder de sacristie en doven het vuur. Tegen 11 uur wordt een kanon op de straat bij de kerk in stelling gebracht. Terwijl een officier instructies brult komt er een mitrailleursalvo van achter de dijk en de bemanning is schielijk verdwenen. Na enige tijd begint het kanon toch te schieten. Dit kost alle ruiten van de voorzijde en de serre van het huis van de familie Van Woerkom. De parachutist sergeant Ross Carter uit Virginia schreef in zijn dagboek: De hele nacht waren we bezig met nerveus wachtkloppen. Niet vermoedend dat wij in de buurt waren, kwamen er twee Duitsers op de fiets aangereden. Ze werden neergeschoten. Bij daglicht zag Bill Murray een twaalf man sterke Duitse patrouille onze kant op komen. Met de hulp van vijf man roeide hij hen op één man na uit. Daarna ging hij op patrouille. In het dorp vond hij drie liter sterke drank. Ze waren al op de terugweg toen een Duitse kolonne Oosterhout binnentrok. Murray en zijn mannen schoten uit alle macht, renden de straat over en keerden zonder verliezen terug. Vanuit onze schuttersputten zagen we nu en dan Duitsers door de boomgaarden sluipen. Koel, overwogen, zonder haast, schoten we ze neer. Waarschijnlijk waren dit de schuttersputten in de dijk achter de Onderrijnen die Oosterhoutse mannen door de Duitsers gedwongen hadden gegraven. Daarna stuurden de Duitsers vijf tanks naar voren om de Amerikanen te verdrijven. Een andere getuige schreef: Vijfhonderd meter verder had het gerommel van tanks in het dorp (Peperstraat) de parachutisten op de dijk ook niet onberoerd gelaten. Dat zag er bedenkelijk uit voor de Charliecompagnie die niet over antitankgeschut beschikte. Het brullend geluid van de motoren en het onmiskenbare geknars en gekinkklok van rupsvoertuigen zwol aan. De vrees werd bewaarheid: twee Mark IV-tanks en een halfrupsvoertuig rezen uit het groen omhoog, draaiden de dijk op en kwamen grommend langzaam en dreigend op de Amerikanen af. De begeleidende infanteristen, naar schatting ruim honderd man, hielden zich goed gedekt en wachtten als aasgieren totdat hun tanks met de slachting zouden beginnen. Ross Carter: We hoorden ze brullen en rammelen. Toen zagen we vijf grote gevaartes in aanvalsformatie. ( ) De hoge dijk verhinderde hen de lopen zo laag te richten, dat ze ons konden raken. De Pagina 38 van 45

39 [Duitse] infanterie ( ) bleef achter in de sloten. Als jakhalzen kwamen ze om ons te doden. Als de tanks de dijk af zouden komen dan waren we verloren in de open uiterwaarden. Het was nog een kwestie van minuten. De andere maat: Op dat moment kwam er een tengere donkerharige para uit Cleveland in actie. Zijn naam is John Towle en hij was bazookaschutter (antitankwapen) bij de Charlie-compagnie. Gewapend met zijn lanceerpijp verliet hij moedig de dekking van zijn schuttersput en sloop op eigen initiatief de zware monsters tegemoet. Een 19-jarige knaap, James, volgde hem aan de voet van de dijk met een voorraadje raketten. Ross Carter: John Towle was de enige bazookaschutter die nog over munitie beschikte. Hij kroop tegen de helling van de dijk, wierp een snelle blik op de tanks, kroop terug, greep zijn bazooka en zei ironisch: Ik ga ervoor zorgen dat ik vandaag de Congressional Medal (de hoogste Amerikaanse militaire onderscheiding) verdien. Hij kroop terug naar de bovenkant van de dijk en ging aan het werk. Hij vuurde zijn metalen pijp af, ging terug om te herladen, kroop weer omhoog naar een andere plaats en vuurde opnieuw, terwijl hij zelf ook onder vuur werd genomen. De [Duitsers] zwenkten hun kanonnen en mitrailleurs op zoek naar doelen. Towle had drie tanks voor zich, zo n driehonderd ton mobiele forten. Hij bleef vuren en wat niemand voor mogelijk had gehouden: hij joeg de tanks naar het dorp terug. Zijn dapperheid leverde hem inderdaad de medaille op. Onze compagnie en de rechter Waaloever waren gered. Na dit succes vuurde John een raket af op een huis vanwaar veel vuur kwam (een van de verwoeste huizen aan de zuidzijde van de Peperstraat). Hij trof doel, want later vond men er negen gesneuvelden. Vervolgens zocht hij het rupsvoertuig op om die ervan langs te geven. Maar helaas, terwijl hij in knielende positie de gevechtswagen op de korrel nam, kwam de dood aangevlogen in de vorm van een mortiergranaat die pal naast hem ontplofte. Hij stierf met zijn verwrongen bazooka in de hand aan de opgelopen verwondingen en was op slag dood. ( ) De halfrups ontliep zijn lot niet en werd uitgeschakeld door korporaal William Rohtweiler uit Missouri. Geholpen door Angus Giles uit Texas, die hem vuurdekking gaf, stelde Tohtweiler (sic) de bemanningsleden een voor een buiten gevecht met een Browning-machinegeweer. Nu het dodelijke gevaar van de tanks bezworen was, wierpen de parachutisten zich op de Duitse infanteristen. Soldaat eerste klas Bill Codova, eveneens een mitrailleurschutter, bracht zijn automatische wapen in stelling op de hoogste grond die hij kon vinden en brandde er zo ongenadig op los dat hele secties op de vlucht sloegen. Soldaat Billy Pucker, op dat moment sectieleider, ontdekte een dozijn Duitsers met machinegeweren, die naar een plaats slopen vanwaar ze de flank van zijn compagnie ernstig konden bedreigen. Als een volwaardig commandant leidde hij zijn manschappen in dubbele looppas over 300 meter vlak akkerland om de Duitsers de pas af te snijden en naar het dorp terug te drijven. Majoor Bill Harrison, de bataljonscommandant, had intussen over de radio kolonel Reuben Tucker om steun tegen de tanks gevraagd. Toen de Duitse kolossen zich opnieuw in het dorp gingen roeren, kwam uit het oosten over de dijk een afdeling Britse tanks aanrijden. De Amerikanen doken terstond diep in hun putten weg, omdat ze uit ervaring wisten dat de vijand nu zijn granaatvuur zou verhevigen. De tanks donderden hen voorbij met achter zich brencarriers vol infanterie en gingen koel en zakelijk te werk. op hun strooptocht langs het dorp schakelden ze twee Mark IV-tanks uit (Dijkstraat), joegen hier en daar wat fosforgranaten naar binnen (huizen, Degen, Dupont, Van de Kolk e.a.) en schoten alles overhoop wat zich roerde met hun Besa-machinegeweren. Na dit hartverwarmende optreden gingen ze volgens Ross Carter weer terug naar het bos van de baron. ( ) De bewoners van de huizen aan de zuidzijde van de Peperstraat werden s morgens door de Duitsers bevolen hun huizen te verlaten. In de huizen van Thé Lintsen, Jan van Kalkeren, Bart Lintsen, Hent v.d. Lienden, Geert Zwijnen, Janus van de Kolk en aan de Dijkstraat van Stef Degen en bakker Dupont konden de Duitsers zich goed verschansen om naar de dijk te schieten. Daarom werden ze ook een doel voor tegenaanvallen van de Amerikaanse infanteristen Pagina 39 van 45

40 en Britse tanks en artilleriebeschietingen. Genoemde woningen werden daarom allemaal verwoest. GEBEURTENISSEN ROND DE BEVRIJDING VAN OOSTERHOUT, 22 SEPTEMBER 1944 Uit: Thijs van Woerkom (red.), De bloedige Waalsprong van September 1944 (Oosterhout Gld 1999), p ( ) Inmiddels was ook een derde verkenningsgroep [Britse troepen], onder leiding van luitenant Harry S. Hopkinson, vertrokken over de Oosterhoutsedijk [naar het westen richting Oosterhout]. ( ) Daarbij was ook majoor Peter Herbert van het 2 e bataljon Household Cavalry Regiment. Toen ze rond kwart voor tien in Oosterhout waren, trok net de mist op. De voorste verkenningswagen werd door de Duitsers bij de afrit van de Dijkstraat in brand geschoten en uitgeschakeld. Hierdoor ontstond een chaotische situatie. Omkeren was onmogelijk, omdat de verkenners werden gevolgd door drietons vrachtwagens en voertuigen van de inmiddels aan de opmars begonnen 214 de brigade. Onder dekking van een rookgordijn en door Herbert te hulp geroepen tanks, slaagden de verkenners erin zich terug te trekken. Ook fosforgranaten kwamen daaraan te pas. Kapitien Clyde, die aanwezig was bij de verkenningsgroep, schreef in zijn dagboek: Toen de voorste verkenningswagen van Hopkins groep langs het dorp reed, hoorden we een nare knal. We zagen nog een rookwolkje, en dat was het einde van de gepantserde verkenningswagen. Ik zag iemand uit de wagen springen en de dijk afrollen. Het was korporaal Bland. De chauffeur Harold Read werd op slag gedood. Dit was het begin van de chaos. Met een PIAT-antitankwapen van de leidende D-compagnie van de infanterie werd geprobeerde de tegenstand van de Duitse tank, omringd door infanterie, bij de Dijkstraat- Peperstraat te breken. De eerste poging mislukte ( ) Luitenant-kolonel H.A. Borradaille, de commandant van de Somersets, gaf toen de D- compagnie opdracht met fosforgranaten de voorhoede te ontzetten en terug te halen. Daarna werden de Duitsers bestookt met artillerievuur. De C-Cie liet hij met een groep van vier tanks via de Dorpsstraat een omtrekkende beweging maken, maar zij liepen vast op zwaar mortiervuur. Om 13 uur stonden de voertuigen van de Somersets nog altijd op de dijk en konden voornoch achteruit. Daarom besloot brigadier E. Essame over te gaan tot een bataljonsaanval met de steun van 100 kanonnen van de korpsartillerie, bestaande uit een middelgroot regiment met een zware batterij en de brigademortieren, alsmede het vuur van 40 Sherman-tanks. Om de artillerie de nodige tijd te geven werd het aanvalsuur uitgesteld van half drie tot tien voor half vier. Het op de Duitse stellingen geconcentreerde artillerievuur begon om vijf over drie en was gericht op de Peperstraat en omgeving vanaf de Dijkstraat. Het werd om tien voor en tien over half vier ongeveer 300 meter verlegd en beëindigd om vier uur. De vertraagde aanvang van het artillerievuur werd veroorzaakt door de beperkte hoeveelheid munitie. Daardoor moest de 7 Somerset Light Infantry veel tijd besteden aan het lokaliseren van de sterkste Duitse stellingen en tanks in Oosterhout om de kostbare munitie niet te verspillen. Al een dag lang hadden de Duitse tanks en infanteristen de Peperstraat en Dijkstraat met omgeving vast in handen en waren daardoor in staat zowel de Waaldijk als de Oosterhoutsestraat als doorgaande routes volledig te blokkeren. Door deze artilleriebombardementen werden de meeste tanks richting Griftdijk verdreven, beschadigd of door de bemanning achtergelaten. In het begin van de middag was inmiddels de 5th Duke of Cornwall Light Infantry over de spoorbrug getrokken en via de Zaligerstraat in de Lentse uiterwaarden opgesteld bij de 7th Somersetshires. Om een nauwkeurige samenwerking te krijgen bleven de commandanten Pagina 40 van 45

41 van beide bataljons op korte afstand van elkaar. De laatste orders voor vertrek voor de 7 Somersets werden in een sloot net onder de dijk gegeven. De operatie was niet zonder risico s, maar niets kon deze infanteristen en het eskadron tanks van de 4th en 7th Dragoon Guards meer stoppen. De formatie van dit bataljon was als volgt: Een gepantserde colonne die alle manschappen meenam op tanks, carriers, antitankkanonnen e.d. bestaande uit 1. Het eskadron tanks van de 4/7 Dragoon Guards met de D-cie, die op de tanks meereed. 2. De commandogroep van de 5 Duke of Cornwalls lichte infanterie. 3. Een carrierpeloton met verkenningspeloton. 4. Het Vickers-machinegeweerpeloton van de 8 Middlesex. 5. Een peloton van de A-Cie Duke of Cornwall lichte infanterie. 6. Twee Dukw-amfibievoertuigen met munitie en medizijnen voor de troepen in Driel en Oosterbeek. 7. Een peloton met de C-Cie Duke of Cornwall lichte infanterie. 8. Het carrier- en mortierpeloton van de A-Cie Duke of Cornwall lichte infanterie. 9. Een colonne onbepantserde voertuigen en manschappen te voet, bestaande uit de C-cie Duke of Cornwall lichte infanterie. 10. Een sectie 6-ponds antitankgeweren en 11. De 33 e batterij 17 ponds-antitankkanonnen. Als de staart van de colonne Slijk-Ewijk zou hebben gepasseerd, moest de B-cie van de Duke of Cornwall o.l.v. majoor Hingston hen volgen. Voor de verovering van Oosterhout kreeg de B-cie de taak om als voorhoede de Peperstraat, Dijkstraat en Krakenburgsestraat in te nemen, zo nodig met kort artillerievuur en rook om de boomgaarden in het westen van het dorp te beveiligen voor de snelle doortocht van het bataljon van de Somersets. De tanks met de D-cie namen de route door de Dorpsstraat, Vredesplein en Oosterhoutsestraat en moesten in Slijk-Ewijk een verdedigend scherm vormen voor de passerende troepen. De A en C-compagnies moesten de omgeving van de Dorpsstraat, Stationsstraat en Oosterhoutsestraat veiligstellen. Kolonel Tayor rapporteerde: Onder dekking van zwaar ondersteuningsvuur van de artillerie stormde de 7 Somerset lichte infanterie over de dijk ten aanval. Spoedig bereikte ons het nieuws van hun succes en ik gaf het commando voorwaarts! De Somersets brachten krijgsgevangenen terug, waaronder zich vele meelijwekkende gewonden bevonden en onze B-Cie zocht haar weg door het verwoeste dorp Oosterhout. Geruchten over vijandelijke tanks (Stationsstraat en Balverensehoek) deden ze de hoofdweg verlaten en optrekken door een labyrint van tuinen en boomgaarden, wat een kleine vertraging veroorzaakte maar geen spoor van de vijand. Dus gaf ik over de radio het bevel: Doordrukken, verandering van plan, verover het doel van de D-Cie (Slijk-Ewijk), daar dit een tijdsbesparing betekende. Toen kwam de spits van het complete bataljon door het dorp en begon zich op te stellen op de weg ten noordoosten van Oosterhout (Dorpsstraat). ( )We ontvingen verontrustende berichten dat op 1 km afstand vijandelijke tanks waren gesignaleerd (Griftdijk- Stationsstraat). Het plan werd veranderd en ik gaf het bevel: Negeer de vijandelijke tanks, instappen! Spoed was meer dan ooit geboden, want de vijand zou zijn reserves aanvoeren om de bres te sluiten. Bovendien viel de avond snel en in het donker zouden we niet meer dan 1,5 km kunnen vorderen. ( ) Zo vertrok het bataljon met rammelende rupsbanden en brullende motoren in snelle vaart. Wij negeerden het gevaar van hinderlagen en mijnen en waren spoedig in de straten van Valburg. ( ) Het begon al te schemeren toen de spits van de colonne Driel bereikte. De voorste tank reed op een mijn en explodeerde. De afstand van ongeveer 16 km werd binnen een halfuur afgelegd. Om vijf uur was Oosterhout in Britse handen. ( ) De Somersets hadden 19 gewonden en een gesneuvelde officier en maakten 139 SS ers gevangen. De buit was een volledig gevuld in- Pagina 41 van 45

42 tendancemagazijn, een onbeschadigde Mark III-tank (Dijkstraat), een 88mm-kanon en vijf luchtdoelkanonnen (Oosterhoutsestraat bij de Hoge Wick). GEBEURTENISSEN ROND DE BEVRIJDING VAN OOSTERHOUT, 22 SEPTEMBER 1944 Uit: Tim Saunders, Battleground Europe, Operation Market Garden. The Island, Nijmegen to Arnhem (Trowbridge, VK 2002), p Somerset LI s attack on Oosterhout On the morning of 22 September, 214 Brigade s left flanking advance was to be astride a single minor road on the top of a tall dyke. Joining the Somersets were the Shermans of A Squadron 4/7 Dragoon Guards. Captain John Stirling recalls: We linked up with an infantry battalion and, in the early morning mist, drove over the vast length of the railway bridge some six hundred yards long, which was strewn with the bodies of the Germans who had tried to hold it. Then we swung left along the dyke road running high above the north bank of the river. The road was skyline suicide; to the left the bank was very steep, to the right were woods. Also joining the Somersets was a troop of towed 17-pounder anti-tank guns and the forward observation officers of 179 Regt RA, who in addition to their own towed guns, had in support, the self-propelled 25-pounders of 431 Battery, the Essex Yeomanry. Completing the battlegroup were 8 Middlesex s MMG and heavy mortars. However, this fire support group was not as impressive as it sounds, as it only had first line scales of ammunition, with no immediate prospect of resupply. Out of the question, were the mind numbing barrages of Normandy, as the Wessex Division s supply vehicles were stuck at various points on Hells Highway. In addition, air support was not available. Consequently, it was vital that 214 Brigade used the limited stocks of ammunition wisely. The enemy in Oosterhout had had plenty of time to prepare and comprised elements of Kampfgruppe Knaust. Their anti-tank positions on the northern edge of Oosterhout, interlocked with the arcs of fire those of tanks positioned on the Nijmegen to Arnhem road, yards away. The Mark III Panzers, spotted by John Knight on the southern outskirts of Oosterhout, were survivors of the Mielke Panzer Training Company that had been dispatched from its regiment in Biedefeldt to join Kampfgruppe Knaust. Previously they had fought with 9th SS Panzer Division during the final stages of the battle for the Arnhem Bridge and crossed onto the Island on 21 September. On the banks of the Waal, just east of Oosterhout, the mist cleared at 0800 hours, to reveal A Squadron 4/7 DG and D Compagny 7 Som LI. They were caught out in the open, in full view of the enemy, having just emerged from the wooden belt that surrounded Huis Oosterhout. They came under heavy and accurate fire from Kampfgruppe Knaust, at a range of seven hundred yards. Unfortunately, when the two HCR troops had earlier successfully passed Oosterhout, Major General Thomas considered it probable that the enemy had withdrawn and, in order to save time and precious artillery ammunition, he cancelled the fire plan. The German Mark III may have been obsolescent but their machine guns pinned down the Somersets and their main armament halted the advance of A Squadron s Shermans, who, confined to the elevated dyke road, made excellent targets. De Company, 7 Som LI s commander, Major Sydney Young, was renowned for his grip of difficult situations and true to form, led a platoon forward with their hand held anti-tank weapon, the PIAT. The Batallion s historian who witnessed the action records: Pagina 42 van 45

43 An attempt was made to deal with the enemy tank with PIATs, but the leading troops were unable to make any headway, being pinned to the ground some seventy yards from the enemy. The leading platoon commander, Lieutenant W. Tharp, was wounded. Major Young was severely wounded while making his reconnaissance. The commanding officer came forward and ordered D company to make use of smoke and to endeavour to withdraw the forward platoon, so that artillery fire could be brought down on the enemy. Private O Connell recalls how: I was in the front carrier and had to pick him (Maj. Young) up and drive him to the RAP where he died a few hours later. ( ) The battalion history continues: On his return to battalion headquarters he (the CO) ordered C Company Group, including one troop of tanks, to move (right flanking) to an area north of the village. C Company moved off at 100 hours, but by 1220 hours was held up by heavy mortar fire from an orchard. With C Company was a Dutch policeman, who gave them details of the German defenses in the village and, as the company advanced, he waved happily to Dutch civilians who peered from their houses, watching the attack. A number of young prisoners fell to C Company so young that they must have just come from the Hitler Youth. The Dutch policeman interrogated them ( ) C Company had advanced to the north of the village but they were halted between the Oosterhout defenses and enemy blocking positions along the main road. One C Company veteran recalls that We were pinned down, unable to go forward or get back. Any movement we made got a burst of Spandau in reply. I remember when we eventually rejoined the battalion they were surprised to see us, as they thought we had been wiped out. At this point, Commander 214 Brigade, Brigadier Essame, came forward to assess the situation for himself. He decided that it was impossible to take Oosterhout without artillery support. In the following two hours, a detailed fire plan was made for the four field and one medium regiments available. Lieutenant Colonel George Taylor, waiting behind the Somersets with his battalion, 5 Duke of Cornwall s Light Infantry, commented: One of the difficulties that had to be faced up to at this period was the limited amount of artillery ammunition available. For this reason, 7 Som LI spent a great deal of time finding out exactly where enemy strong points were located before precious ammunition could be used. H-Hour was set at 1430 hours but was delayed by fifty minutes while the artillery completed preparations. Therefore, at 1505 hours the fire plan started, including infantry, heavy and medium mortars. Rounds fell accurately on the carefully plotted enemy positions. While the artillery blasted Oosterhout, A and B companies moved south of the village under cover of the dyke. The accompanying tanks had a particularly difficult time, as they had to drive at a precarious angle along the side of the dyke, because straying too far onto the flat ground at the base was an invitation to bog down. At 1520 hours the companies were deployed so as to each use one of the two roads north through the village as their axis. When the artillery fire lifted onto the northern half of the village, the Somersets swept over the dyke into the orchards and houses, followed by A Squadron s Shermans. The tank s role in this battle was to provide direct fire when the infantry encountered resistance. A Squadron claimed three German Mark IIIs during the action and blasted entry points into defended buildings with HE shells. ( ) In less than an hour, 7 Som LI had reached their limit of exploitation at the northern end of the village. The opposition had been relatively light, as the de- Pagina 43 van 45

44 fenders were stunned by the artillery fire. Many of the Germans fled and one hundred and thirty were taken prisoner. The Somersets who had fought the SS in Normandy commented that some of them, uncharacteristically, were only too happy to surrender. To the north of the village, an 88mm-gun that was causing problem for 129 Brigade, on the road to Arnhem was knocked out. By 1700 hours, Oosterhout was secure and the battle could move on. Pagina 44 van 45

45 B i j l a g e 5 C e r t i f i c a t e n Pagina 45 van 45