VOORONDERZOEK Dordtse Kil IV-Dordrecht

Transcriptie

1 VOORONDERZOEK Dordtse Kil IV-Dordrecht AVG Explosieven Opsporing Nederland Vestiging Heijen: Vestiging Waalwijk: De Grens DK Heijen Professor Asserweg NC Waalwijk Postbus AD Gennep Tel. : Tel. : oce@avg.eu Fax : K.v.K. Venlo

2 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING AANLEIDING PROBLEEMSTELLING DOELSTELLING ONDERZOEKSGEBIED ONDERZOEKSMETHODE Algemeen Inventarisatie bronnenmateriaal Beoordeling bronnenmateriaal Verantwoording Leeswijzer INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL EERDER UITGEVOERDE ONDERZOEKEN Rapportages archief AVG Derden LITERATUUR Meidagen Luchtoorlog Bevrijding mei Naoorlogse geschiedenis COLLECTIE STAFKAARTEN TOPOGRAFISCHE DIENST KADASTER TE ZWOLLE Geallieerde stafkaarten Duitse stafkaarten Overig kaartmateriaal LUCHTFOTO S Geraadpleegde luchtfoto s Geogerefereerde luchtfoto s Luchtfoto-interpretatie Luchtfoto-interpretatie huidige situatie GEMEENTEARCHIEVEN DUBBELDAM EN DORDRECHT Luchtbeschermingsdienst NIEUWSBERICHTEN Nieuwsberichten Koninklijke Bibliotheek en AVG collectie EXPLOSIEVEN OPRUIMINGS DIENSTEN DEFENSIE (EODD) Collectie ruimrapporten COLLECTIE MIJNENKAARTEN VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 2 van 63

3 2.9 NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE (NIMH) Collectie Duitse verdedigingswerken Collectie gevechtsverslagen en rapporten mei PROVINCIAAL ARCHIEF / NATIONAAL ARCHIEF Verzetsgroep Albrecht Militair Gezag SEMI STATISCHE ARCHIEFDIENSTEN MINISTERIE VAN DEFENSIE (SSA) Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) NEDERLANDS INSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE (NIOD) Collecties Departement van Justitie en Generalkommissariat für das Sicherheitswesen THE NATIONAL ARCHIVES (TNA), LONDEN BUNDESARCHIV-MILITÄRARCHIV, DUITSLAND RISICO EVALUATIE INVLOEDS- EN GEVAARSFACTOREN Grondtrillingen Toucheren en bewegen van het CE UITWERKINGSFACTOREN EN KANS OP EEN ONGECONTROLEERDE DETONATIE MOGELIJK OPBARSTRISICO CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN INLEIDING CHRONOLOGIE Meidagen Duitse bezetting Bevrijding mei Naoorlogse CE-ruimingen BEOORDELING BRONNENMATERIAAL INDICATIE VAN EXPLOSIEVEN IN HET ONDERZOEKSGEBIED LEEMTEN IN KENNIS BRONNENMATERIAAL SOORT EN VERSCHIJNINGSVORM VAN EXPLOSIEVEN Duitse defensie (stellingen en luchtafweerstellingen) Grondgevechten, landingszone, beschietingen Amerikaans tapijtbombardement Vliegtuigcrash AANTAL MOGELIJK AAN TE TREFFEN EXPLOSIEVEN HORIZONTALE EN VERTICALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED Verdacht gebied 1 (locaties gedumpte munitie) VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 3 van 63

4 5.5.2 Verdacht gebied 2 (grondgevechten, artilleriebeschietingen, landing Fallschirmjäger) Verdacht gebied 3 (Amerikaans tapijtbombardement, crash B-24 bommenwerper) CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN CONCLUSIE ADVIES VERVOLGTRAJECT BIJLAGEN BRONNENLIJST Archieven Literatuur Websites CERTIFICAAT WSCS-OCE RICHTLIJNEN WSCS-OCE AFBAKENING VERDACHTE GEBIEDEN PRESENTATIEKAART VERZAMELDE HISTORISCHE FEITEN CE-BODEMBELASTINGKAART (VERDACHT GEBIED) VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 4 van 63

5 Distributielijst - AVG Explosieven Opsporing Nederland - Projectmanagement gemeente Dordrecht Dit document is bestemd voor de opdrachtgever. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. (Artikel 16 Auteurswet 1912). Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te maken zonder voorafgaande toestemming van de auteur. Voor informatie, vragen of suggesties: AVG Explosieven Opsporing Nederland De Grens DK Heijen Tel Fax Website: / oce@avg.eu Opdrachtgever Projectmanagement gemeente Dordrecht Rapport VO-03 Naam VO Dordtse Kil IV Dordrecht Versie Definitief Datum 10 november 2014 Vrijgegeven door: M.A. Abee (afdelingshoofd OCE) Paraaf: Opgesteld door: Paraaf: Wouter van den Brandhof MA (historicus) VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 5 van 63

6 1 INLEIDING 1.1 Aanleiding AVG Explosieven Opsporing Nederland (hierna: AVG) heeft in opdracht van Projectmanagement gemeente Dordrecht een vooronderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven (hierna: CE) uitgevoerd ter plaatse van de projectlocatie Dordtse Kil IV te Dordrecht. Hier zal in de toekomst een bedrijventerrein worden ingericht (zie afbeelding 1). 1.2 Probleemstelling Er kunnen als gevolg van gevechtshandelingen CE in het onderzoeksgebied zijn achtergebleven. Er ontstaat bij het spontaan aantreffen van CE uit de Tweede Wereldoorlog mogelijk een verhoogd veiligheidsrisico. Onbedoelde detonaties kunnen bij de uitvoering van werkzaamheden in het ergste geval leiden tot dodelijk letsel en zware schade aan materieel en omgeving. Spontane CE vondsten kunnen resulteren in meerwerkkosten door stagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden. 1.3 Doelstelling Het doel van het vooronderzoek is om aan de hand van een breed scala aan historisch feitenmateriaal een zo genuanceerd mogelijk beeld met betrekking tot het onderzoeksgebied in de Tweede Wereldoorlog te verkrijgen. Aan de hand van deze gegevens wordt een antwoord gegeven op de vraag of en zo ja in welke delen van het onderzoeksgebied er sprake is van een verhoogd risico op het aantreffen van CE. Er zal daarnaast worden ingegaan op de te verwachten soort(en) CE, de verschijningsvorm en de mogelijke hoeveelheid. Het onderzoek resulteert in een horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied door middel van GIS kaartmateriaal en het advies om de werkzaamheden onder reguliere omstandigheden uit te voeren, of om vervolgstappen te zetten in de vorm van de (projectgebonden) risicoanalyse. 1.4 Onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied ligt te Dordrecht in de gemeente Dordrecht en wordt begrensd door de Wieldrechtse Zeedijk, de A16, de Rijksstraatweg en de Dordtse Kil. Er is sprake van een locatie met een oppervlakte van ca. 90 hectare. De opdrachtgever heeft aangegeven dat er met een buffer van 200 meter aan de buitenzijde van het onderzoeksgebied rekening dient te worden gehouden VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 6 van 63

7 Afb.1.- Begrenzing onderzoeksgebied (rood omlijnd), inclusief de buffer van 200 meter aan de buitengrenzen. 1.5 Onderzoeksmethode Algemeen Bij het vooronderzoek worden literatuur en historische bronnen verzameld en gestructureerd geordend. Het eindresultaat is een rapportage met een bijbehorende CE-bodembelastingkaart. Het vooronderzoek dient conform de WSCS-OCE te worden uitgevoerd Inventarisatie bronnenmateriaal Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van: Gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van CE (indicaties) Gebeurtenissen die hebben geleid tot de verwijdering van CE (contra-indicaties) Wij hebben in kader van dit onderzoek de volgende archieven en collecties geraadpleegd: Explosieven Opruimings Dienst (EOD): in het archief van de EOD te Soesterberg zijn ruimrapporten van CE aanwezig. Deze rapporten, ook wel bekend als UO s, beslaan een periode van de jaren 70 tot heden. Aan de hand van deze bronnen kan worden vastgesteld waar in het verleden verschillende typen CE zijn geruimd c.q. verwijderd. Een andere belangrijke informatiebron zijn de gedigitaliseerde mijnenkaarten. Deze bronnen geven inzicht in de hoeveelheid gelegde, geruimde en vermiste mijnen 1 Werkveldspecifiek certificatieschema voor het systeemcertificaat Opsporen CE VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 7 van 63

8 Universiteit van Wageningen en het Kadaster te Zwolle: de geallieerde luchtfoto s uit de Tweede Wereldoorlog zijn een zeer belangrijke informatiebron. Luchtfoto s kunnen informatie geven met betrekking tot inslaglocaties van afwerpmunitie, loopgraven, stellingen etc Gemeentearchief en Provinciaal Archief: het gemeentearchief van Dordrecht (ondergebracht bij het Regionaal Archief Dordrecht te Dordrecht) en het Provinciaal Archief (in dit geval het Nationaal Archief te s-gravenhage) bevatten informatie met betrekking tot de Luchtbeschermingsdienst, oorlogsschade, naoorlogse CE-ruimingen en gesneuvelden Archief AVG: in dit archief zijn documenten uit binnen- en buitenlandse archieven aanwezig, alsmede een selectie van Nederlandse en geallieerde gevechtsverslagen uit de jaren 1940 en Database AVG: de AVG database en de boeken- en tijdschriftencollectie. Dit betreft een grote hoeveelheid literatuur en documentatie over plaatsen door geheel Nederland in de Tweede Wereldoorlog Semi Statische Archiefdiensten (voorheen Centraal Archieven Depot) te Rijswijk: hier zijn documenten van de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst ondergebracht. De Mijn- en Munitie- Opruimingsdienst was in de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog belast met de ruiming van CE en is één van de voorgangers van de huidige Explosieven Opruimings Dienst Defensie Koninklijke Bibliotheek te s Gravenhage: in deze bibliotheek is een uitgebreide naoorlogse krantencollectie ondergebracht, met o.a. artikelen betreffende de ruiming van CE Kaarten uit het Bundesarchiv-militärarchiv te Freiburg, alsmede het Kriegstagebuch van het 88e Duitse legerkorps Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) te s-gravenhage: hier liggen documenten die betrekking hebben op de strijd in de meidagen van Het NIMH beschikt tevens over kopieën van gevechtsverslagen uit Amerikaanse en Britse archieven. Daarnaast ligt in dit archief een grote verzameling boeken en inlichtingen van het verzet uit de oorlogsjaren, alsmede de bevrijding van Nederland Nationaal Archief te s-gravenhage: hier zijn gegevens van de Hulpverleningsdienst ondergebracht. De Hulpverleningsdienst was de voorganger van de Explosieven Opruimings Dienst Defensie. Er ligt hier tevens documentatie van verschillende verzetsgroepen, alsmede gegevens van Nederlandse Luchtbeschermingsdiensten Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) te Amsterdam: het NIOD beschikt over een uitgebreide dagboeken en foto collectie uit de Tweede Wereldoorlog. Er zijn hier tevens processen-verbaal uit de laatste oorlogsjaren met betrekking tot neergekomen bommen, gecrashte vliegtuigen en uitgevoerde luchtaanvallen aanwezig Beoordeling bronnenmateriaal In deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek beoordeeld. Op basis van deze gegevens wordt gemotiveerd vastgesteld of er sprake is van een van een op CE verdacht gebied. Indien er sprake is van een verdacht gebied, dan wordt tevens bepaald: de (sub)soort, de mogelijke aantallen en de verschijningsvorm van de vermoedelijk aanwezige CE, alsmede de horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied. Bij de beoordeling van bronnenmateriaal is gebruikgemaakt van het geografisch informatie systeem (GIS). De indicaties en contra-indicaties zijn vertaald naar een locatie in het RD-coördinatenstelsel en verwerkt in GIS. De GIS dataset wordt mede gebruikt om te beoordelen of het onderzoeksgebied, of delen daarvan, verdacht is op de mogelijke aanwezigheid van CE VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 8 van 63

9 1.5.4 Verantwoording De volgende personen waren betrokken bij de uitvoering van het vooronderzoek: Dhr. W. van den Brandhof, MA (historicus): opstellen van het vooronderzoek Dhr. P.P.M. Gieben (information manager): GIS kaartmateriaal Dhr. M.A. Abee (afdelingshoofd OCE): interne beoordeling opzet en inhoud rapportage Dhr. J.W.J. de Beer (manager OCE): interne beoordeling opzet en inhoud rapportage Leeswijzer Hoofdstuk 2 bevat de resultaten van het literatuur- en het archiefonderzoek. In hoofdstuk 3 zijn de relevante indicaties en contra-indicaties chronologisch geordend in een lijst van gebeurtenissen. In dit hoofdstuk is tevens bepaald of de lijst met gebeurtenissen voldoende indicaties bevat, waaruit blijkt dat ter plaatse van de onderzoekslocatie mogelijk CE aanwezig zijn. Hoofdstuk 4 is het resultaat van de beoordeling van bronnenmateriaal. De bij hoofdstuk 4 behorende presentatiekaart van de verzamelde feiten is opgenomen in bijlage 6.4. Conclusies en aanbevelingen komen aan de orde in hoofdstuk VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 9 van 63

10 2 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL 2.1 Eerder uitgevoerde onderzoeken Rapportages archief AVG Er is door medewerkers van AVG in het verleden één vooronderzoek op het grondgebied van de gemeente Dordrecht uitgevoerd. Het betreft het project met het projectnummer , getiteld: Watergangen-Biesbosch. Een probleeminventarisatie naar de aanwezigheid van Conventionele Explosieven d.d.18 januari Er werd voor deze locatie, de Dordtse Biesbosch, tevens een probleemanalyse opgesteld. De aangetroffen relevante informatie is in deze rapportage opgenomen Derden Saricon heeft de gehele gemeente Dordrecht in kaart gebracht. Het betreft het rapport getiteld: Probleeminventarisatie & Risicokaart Conventionele Explosieven gemeente Dordrecht, documentcode VO-01 d.d. 2 december Een uitsnede van de risicokaart CE, met daarop zichtbaar het onderzoeksgebied, staat op afbeelding 2 weergegeven. Het gehele onderzoeksgebied wordt aangemerkt als verdacht gebied, aangrenzende gebieden op het vasteland zijn risicogebied. Uit de risicokaart blijkt niet op welke CE het onderzoeksgebied verdacht is. Saricon heeft gerapporteerd toen de BRL-OCE nog van kracht was. De BRL-OCE is ondertussen vervangen door de WSCS-OCE. Hierin worden nieuwe eisen gesteld aan de afbakening van CE verdachte gebieden en de te raadplegen verplichte en aanvullende bronnen. Afb.2.- Begrenzing onderzoeksgebied (in magenta kleur omlijnd), inclusief de buffer van 200 meter aan de buitengrenzen. Rood gekleurde gebieden: door Saricon aangegeven risicogebieden CE VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 10 van 63

11 De opdrachtgever heeft de volgende relevante rapporten en kaarten aangeleverd: Saricon, Vooronderzoek Conventionele Explosieven Dordtsche Kil, kenmerk VO-01 d.d. 9 december 2008 Saricon, Vooronderzoek Conventionele Explosieven Dordtse Kil IV, kenmerk VO-01 d.d. 30 januari 2009 Saricon, Probleemanalyse Conventionele Explosieven Dordtse Kil III te Dordrecht, kenmerk 10S052-VO-01 d.d. 19 mei 2010 Saricon, Probleemanalyse Conventionele Explosieven Dordtse Kil III te Dordrecht, kenmerk 10S082-VO-01 d.d. 5 november 2010 Saricon, Aanvullende probleemanalyse Conventionele Explosieven Dordtse Kil 3 te Dordrecht, kenmerk 11S178-PA-01 d.d. 22 december 2001 Monshouwer, Proces verbaal van oplevering Kavel 21, Dordtse Kil III te Dordrecht, kenmerk 10M040-PVO-01, d.d. 24 september 2010 Van den Herik Sliedrecht, Eindrapport Explosievenonderzoek Dordtse Kil III Zuidwesthoek d.d. 12 juni Nummer/versie ER OCE V1 DVI Consult, Planontwikkeling Dordtse Kil IV te Dordrecht. Quickscan opbarst- en bouwkostenrisico s d.d. 10 mei Opdrachtnummer M&CC Van den Herik Sliedrecht, OCE wzh Dordse Kil fase 1. Tekeningnummer A-OCE wzh Dordse Kil fase 1 d.d. 14 november 2011 Van den Herik Sliedrecht, Deelrapportage Dordtse Kil IV: Fase 1 detectie en fase 2 benaderen objecten d.d. 19 december Nummer/versie ER DEELL1 OCE V1.doc De in de geanalyseerde rapporten en kaarten van derden aangetroffen relevante gegevens worden in deze rapportage met bronvermelding verwerkt. Afb.3.- In het verleden door een civiel explosieven opruimingsbedrijf vrijgegeven gebieden (groen gearceerd) in het onderzoeksgebied (zwart omlijnd). Rood gearceerd: onderzochte, maar niet (geheel) vrijgegeven gebieden VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 11 van 63

12 2.2 Literatuur Meidagen 1940 Beknopt algemeen historisch kader: De 6. en de 18. Armee vielen op 10 mei 1940 Nederland binnen in kader van het door Hitler bevolen Fall Gelb. De 6. Armee trok door het zuidelijk deel van Nederland richting het Albertkanaal. De hoofdaanval van de 18. Armee was gericht op de Moerdijkbruggen die door Duitse parachutisten waren veroverd. De Moerdijkbruggen waren de toegangspoort naar Vesting Holland waar het Nederlandse opperbevel, koningin Wilhelmina en de regering zetelden. Nederland was van groot belang voor de Luftwaffe (de Duitse luchtmacht). De vliegvelden zouden worden gebruikt voor de strijd tegen Groot-Brittannië en tegelijkertijd kon het Ruhrgebied alleen afdoende worden beschermd tegen vijandelijke luchtaanvallen wanneer er Nederlands grondgebied aan het Derde Rijk was toegevoegd. Gevechten in relatie tot de strijd om de Moerdijkbruggen: De Moerdijkbruggen werden veroverd door Fallschirmjäger (Duitse parachutisten) die, conform de toenmalige doctrine, de bruggen aan de noordelijke en de zuidelijke oever innamen. De Fallschirmjäger die ten noorden van de Moerdijkbruggen landingen uitvoerden, kwamen ook in het onderzoeksgebied neer: Laag vliegende vliegtuigen, waarvan het aantal snel toenam, scheerden over het terrein, wierpen bommen en gaven mitrailleurvuur af. Zij werden daarbij zonder zichtbaar resultaat onder vuur genomen door 84 Pel.Lu.Mitr., door de twee zware mitrailleurs van de patrouillerende vaartuigen, door de langs de betonweg opgestelde stukken van M.C.-I-28 R.I. en door manschappen met karabijnen. Even later verscheen een groot aantal Junker-vliegtuigen, waaruit een paar honderd valschermjagers afsprongen, merendeels in de oude en de nieuwe Beerpolder ongeveer 2,5 km ten noorden van Willemsdorp in de onmiddellijke nabijheid der stellingen en kwartieren van 1-17 R.A. en bij de hoeve Den Engel. De beide mitrailleurs van M.C.-I-28 R.I., die vuur op het landingsterrein konden brengen, werden door omlaag stekende vliegtuigen hevig bestookt. De bediening hield echter kloekmoedig stand en bracht de vijand verliezen toe; het zuidelijkste stuk verloor een dode en vier gewonden. 2 In de Groene Serie, het standaardwerk met betrekking tot de strijd in de meidagen van 1940, wordt het volgende met betrekking tot het onderzoeksgebied gemeld: Even later verscheen een groot aantal Junker-vliegtuigen, waaruit een paar honderd valschermjagers afsprongen, merendeels in de Oude en de Nieuwe Beerpolder ongeveer 2,5 km ten noorden van Willemsdorp in de onmiddellijke nabijheid der stellingen en kwartieren van I-17 R.A. en bij de hoeve Den Engel. 3 Uit het citaat komt naar voren dat er grote aantallen Fallschirmjäger in en ten oosten van de Oude Beerpolder zijn geland, wat betekent dat er ter plaatse van Dordtse Kil IV CE kunnen worden aangetroffen. Fallschirmjäger waren uitgerust met o.a. (machine-)geweren, pistolen en handgranaten. Dergelijke CE kunnen zijn achtergebleven op het landingsterrein. Fallschirmjäger maakten gebruik van speciale Abwurfbehälter (containers) waarin de wapens werden gedropt. De restanten van dergelijke Abwurfbehälter kunnen in het onderzoeksgebied worden aangetroffen V.E. Nierstrasz, De krijgsverrichtingen op het Zuidfront van de Vesting Holland (Bevat tevens gevechtshandelingen van de Lichte Divisie). Mei 1940 ( s-gravenhage 1963) VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 12 van 63

13 De website van museum , het oorlogsmuseum van Dordrecht, bevat een verliesregister van gesneuvelde Nederlandse militairen. 4 Hieruit blijkt dat de korporaal C.J. Koek op 12 mei 1940 op of nabij de Oude Beerdijk is gesneuveld. Oude Beerdijk is de benaming voor een straat die gedurende de Tweede Wereldoorlog in het onderzoeksgebied lag, wat betekent dat er hier sprake was van een confrontatiezone. De Nederlandse soldaat J.A. van Dorst sneuvelde op dezelfde datum op of nabij de Wieldrechtse Zeedijk. Dit betreft mogelijk het onderzoeksgebied, omdat een gedeelte van deze straat door het onderzoeksgebied loopt. Er is daarnaast een twaalftal Nederlandse militairen op of nabij de Zeedijk gesneuveld, alsmede zeventien militairen bij de Rijksstraatweg die o.a. het onderzoeksgebied doorkruist. Op de website van museum staat tevens een verliesregister van gesneuvelde Duitse militairen. 5 Er wordt hier melding gemaakt van het feit dat Gefreiter B. Jürgensen op 12 mei 1940 bij Tweede Tol is gesneuveld, dus in de directe nabijheid van het onderzoeksgebied. De vermeldingen betreffende de op 12 mei 1940 bij Catharinahoeve gesneuvelde Gefreiter H. Czora is eveneens relevant voor dit onderzoek. Bij Catharinahoeve werd ook al eerder gevochten, getuige de op 10 mei 1940 gesneuvelde Oberjäger A. Schwarz. Afb.4.- Blauw omlijnd: opstelling van het eerste bataljon van het 17 e Regiment Artillerie. Geel gearceerd: onderzoeksgebied VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 13 van 63

14 Afb.5.-. Landingsterreinen Fallschirmjäger. Geel gearceerd: onderzoeksgebied. Afb.6.-. Hoofdkwartier Fallschirmjäger-Regiment 1 bij Tweede Tol. Rood / zwart: onderzoeksgebied met bijbehorende buffer VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 14 van 63

15 Afb.7.- Opmars 9. Panzer-Division door de Oude Beerpolder (rode pijl). Rood / zwart: onderzoeksgebied met bijbehorende buffer Luchtoorlog Relevante vermeldingen met betrekking tot de luchtoorlog zijn in de onderstaande overzichten verwerkt. N.B. er zijn geen aanwijzingen voorhanden waaruit blijkt dat het onderzoeksgebied in 1940 door Duitse bommen werd getroffen. Datum Gebeurtenis (bron: T. Eversteijn Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei 1945) 11 mei 1940 Duits bombardement op de zuidoosthoek van het Eiland van Dordrecht, omstreeks uur, door vijftien vliegtuigen met ca. zestig bommen 13 mei 1940 Duits bombardement van de T - kruising Zeedijk - Elzelingeweg op het eiland van Dordrecht, door Junkers Ju 87 omstreeks uur. Later op de ochtend volgde nogmaals een aanval door vijftien tot twintig Junkers Ju 87 opnieuw op de Zeedijk tot ca uur VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 15 van 63

16 Datum Gebeurtenis (bron: T. Eversteijn Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei 1945) 17 september 1944 Bombardement, in de ochtenduren door 816 B-17 s van de 8e Amerikaanse Luchtmacht met een escorte van 161 Mustangs, op Duitse Flakstellingen en kazernes op de route die de luchtarmada zou volgen, o.a. het eiland van Dordrecht Datum Gebeurtenis (bron: SGLO verliesregister 1943) 13 november 1943 B-24H van 392BG/576BS, nr , te Dordrecht (Willemsdorp gecrasht) Datum Gebeurtenis (bron: Saricon, Aanvullende probleemanalyse Conventionele Explosieven Dordtse Kil 3 te Dordrecht, kenmerk 11S178-PA-01 d.d. 22 december 2001) 17 september B-17 s van de 439th Bomb Group wierpen van meter (18000 voet) hoogte 340 scherfbommen van 260 LBS met instantaneous nose fuse af, o.a. Duitse luchtafweerstellingen in de Oude Beerpolder getroffen (p.9-10) Bevrijding mei 1945 Het onderzoeksgebied werd pas bevrijd na de Duitse capitulatie in mei Er hebben hier derhalve in het laatste oorlogsjaar geen grondgevechten plaatsgevonden Naoorlogse geschiedenis Er zijn geen gegevens met betrekking tot de naoorlogse geschiedenis bekend. 2.3 Collectie stafkaarten Topografische Dienst Kadaster te Zwolle Geallieerde stafkaarten Het onderzoeksgebied staat op de stafkaart Willemsdorp sheet 9 N.E. (First Edition1944) met het Nord de Guerre coördinatenstelsel. Deze kaart heeft een schaal van 1:25.000, het onderzoeksgebied ligt op een zestal kaartvierkanten. Er zijn geen defence overprint kaarten van het onderzoeksgebied beschikbaar VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 16 van 63

17 Afb.8.- Begrenzing onderzoeksgebied (rood omlijnd), inclusief de buffer van 200 meter aan de buitengrenzen Duitse stafkaarten Er is in het AVG archief één Duitse stafkaart van het onderzoeksgebied aanwezig. Dit is de Topografische Karte der Niederlande 1:50.000, Truppenkarte 44 West. Geertruidenberg (uitgave mei 1943). Op deze stafkaart staan geen relevante gegevens met betrekking tot het onderzoeksgebied vermeld Overig kaartmateriaal Er zijn geen andere relevante kaarten beschikbaar VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 17 van 63

18 2.4 Luchtfoto s Geraadpleegde luchtfoto s Het archief van de Afdeling Speciale Collecties van de Wageningen Universiteitsbibliotheek is in kader van dit vooronderzoek geraadpleegd. Dit archief bevat circa luchtverkenningfoto s, die zijn gemaakt door de Royal Air Force (RAF) en United States Army Air Forces (USAAF) tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er zijn hier relevante luchtfoto s van het onderzoeksgebied aanwezig. Het betreft de volgende exemplaren: Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 6 Collectie 12 september A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 13 september A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 16 september A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 11 november B Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 11 november B Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 29 november A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 24 december A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 3 februari A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 21 februari A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 21 februari A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 14 maart A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 19 maart A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 19 maart A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 5 september B Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 5 september B Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties Het archief van de Topografische Dienst te Zwolle is eveneens geraadpleegd. Dit archief bevat circa luchtverkenningfoto s uit de oorlogsperiode, gemaakt door de RAF en USAAF. Het archief bestaat ook deels uit voor- en naoorlogse luchtfoto s. Er zijn hier relevante luchtfoto s van het onderzoeksgebied aanwezig. Het betreft de volgende exemplaren: Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 7 Collectie 12 oktober 1941 T A Kadaster, Zwolle 12 oktober 1941 T A Kadaster, Zwolle 26 februari G A Kadaster, Zwolle 6 Geallieerde kwalificatie van fotokwaliteit. A = goed, B = matig, C = slecht. 7 Ibidem VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 18 van 63

19 Daarnaast is het archief van The Aerial Reconnaissance Archives (TARA) te Edinburgh geraadpleegd. Dit archief bevat circa 11 miljoen luchtverkenningfoto s, gemaakt door de RAF en USAAF. De volgende luchtfoto s werden besteld: Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 8 Collectie 20 juni 1940 NCAP_ACIU_HAA_ B The Aerial Reconnaissance Archives (TARA, UK) 20 juni 1940 NCAP_ACIU_HAA_ B The Aerial Reconnaissance Archives (TARA, UK) Geogerefereerde luchtfoto s De onderstaande luchtfoto s zijn geogerefereerd in GIS: Datum Vlucht Fotonummer Kwaliteit 9 Collectie 20 juni 1940 NCAP_ACIU_HAA_ B The Aerial Reconnaissance Archives (TARA, UK) 20 juni 1940 NCAP_ACIU_HAA_ B The Aerial Reconnaissance Archives (TARA, UK) 3 februari Onbekend 4214 A Archief AVG februari Onbekend 4216 A Archief AVG februari 106G A Kadaster, Zwolle oktober T A Kadaster, Zwolle oktober T A Kadaster, Zwolle september A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 13 september A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 29 november A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 24 december A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 21 februari A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 21 februari A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 14 maart A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 14 maart À Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 19 maart A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 19 maart A Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 5 september B Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 5 september B Universiteit Wageningen, afd. Speciale Collecties 8 Ibidem. Primaire uitgangspunt bij het bestellen van de luchtfoto s in Schotland: vergelijking hier aanwezige relevante opnamedata in relatie tot in Nederlandse luchtfotoarchieven aanwezige relevante opnamedata. 9 Ibidem VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 19 van 63

20 De luchtfoto s zijn als categorie A en B gekwalificeerd. De luchtfoto s van categorie B hebben eenkwalitatieve beperking hebben voor wat betreft luchtfoto interpretatie. Afb.9.- Het onderzoeksgebied in De luchtfoto s d.d. 20 juni 1940 zijn gepositioneerd door middel van GIS Luchtfoto-interpretatie Een belangrijk selectiecriterium voor de luchtfoto s uit de Tweede Wereldoorlog is de opnamedatum. De voorkeur ging primair uit naar jonge luchtfoto s met een zo laat mogelijke opnamedatum uit de Tweede Wereldoorlog, dat wil zeggen: luchtfoto s die na de belangrijkste gevechtshandelingen zijn gemaakt. Er zijn tevens luchtfoto s uit de periode zo kort mogelijk na de meidagen van 1940 geanalyseerd. Er is bij de selectie zowel met de kwaliteit van de luchtfoto s, alsmede de schaal rekening gehouden. In het onderzoeksgebied zijn de volgende sporen van gevechtshandelingen zichtbaar: Luchtfoto d.d. 20 juni 1940: er loopt een draadversperring door het onderzoeksgebied. In de omgeving van het onderzoeksgebied zijn verschillende oorlogssporen zichtbaar die duiden op gevechten en bombardementen Luchtfoto s d.d. februari maart 1945: er is in het onderzoeksgebied luchtafweergeschut aanwezig. Het betreft o.a. meerdere beschutte opstelplaatsen voor zware en lichte Flak. Er zijn rondom deze stellingen talloze kraters zichtbaar met een doorsnee van ca. 2.2 meter. Er zijn tevens enkele grotere inslagen/kraters in het onderzoeksgebied aanwezig. Deze inslagen/kraters hebben een doorsnee variërend van 4-7 meter VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 20 van 63

21 Afb.10.- Luchtfotocollage van het onderzoeksgebied. De luchtfoto s zijn in 1945 gemaakt. Afb.11.- Uitsnede van de luchtafweerstelling in het onderzoeksgebied VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 21 van 63

22 Er zijn in het onderzoeksgebied schuttersputten gegraven. Langs de doorgaande wegen bevinden zich schuilgaten. In de omgeving van het onderzoeksgebied zijn de contouren van mijnenvelden herkenbaar. Afb.12.- Zichtbare inslagkraters in het onderzoeksgebied (in het geel aangegeven) Luchtfoto-interpretatie huidige situatie Het onderzoeksgebied in de huidige situatie is geanalyseerd met behulp van google maps, google earth en bing maps. Uit een vergelijking van deze luchtfoto s met de in paragraaf besproken exemplaren blijkt dat er sprake is geweest van grote verandering in enkele delen van het onderzoeksgebied. Het grootste deel van het onderzoeksgebied heeft nog steeds een agrarische bestemming. Aan de oostzijde van het onderzoeksgebied ligt de Rijksweg A16. Deze snelweg en de daarnaast gelegen spoorweg zijn na de Tweede Wereldoorlog gerealiseerd binnen de bufferzone van het onderzoeksgebied. De ligging van de Dordtse Kil is na de Tweede Wereldoorlog gewijzigd. Ergo: er hebben grootschalige ontgravingen plaatsgevonden (zie de onderstaande afbeelding) VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 22 van 63

23 Afb.13.- De huidige Dordtse Kil (blauw gearceerd) geprojecteerd om luchtfoto s uit Gemeentearchieven Dubbeldam en Dordrecht Het onderzoeksgebied lag in de Tweede Wereldoorlog in de toenmalige gemeente Dubbeldam, nu gemeente Dordrecht. Bij het Regionaal Archief Dordrecht werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd: Gemeentearchief Dubbeldam Toegang 200. Regionaal Archief Dordrecht Periode Stukken betreffende de luchtbescherming In het archief van AVG zijn documenten uit de onderstaande toegangen aanwezig. Deze bronnen werden geraadpleegd: Archief van de gemeentelijke luchtbeschermingsdienst. Toegang 217. Regionaal Archief Dordrecht Periode 43 Dagboeken van de Luchtwacht (selectie) Archief gemeente Dordrecht Toegang 8-A1945. Regionaal Archief Dordrecht Periode Bombardementen op en ontploffingen in Dordrecht gedurende de Tweede Wereldoorlog Opgave en melding van bombardementen, bominslagen, enz Rapportage over bombardementen, ook in andere gemeenten, i.v.m. de organisatie van de luchtbescherming en de brandweer Archief gemeente Dordrecht Toegang 6. Regionaal Archief Dordrecht 7627 Politierapport betreffende het ontploffen van een bom waarbij drie leden van de Binnenlandse strijdkrachten zijn omgekomen Periode VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 23 van 63

24 2.5.1 Luchtbeschermingsdienst Er zijn in het gemeentearchief van Dubbeldam documenten van de Luchtbeschermingsdienst aanwezig. De Luchtbeschermingsdienst was tijdens de Tweede Wereldoorlog onder andere verantwoordelijk voor het geven van luchtalarm bij bombardementen, het controleren van verduisteringsmaatregelen en het opnemen van schade na uitgevoerde bombardementen en vliegtuigbeschietingen. Het onderzoek heeft geresulteerd in één relevante vermelding die betrekking heeft op het onderzoeksgebied: Gemeentearchief Dordrecht Een 4-motorige Amerikaanse bommenwerper heeft in de Oude Beerpolder een noodlanding gemaakt. Het vliegtuig was nog vrijwel onbeschadigd. Er waren nog twee piloten aanwezig, de overige bemanningsleden hadden het vliegtuig al eerder met hun parachutes verlaten Datum 1943 Afb.14.- Noodlanding van een B-24 in het onderzoeksgebied, behorend tot 392BG/576BS met het serienummer Bron afbeelding: Regionaal Archief Dordrecht VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 24 van 63

25 2.6 Nieuwsberichten Nieuwsberichten Koninklijke Bibliotheek en AVG collectie De collectie CE gerelateerde nieuwsberichten is geraadpleegd. Er werd één bericht uit 1949 gevonden dat betrekking heeft op de Dordtse Kil. Het betreft de ruiming van een drietal akoestische mijnen van ieder 1000 kilo. Uit het bericht kan niet worden afgeleid of dit de nabije omgeving van het onderzoeksgebied betreft. Afb.15. Krantenartikel. Bron afbeelding: Limburgsch Dagblad d.d. 17 februari Explosieven Opruimings Diensten Defensie (EODD) Collectie ruimrapporten De EODD houdt sinds 1970 heeft meldingen van aangetroffen CE bij. Deze meldingen zijn tot 1992 als melding opdracht en ruim rapport (MORA) en na 1992 als uitvoeringsopdracht (UO) gearchiveerd. AVG heeft het overzicht van relevante MORA s en UO s van Dordrecht opgevraagd. Er zijn in dit overzicht meldingen van het onderzoeksgebied en/of nabije omgeving geregistreerd. Op basis van de locatiebeschrijvingen zijn de ruimrapporten geselecteerd en opgevraagd. Deze documentatie is bestudeerd (zie de tabel met meldingen in deze paragraaf). MORA / UO Locatie Vondst Langs de Dordtse Kil. De contactpersoon bevindt zich bij de Wieldrechtse Zeedijk Zoekactie. Kabellegging langs de Dordtse Kil aan de Dordtse zijde Grote Beer Polder 2 stukken bitume 1 brisantgranaat doorsnee 15 cm (90 ponder) Ca. 60 meter afgezocht. Zoekactie nog niet beëindigd. Aangetroffen: 2 hulzen, schroot (verpakkingsmateriaal), 14 hulzen 7.5 cm staal, VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 25 van 63

26 MORA / UO Locatie Vondst In Dordtse Kil 1 pantsergranaat 17-ponder, verschoten Rijksweg 16 km. paal 28, Westbaan. Gevonden tijdens graafwerkzaamheden Langs Rijksweg 16 tussen hectometerpaal 20.7 en Ligt in de sloot Verkenning Zoekactie Hoek Rijksstraatweg -Kamerlingh Onnesweg 1 brisantgranaat van 3,7 inch met mechanische tijdschokbuis Luchtfilter van een benzinemotor Hier zou volgens een getuige omstreeks juli of augustus 1941 een vliegtuigbom zijn gevallen. Een deel van de bommen viel op het terrein van de (naoorlogse) Dienst Sociale Werkplaats Langs Rijksweg 16 1 brisantgranaat van 75 mm zonder schokbuis Zoekactie hoek Rijksstraatweg - Kamerling Onnesweg Geen explosieven aangetroffen Dordtse Kil bij Willemsdorp 18 handgranaten, Oud Hollands zonder ontstekers, 2 handgranaten zonder ontsteker Oud Hollands Zoekactie directiekeet achter benzinestation na kilometerpaal 0900 bij dhr. Smidth [reconstructie Rijksweg 16, ged. Reeweg Zuid-Moerdijkbrug project Besteknr. ZK 1772, in de oprit naar de Moerdijkbrug aan de Dordrechtse zijde van het Hollands Diep] 1400 m2 terrein afgezocht met behulp van Förster bij kilometerpaal P11,7. Grote uitslag gedetecteerd op ca. 1 meter vanaf het zand onder het asfalt. Het onderzoek resulteerde in de vondst van 1 brisantpantsergranaat van 75 mm met schokbuis op Baggermolen. Werk stilgelegd, Dordtse Kil 1 mechanische akoestische hamer G.P.D Rijksweg 16 1 staartstuk van 4.2 inch (leeg) Rijksstraatweg 1 brisantgranaat van 8,8 cm met schokbuis, niet verschoten Wieldrechtsezeedijk 67 1 handgranaat Oud Hollands zonder ontsteker Rijksstraatweg 88, ligt in schuur 1 gedeelte van blokje TNT 250 gram Op perceel Rijksstraatweg brisantgranaat patroon van 8,8 cm met restant mechanische tijdbuis Wieldrechtse Zeedijk 9 2 steelhandgranaten compleet, Duits Rijksstraatweg brisantpantsergranaat van 4 cm met bodembuis Z Aan de Rijksstraatweg 1 brisantpantsergranaat van 76 mm met bodembuis In de bunker aan de Rijksstraatweg brisantgranaat van 8.8 cm met [onleesbaar] Z S/60 (niet verschoten) Rijksstraatweg brisantgranaat van 20 mm met schokbuis Rijksstraatweg scherfhandgranaat (ei) Oud-Hollands, 1 aanvalshandgranaat (ei) Duits Wieldrechtse Zeedijk 28, in bloementuin 1 contragewicht van olielamp (geen munitie) Rijksstraatweg 155 in land 1 scherfhandgranaat nr. 1 (Oud-Hollands), slachtpatroon Nieuwe Beerpolder in slootkant 1 schroot (geen munitie) Rijksstraatweg scherfhandgranaat (Oud-Hollands) met restant ontsteker Nieuw Drechtsezeedijk 73, akker 1 handgranaat nr. 1 (Oud-Hollands) met restant ontsteker Tussen Rijksweg 16 en de Rijksstraatweg, akker 1 brisantgranaat van 5.5 inch met schokbuis no. 117, verschoten Rijksstraatweg 155, tegenover autosloperij. Bedreigd 1 scherfhandgranaat No. 1 compleet gebied: landbouwterrein Aan de Wieldrechtse Zeedijk 36 1 contragewicht (schroot) Wieldrechtse Zeedijk, bouwland 1 scherfhandgranaat nr. 1, Oud Hollands, compleet Wieldrechtse Zeedijk t.h.v. nr. 55 Dordrecht. Bedreigd gebied: weiland achter huizen 1 scherfhandgranaat no. 1 (NL) met restant slagpijphouder zonder explosieve lading VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 26 van 63

27 MORA / UO Locatie Vondst Zanddijk. Bedreigd gebied: schuur/woning en bunker. 1 vermoedelijek AT mijn Tijdens graafwerkzaamheden bij schuur aangetroffen Nabij kruising Wieldrechtse Zeedijk en Rijksstraatweg UO is niet aanwezig, expliciet nagevraagd De Vlaakweg. Gevonden bij graafwerkzaamheden aan gasleiding 1 aanvalshandgranaat 24 compleet 2.8 Collectie mijnenkaarten De collectie mijnenveldkaarten van de EODD is in kader van het vooronderzoek geraadpleegd. Dit geldt ook voor de collectie mijnenveld leg- en ruimrapporten. Er lagen meerdere gedocumenteerde mijnenvelden en op mijnen verdachte gebieden in het onderzoeksgebied. Mijnenvelden: Veld 27: er lagen hier 15 Riegelminen 43. Alle mijnen werden op 15 mei 1945 geruimd Veld 28: er lagen hier 322 Riegelminen 43. Alle mijnen, uitgezonderd één exemplaar, werden op 16 mei 1945 geruimd. Deze Riegelmine bleek in deelveld E te liggen Veld 37: er lagen hier 817 Schu-Minen 42 en 1621 Riegelminen 43. Alle mijnen werden op 19 mei 1945 geruimd Op mijnen verdachte gebieden: Verdacht gebied 54: bij een ingesteld onderzoek geen mijnen aangetroffen Verdacht gebied 66: bij een ingesteld onderzoek geen mijnen aangetroffen, terrein geploegd tijdens het onderzoek Verdacht gebied 68: bij een ingesteld onderzoek geen mijnen aangetroffen De mijnenvelden in het onderzoeksgebied zijn volgens de geraadpleegde rapporten volledig geruimd. De mijnenvelden kunnen dan ook niet, conform de WSCS-OCE, als zijnde verdacht op landmijnen worden aangemerkt. Dit geldt ook voor de op mijnen verdachte gebieden waar in alle gevallen geen landmijnen werden aangetroffen VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 27 van 63

28 Afb.16. Locaties mijnenvelden en op mijnen verdachte gebieden in het onderzoeksgebied, door middel van GIS geprojecteerd op de huidige situatie. 2.9 Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Het NIMH in Den Haag beheert collecties over de geschiedenis van de Nederlandse krijgsmacht in binnenen buitenland vanaf de Tachtigjarige Oorlog tot heden. In dit archief is een groot aantal collecties met betrekking tot de landmacht, luchtmacht en marine ondergebracht Collectie Duitse verdedigingswerken De collectie Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog / rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederland aan Bureau Inlichtingen Londen, ook wel bekend als de 575-serie, is opgebouwd uit inlichtingenrapporten, plattegronden en verordeningen van zowel de Duitse bezettingsmacht als van het verzet / Bureau Inlichtingen te Londen. Deze zes meter lange collectie bestaat onder andere uit afwikkelingen van de Genie, inlichtingen van de illegaliteit, kaarten van inundaties, de waterstaatkundige situatie, gegevens betreffende Duitse mijnenvelden, Britse en Duitse kaarten, telegrammen en Duitse voorschriften. Bij de 575-serie werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd: Inventarisnummer Omschrijving 119 Verslag verdedigingswerken en inundatien in de bezettingstijd Hoofdstuk V. Blz. 237 t/m 242. Het eiland van Dordrecht 119 Verslag verdedigingswerken en inundatien in de bezettingstijd Hoofdstuk V. blz Gegevens betreffende enige inundatiepeilen enz. in verschillende polders van het eiland van Dordrecht VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 28 van 63

29 Inventarisnummer Omschrijving 119 Nr.23. Inundatiën tot stand gekomen op het eiland van Dordrecht 133 Brucke-Panzer und Minensperren eiland van Dordrecht. samengesteld door AOK-25. Abt. Pi. Fü Eiland Dordrecht wordt ontruimd. Boeren raar stad Dordrecht (bericht) Palenvelden op het eiland van Dordrecht Bruggenhoofd Dordrecht-Zwijndrecht Objecten te Dordrecht I t/m II Flakopstellingen bij Dordrecht-Papendrecht en Alblasserdam , E/973/45. Inlichtingen betr. Duitse Luchtmacht te Bergen, Almelo, vliegveld Twente, Lonneker, Loosdrecht en Dubbeldam , E/1193/45. V-wapens op het eiland van Dordrecht en Hoek van Holland , E/1194/45. Verdedigingswerken te Spijkenisse, Rotterdam, Buren, Sleeuwijk, Gorinchem, Dordrecht , E/1261/45. Verdedigingswerken te Dordrecht, Alblasserdam Dubbeldam, Land van Heusden en Altena, Den Haag, Gorinchem en Nieuwendijk (Grv Albr.) , E/1263/45. Bruggen en Veren bij Dubbeldam en Land van Heusden en Altena resp. 13 en 16 febr , E/1264/45. Order of Battle; eiland van Dordrecht en Den Haag etc , GB/5524/44. Moerdijkbrug, Troepenverplaatsing Dordrecht, , GB/6203/44. 2 situatieschetsen bruggenhoofd Dordrecht-Zwijndrecht , GB/6236/44. Schets van verdediging ten zuiden van Dordrecht , GB/7343/44. Schets van een deel van het Eiland van Dordrecht; met beschrijving , GB/7344/44. Overzichtskaart van Dordrecht en omgeving met afdelingen van Aviolanda, schaal 1: , GB/7346/44. Plattegrond van Dordrecht met beschrijving, schaal 1:37.500, met o.a. hoofdkwartier van de "verdedigingsstelling Rotterdam" van Gen.-Maj. Wahle. -schets van Willemsdorp, schaal 1:10.000; zuidpunt eiland van Dordrecht, Moerdijkbruggen, met beschrijving -berichten defensie H.I.Ambacht.-aandrang op bombardementen rondom Dordt , GB/7347/44. Generale Staf stelling Rotterdam te Dordrecht , GB/7936/44. Verslag: Isle of Dordrecht en omgeving , GB/8149/44. Uitgebreid verslag van de toestand: Isle of Dordrecht and surroundings Dordrecht en de Biesbosch. Dordtsche Biesbosch , E/388/44. Het Eiland van Dordrecht , E/597/44. Dordrecht en omgeving , E/101/45. Eiland van Dordrecht , E/534/45. Dordrecht en Biesbosch , E/604/45. Eiland van Dordrecht , E/691/44. Eiland van Dordrecht , E/713/44. Eiland van Dordrecht , E/821/44. Eiland van Dordrecht / , E/71/45. Versperring Dordtsche Kil , GB/4708/44. Plattegrond van het bruggehoofd Zwijndrecht-Dordrecht. 478 Nov.-1944, GB/7997/44. Rapport over de troepensterkte en verdedigingswerken op het Eiland van Dordrecht , NE/16/241. Luchtafweer Dordrecht , NE/16/403. Verdediging Zwijndrecht / Dordrecht Het onderzoek heeft geresulteerd in de volgende relevante vermeldingen: Uit een kaart d.d. 24 november 1944 blijkt dat de bezetter paalversperringen tegen geallieerde luchtlandingen heeft geplaatst in de Oude Beerpolder De bezetter heeft in het voorjaar van 1945 inundatiemaatregelen in het onderzoeksgebied getroffen VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 29 van 63

30 Afb.17. Duitse defensie. Bron: NIMH, 575 serie. Afb.18. Geïnundeerde gebieden in Bron: NIMH, 575 serie VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 30 van 63

31 Afb.19. Met stippen aangegeven militaire posities in de omgeving van het onderzoeksgebied (geel gearceerd). Bron: NIMH, 575 serie. Bij nr. 22 stond 1 stuk veldgeschut en 4 stuks schijngeschut. Bij de B bevond zich een boerderij die als uitkijkpost en telefooncentrale werd gebruikt Collectie gevechtsverslagen en rapporten mei 1940 Deze collectie, met het toegangsnummer 409, bestaat uit rapporten, verslagen, dagboeken en tekeningen die door officieren, onderofficieren en manschappen werden ingeleverd bij de Krijgsgeschiedkundige Sectie van het Hoofdkwartier van de Generale Staf. Dit gebeurde in veel gevallen pas in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Deze evaluatieverslagen van de gevechten, die overigens tegenstrijdig kunnen zijn, vormden naast in de Militaire Spectator verschenen artikelen een belangrijke basis voor de Groene Serie : het eerste officiële standaardwerk over de strijd in Nederland in de meidagen van Bij de 409-serie werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd: Inventarisnummers Omschrijving II-28 RI I-17 RA. Vesting Holland. Groep Kil e Regiment Wielrijders I-1 RW. Lichte Divisie II-1 RW. Lichte Divisie III-1 RW. Lichte Divisie I-2 RW. Lichte Divisie II-2 RW. Lichte Divisie III-2 RW. Lichte Divisie e Grensbataljon VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 31 van 63

32 Het archiefonderzoek heeft geresulteerd in de onderstaande relevante vermeldingen: Afb.20. Relevante uitsneden uit gevechtsverslagen van VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 32 van 63

33 Afb.21. Schets van een Nederlandse militair met betrekking tot de strijd in mei VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 33 van 63

34 2.10 Provinciaal Archief / Nationaal archief Verzetsgroep Albrecht De archieven van het Ministerie van Defensie te Londen en het Ministerie van Oorlog te Londen, alsmede het Departement van Oorlog bureau Londen bevatten ingekomen inlichtingenrapporten van de spionagegroep Albrecht uit de periode september 1944 mei Groep Albrecht was de belangrijkste verzetsgroep in Nederland die werd belast met het verzamelen van militaire inlichtingen. Onder de documenten bevinden zich rapporten waarin onder andere de locaties van Duitse militaire posities en vijandelijke hoofdkwartieren worden beschreven. Er zijn in dit archief tevens schetsen belangrijke tactische militaire locaties opgenomen. Het archiefonderzoek heeft geresulteerd in een relevant document d.d. 29 september 1944 aangetroffen: De verzetsgroep Albrecht maakt hier melding van het feit dat er een stuk Duits 7.5 cm luchtafweergeschut was verhuisd naar de Oude Beerpolder kruin van de dijk. Munitie werd onder de takken opgeslagen, de andere stukken geschut in de Beerpolder waren kapot. In de berm van de toenmalige Beerdijk stonden vijf stukken 7.5 cm artilleriegeschut. Dit geschut was ingeschoten op de weg naar Lage Zwaluwe. De polder, begrensd door de toenmalige Oude Beerdijk Zeedijk, werd ingericht met paalversperringen tegen geallieerde luchtlandingen VO-03 Dordtse Kil IV Pagina 34 van 63