Aanvullende probleemanalyse Conventionele Explosieven

Transcriptie

1 Aanvullende probleemanalyse Conventionele Explosieven Dordtse Kil 3 te Dordrecht Documentcode: Aantal pagina's: 11S178-PA (inclusief bijlagen) Documenthistorie: Omschrijving Datum Definitief Herzien Concept 22 december 2011 Pagina 1 van 25

2 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. (Artikel 16 Auteurswet 1912). Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te maken zonder voorafgaande toestemming van de auteur. Pagina 2 van 25

3 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING AANLEIDING OPDRACHTOMSCHRIJVING PROBLEEMSTELLING DOELSTELLING ONDERZOEKSGEBIED ONDERZOEKSMETHODE Algemeen Inventarisatie bronnenmateriaal Beoordeling bronnenmateriaal Verantwoording PROBLEEMINVENTARISATIE EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK OVERZICHT NIEUW VERWORVEN GEGEVENS NEERGESTORTE VLIEGTUIGEN LUCHTFOTO S Luchtfoto-interpretatie LEEMTEN IN KENNIS CONCLUSIE AANBEVELING Probleemanalyse VASTSTELLEN SOORT, HOEVEELHEID EN VERSCHIJNINGSVORM VERMOEDE CE LOCATIESPECIFIEKE OMSTANDIGHEDEN VASTSTELLEN EN AFBAKENEN VAN HET VERDACHT GEBIED RISICOANALYSE CONTRA INDICATIES CONCLUSIE EN AANBEVELING BIJLAGEN Pagina 3 van 25

4 1 INLEIDING 1.1 AANLEIDING In het verleden heeft Saricon meerdere onderzoeken uitgevoerd m.b.t. Dordtse Kil. Deze onderzoeken blijken, met de kennis van vandaag de dag, achterhaald. Er is inmiddels nieuw relevant feitenmateriaal aan het licht gekomen. Daarom heeft de gemeente Dordrecht Saricon opdracht gegeven tot het uitvoeren van een aanvullende probleemanalyse conventionele explosieven (CE) ter plaatse van Dordtse Kil 3 in de gemeente Dordrecht. Aanleiding voor het onderzoek zijn saneringen en geplande sloopwerkzaamheden van o.a. een woonwagencentrum en (paarden)manege. 1.2 OPDRACHTOMSCHRIJVING De aanvullende probleemanalyse is uitgevoerd conform de offerte met kenmerk: 2011-S-308- AB-01 d.d. 14 november 2011, en opdrachtverstrekking van 24 november 2011 met kenmerk Opdrachtbevestiging probleemanalyse Zuidwestelijk deel Dordtse Kil III. 1.3 PROBLEEMSTELLING Als gevolg van oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog kunnen CE en/of restanten daarvan zijn achtergebleven. Bij het spontaan aantreffen daarvan ontstaat een verhoogd veiligheidsrisico doordat deze door direct contact of trillingen kunnen exploderen. Onbedoelde explosies kunnen dodelijk letsel en zware schade aan materieel en omgeving tot gevolg hebben. Tevens kan een spontane vondst resulteren in meerkosten door stagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden. De mogelijke aanwezigheid en gevaren van explosieven ter plaatse van Dordtse Kil 3 dienen aan de hand van deze aanvullende probleemanalyse te worden onderzocht. 1.4 DOELSTELLING Normaliter heeft een probleemanalyse tot doel om het volgende te beoordelen: Soort en verschijningsvorm van explosieven Aantal explosieven Afbakening van het verdacht gebied in horizontale en verticale zin Locatiespecifieke omstandigheden Evaluatie van de risico s. In deze aanvullende probleemanalyse zal echter eerst het nieuw verworven feitenmateriaal worden uiteengezet en beoordeeld. 1.5 ONDERZOEKSGEBIED Het onderzoeksgebied is gelegen in de gemeente Dordrecht en betreft een gebied aan het zuidelijk deel van Dordtse Kil 3. Gedurende de Tweede Wereldoorlog had het overgrote deel van het onderzoeksgebied een agrarische functie. Slechts enkele gebouwen die gesloopt gaan worden, bestonden al tijdens de oorlog. In figuur 1.1. is de huidige situatie weergegeven. In figuur 1.2. de situatie anno Pagina 4 van 25

5 Figuur 1.1. Onderzoeksgebied anno (Bron: Bing Maps.) Figuur 1.2. Onderzoeksgebied anno (Bron: Luchtfoto van de Afdeling Speciale Collecties van de bibliotheek van de Wageningen Universiteit.) Pagina 5 van 25

6 1.6 ONDERZOEKSMETHODE Algemeen In deze aanvullende probleemanalyse is nieuwe verworven (historisch) bronnenmateriaal bestudeerd. Een compleet vooronderzoek, dus ook het onderdeel probleemanalyse, dient conform de vigerende wet- en regelgeving te worden uitgevoerd volgens de eisen uit de Beoordelingsrichtlijn voor het Opsporen van Conventionele Explosieven (BRL-OCE). 1 Voor de uitvoering van het vooronderzoek zijn aanvullende richtlijnen geschreven door een werkgroep van deskundigen uit het werkveld in samenwerking met de branchevereniging Vereniging Explosieven Opruiming (VEO). 2 Deze aanvullend probleemanalyse is geschreven conform de BRL-OCE en de aanvullende richtlijnen Inventarisatie bronnenmateriaal Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van: gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van CE en/of restanten daarvan (indicaties); gebeurtenissen die hebben geleid tot het niet aanwezig zijn van CE en/of restanten daarvan (contra-indicaties). De indicaties en contra-indicaties worden verzameld aan de hand van literatuuronderzoek, luchtfoto-onderzoek, archiefonderzoek en zo nodig een getuigenonderzoek. Tijdens dit onderzoek is gebruikgemaakt van de bronnen die zijn vermeld in de bronnenlijst in bijlage Beoordeling bronnenmateriaal In deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek beoordeeld. Op basis daarvan wordt gemotiveerd vastgesteld of er sprake is van een van explosieven verdacht gebied. Indien er sprake is van een verdacht gebied, dan wordt tevens bepaald: de (sub)soort, het aantal en de verschijningsvorm van de vermoedelijke CE en/of restanten daarvan; de horizontale en verticale afbakening van het verdacht gebied. Bij de beoordeling van bronnenmateriaal is gebruikgemaakt van een geografisch informatie systeem (GIS). De indicaties en contra-indicaties zijn vertaald naar een locatie in het RDcoördinatenstelsel en verwerkt in het GIS. De gegevensset in het GIS is de basis voor de beoordeling of er sprake is van een van explosieven verdacht gebied. De CE-bodembelastingkaart is een product van de beoordeling van bronnenmateriaal met behulp van GIS. Deze kaart bevat: relevante indicaties en contra-indicaties; de horizontale grenzen van het van CE verdacht gebied Verantwoording De aanvullende probleemanalyse is opgesteld volgends de Beoordelingsrichtlijn Opsporing Conventionele Explosieven (BRL-OCE) versie ( ) en is uitgevoerd door historicus M. van Riel, MA. Het kaartmateriaal is vervaardigd door GIS-deskundige G.J. van Dam, Msc. Beide werken in samenwerking met Senior OCE-deskundige A.H. Meijers onder verantwoording van projectverantwoordelijke E.R. Beute. 1 Beoordelingsrichtlijn Opsporen Conventionele Explosieven (OCE) 2 Vereniging voor Explosieven Opsporing. De richtlijnen zijn een wijziging op paragraaf 2.2 van de BRL-OCE. Pagina 6 van 25

7 2 PROBLEEMINVENTARISATIE 2.1 EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK Door Saricon zijn eerder uitgevoerd vooronderzoeken en/of opsporingswerken bestudeerd voor locaties in (de nabijheid van) het onderzoeksgebied. Proccces verbaal van oplevering, Locatie Smitsweg te Dordrecht, 13 april Saricon. Vooronderzoek Conventionele Explosieven, Amstelwijck, Dordrecht, 30 oktober 2007, Saricon. Vooronderzoek Conventionele Explosieven, Dordtse Kil IV, Dordrecht, 30 januari 2009, Saricon. Probleeminventarisatie & Risicokaart Conventionele Explosieven, Gemeente Dordrecht, 2 december 2009, Saricon. Probleemanalyse Conventionele Explosieven, Dordtse Kil III, Dordrecht, 26 mei 2010, Saricon. Probleemanalyse Conventionele Explosieven, Dordtse Kil III, Dordrecht, 5 november 2010, Saricon. 2.2 OVERZICHT NIEUW VERWORVEN GEGEVENS Voorafgaand aan de luchlandingsoperaite Market Garden zijn in de ochtend van 17 september 1944 zo`n 117 Duitse luchtdoelstellingen gebombardeerd die zich op de vliegroute van de luchtlandingstroepen bevonden. 3 Figuur 2.1. Aanvliegroute van de Amerikaanse Eighth Air Force op 17 september Een van de doelen die ochtend was een stelling bij Oude Beer in Polder de Zuidpunt, even ten zuiden van de Wieldrechtse zeedijk. Er zou een zware Flugabwehrkanone (FLAK) stelling gepositioneerd zijn. Met zware wordt in dit geval bedoeld: een opstelling van zes stukken 3 Bron: Air Force Historical Research Agency Maxwell Airfield base (Montgomery, Alabama), 8 AF Operation No 637/FO No.1178.) 4 Idem. Pagina 7 van 25

8 geschut van ieder 8,8 cm tot 12,8 cm. Schwere Flakbatterien wurden um die Schutzobjekte in einer Entfernung von 3 bis 5 km in Stellung gebracht. ( ) Da die Flakstellungen, insbesondere nach der alliierten Luftherrschaft, von Jagdbombern hartnäckig angegriffen wurden, gehören sie zu den potentiellen Verdachtsflächen für verschüttete Flakmunition. 5 Er waren meerdere FLAK-stellingen in Polder de Zuidpunt, ter bescherming van de Moerdijkbrug en dus ook meerdere doelwitten voor de aanval van 17 september. Figuur 2.2. Schematische opstelling van een Duitse Flakbatterij. 6 In de in figuur 2.3. rood gearceerde gebieden stonden volgens de (verzets)groep Albrecht Duitse (FLAK)stellingen. Blijkens een andere kaart van de (verzets)groep Albrecht zou er op de hoek van de Wieldrechtse Zeedijk en de Oude Beerpoldersekade een mitrailleur-positie hebben gelegen en ten zuiden van de Wieldrechtse Zeedijk, precies tegenover de het huidge woonwagenkamp, een FLAK-stelling zijn gepositioneerd. 7 5 W. Welzer, Die Interpretation von historischen Kriegsluftbildern (2003), 25 6 W. Welzer, Die Interpretation von historischen Kriegsluftbildern (2003), 26 7 NIOD, Groep Albrecht (toegangsnummer 190a), Rapporten, berichten, kaarten en schetsen, afkomstig van de diverse sectoren van de groep Albrecht, Eiland van Dordrecht, november 1944 (inventarisnummer onbekend) Pagina 8 van 25

9 Figuur 2.3. Situatieschets door (verzets)groep Albrecht gemaakt in 1944 van Dordrecht en omgeving. 8 Figuur 2.4. Het coördinaat van het doelwit was halverweg de linkerlijn. (Bron: ArcMap.) 8 Nederlands Instituut voor oorlogsdocumentatie (NIOD), Amsterdam, Groep Albrecht (toegangsnummer 190a), Rapporten, berichten, kaarten en schetsen, afkomstig van de diverse sectoren van de groep Albrecht, Eiland van Dordrecht, november 1944 (inventarisnummer 79-80) Pagina 9 van 25

10 In totaal vlogen er op 17 september 816 B-17`s van de 1st en 3rd Bombardment Division van de Amerikaanse Eighth Air Force (USAAF). Ze werden geëscorteerd door 161 Mustangs. Het in figuur 2.4. weergegeven doelgebied, even ten zuidoosten van het onderzoeksgebied dat oranje gearceerd is, werd aangevallen door 12 B-17`s van de 439th Bomb Groep. Van meter hoogte wierpen zij 340 scherfbommen van 260 lb. af. 9 De resultaten van de aanval zijn later bestudeerd door de Royal Air Force (RAF). Deze stukken liggen ter inzage in The National Archives te Londen (AIR40/740). Saricon beschikt over dit document, maar helaas blijkt er geen analyse te zijn gemaakt van de aanval op de Duitse stellingen in de Oude Beerpolder te Dordrecht bij het uitvoeren van de analyse bleek er geen luchtfoto beschikbaar. In het Air Force Historical Research Agency op de Maxwell luchtmachtbasis in Alabama zijn enkel documenten beschikbaar over de aanval. In figuur 2.5. is een uitsnede van een van de stukken weergegeven met daarin diverse details over de aanval van 17 september Figuur 2.5. De zogeheten Wing order and strength met aangegeven: de bomlading, de soort ontsteker en de intervalinstelling voor de bommen The National Archives (Londen), Air Ministry, Directorate of Intelligence and related bodies: Intelligence Reports and Papers (toegangsnummer AIR 40) Operation 637: gun positions, Holland, 17 Sept. (inventarisnummer 740) en Air Force Historical Research Agency Maxwell Airfield base (Montgomery, Alabama), 8 AF Operation No 637/FO No Bron: Air Force Historical Research Agency Maxwell Airfield base (Montgomery, Alabama), 8 AF Operation No 637/FO No.1178.) Pagina 10 van 25

11 De documenten uit Engeland en de Verenigdes Staten onderbouwen de vondst van drie 260 lb scherfbommen in de laatste vijf jaar rondom het onderzoeksgebied. In 2007 zijn twee bommen gevonden in Polder Wieldrecht (waarschijnlijk afkomstig van bommenwerpers die een ander doel aanvielen ten noordoosten van het onderzoeksgebied) en in september 2010 is er een bom gevonden bij de Oude Beer. In figuur 2.6. zijn de vindlocaties van die bommen weergegeven. Figuur 2.6. De drie locaties waar 260lb scherfbommen zijn gevonden, zijn in paars aangegeven. (Bron: ArcMap.) 2.3 NEERGESTORTE VLIEGTUIGEN Tijdens detectie en opsporingswerkzaamheden in de Dordtse Kil (uitgevoerd door Van den Herik Sliedrecht) zijn in september 2011 restanten van een vliegtuig aangetroffen. Vermoedelijk gaat het om de restanten van een Amerikaanse B-24 (392nd Bomb Groep, 576th Bomb Squadron) die op 13 november 1944 op missie naar Bremen door bewolking de formatie niet kon vinden en boven Nederland huiswaarts is gekeerd. Daar werd het toestel door FLAK geraakt: ( ) the plane was hit by anti-aircraft fire which knocked out the two engines on the right wing. The abandon ship order was given at about 8,000 feet with the aircraft crashing then about (26) miles south of Rotterdam, Holland. 11 Overlevenden verklaarden later dat het toestel 40 kilometer ten zuiden van Rotterdam een zogeheten crashlanding maakte de exacte locatie hiervan is nooit bekend geweest. OCE-deskundige Arjo van Staverden, werkzaam bij Van den Herik Sliedrecht en betrokken bij het vinden van vliegtuigonderdelen zoals reeds vermeld, heeft gesproken met een ooggetuige die verklaarde dat het vliegtuig uit noordelijke richting kwam, in het verlangde van de Rijksweg, en neerkwam in een perceel, doorschoof over een sloot en tot stilstand kwam in een ander perceel. De bommen, afkomstig uit het vliegtuig, zouden door de bezetter zijn verzameld en verbrand op het land bezocht op 19 december Correspondentie tussen Arjo van Staverden en Antoon Meijers. Pagina 11 van 25

12 2.4 LUCHTFOTO S Saricon heeft ten behoeve van dit onderzoek de luchtfotocollecties geraadpleegd van de Afdeling Speciale Collecties van de bibliotheek van de Wageningen Universiteit, de Topografische Dienst (Topod) te Zwolle en Dotka Data. Allen beheren collecties van luchtverkenningsfoto s, gemaakt door de Royal Air Force (RAF) en United States Army Air Forces (USAAF) tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tabel 2.3. Geraadpleegde luchtfoto`s Afdeling Speciale Collecties Wageningen Datum Collectienummers Kwaliteit 24 december t/m Goed 21 februari t/m Goed 21 februari t/m Goed 21 februari Goed Tabel 2.4. Geraadpleegde luchtfoto`s Topografische Dienst Zwolle Datum Collectienummers Kwaliteit 12 oktober 1941 T Goed 3 februari Goed (deels dekking) De luchtfoto s zijn gegeorefereerd in GIS en sommige bleken enkel bij samenvoeging een volledige dekking van het onderzoeksgebied te kunnen bewerkstelligen. Bijna alle luchtfoto`s zijn van goede kwaliteit en dus geschikt voor interpretatie. Figuur 2.7. Onderzoeksgebied op 12 oktober (Bron: Topografische Dienst Zwolle T ) Pagina 12 van 25

13 Figuur 2.8. Onderzoeksgebied op 24 december (Bron: Afdeling Speciale Collecties Wageningen t/m ) Figuur 2.9. Onderzoeksgebied op 3 februari (Bron: Topografische Dienst Zwolle ) Pagina 13 van 25

14 Figuur Onderzoeksgebied op 21 februari (Bron: Afdeling Speciale Collecties Wageningen t/m , t/m en ) Luchtfoto-interpretatie De luchtfoto s zijn geinterpreteerd om zodoende oorlogshandelingen te verifieren zoals de luchtaanval van 17 september De resultaten zijn als volgt: Op de luchtfoto van oktober 1941 zijn bouwactiviteiten (opbouw van stellingen) waarneembaar in de omgeving van het onderzoeksgebied. Op de luchtfoto`s van december 1944 zijn een groot aantal bomkraters ten gevolge van het bombardement van 17 september Tevens zijn de FLAK-stellingen ten zuiden van het onderzoeksgebied waarneembaar. Op de luchtfoto van van februari 1945 zijn nog steeds bomkraters waarneembaar. Een kavel grenzend aan de het onderzoeksgebied (westkant) vertoont sporen van bouwactiviteiten. De exacte crahslocatie van de op 13 september 1944 neergestorte Amerikaanse bommenwerper kan niet vastgesteld worden aan de hand van de beschikbare luchtofoto`s. In de volgende figuren zijn enkele opvallende zaken weergegeven. Pagina 14 van 25

15 Figuur Een FLAK-stelling op zo`n 500 meter ten zuiden van het onderzoeksgebied omringd door inslagkraters van de 260 lb scherfbommen. (Bron: ArcMap.) Figuur Bomkraters zijn met rood aangestipt. (Bron: ArcMap.) Pagina 15 van 25

16 Figuur Bomkraters in de omgeving van het onderzoeksgebied. (Bron: ArcMap.) 2.5 LEEMTEN IN KENNIS Voor dit rapport zijn geen luchtfoto s gebruikt van kort voor de luchtaanval van 17 september 1944 en kort daarna. Foto s van het onderzoeksgebied uit deze periode zijn niet beschikbaar in de Nederlandse luchtfotoarchieven. In het luchtfotoarchief The Aerial Reconnaissance Archives te Edinburgh, zijn mogelijk wel foto s van deze jaren beschikbaar. De effecten van het bombardement van 17 september 1944 zijn niet te herleiden door middel van een zogeheten interpretation report en/of luchtfoto`s ten behoeve van een dergelijk rapport. Informatie over munitieruimingen in de periode is veelal niet bewaard gebleven, niet gearchiveerd dan wel niet centraal gedocumenteerd, waardoor het binnen de scope van dit vooronderzoek explosieven niet mogelijk is hiervan een overzicht samen te stellen waarvan kan worden gesteld dat dit (min of meer) volledig is. Het is empirisch vastgesteld dat in schuttersputten, loopgraven, waterpartijen en dergelijke munitie en ander oorlogstuig is gedumpt soms ook na de oorlog. Gegevens aangaande dumpmunitie worden echter zeer sporadisch aangetroffen en dus is de locatie moeilijk traceerbaar. Pagina 16 van 25

17 3 CONCLUSIE Blijkens de probleeminventarisatie kunnen de volgende (relevante) feiten worden opgesomd. In de meidagen van 1940 hebben er grondgevechten plaatsgevonden in Polder de Zuidpunt. In Polder de Zuidpunt waren diverse Duitse FLAK-stellingen opgesteld ter verdediging van de Moerdijkbrug. Op 17 september 1944 heeft een omvangrijk luchtbombardement met scherfbommen plaatsgevonden op Duitse doelwitten in de nabijheid van het onderzoeksgebied. Er heeft een vliegtuigcrash plaatsgevonden op (waarschijnlijk) 750 meter ten zuiden van het onderzoeksgebied. Het gaat daarbij (waarschijnlijk) om een Amerikaanse B- 24 bommenwerper van 392nd Bomb Groep, 576th Bomb Squadron die op 13 september 1944 is neergestort. Er zijn in de afgelopen vijf jaar drie scherfbommen van 260 lb opgespoord en verwijderd in de omgeving van het onderzoeksgebied. Bij werkzaamheden ten zuiden van het onderzoeksgebied zijn restanten van een vliegtuig gevonden. Uit luchtfotointerpretatie blijkt duidelijk dat het luchtbombardement van 17 september 1944 een gespreid effect had. Er bestaan leemten in kennis. Kortom: er hebben oorlogshandeling plaatsgevonden in de nabijheid van onderzoeksgebied. 4 AANBEVELING Op basis van de beoordeling van alle, op het moment van opstellen van dit rapport, beschikbare bronnenmateriaal is geconcludeerd dat er aanwijzingen zijn die duiden op de aanwezigheid van CE en/of restanten daarvan binnen het onderzoeksgebied. Pagina 17 van 25

18 5 PROBLEEMANALYSE 5.1 VASTSTELLEN SOORT, HOEVEELHEID EN VERSCHIJNINGSVORM VERMOEDE CE De conditie en verschijningsvorm van niet gesprongen CE is van invloed op de risico`s bij het aantreffen er van. Daarom worden de volgende verschijningsvormen getypeerd. Afgeworpen Verschoten / gegooid / gelegde / weggeslingerd Opgeslagen / gedumpt / begraven Als restant uit springputten of explosie Als onderdeel van (vliegtuig)wrakken en/ of gezonken vaartuigen Op basis van de probleeminventarisatie is het mogelijk dat de volgende hoofdsoorten conventionele explosieven binnen het onderzoeksgebied aangetroffen kunnen worden. Tabel 5.1. Vermoedelijk aan te treffen soort CE Hoofdsoort Soort Aantal* Verschijningsvorm Herkomst KKM Divers * Gedumpt/ Achtergelaten Nederland / Duitsland Hand- en geweergranaten Scherf * Gegooid/ Gedumpt Nederland / Duitsland Afwerpmunitie Scherfbom van 260 lb. M81 * Afgeworpen Verenigde Staten *Het is niet mogelijk een inschatting te maken wat betreft de mogelijk aan te treffen aantallen. Deze constatering is gebaseerd op de volgende feiten: In de meidagen van 1940 hebben er grondgevechten plaatsgevonden in Polder de Zuidpunt. Daarbij zijn diverse soorten wapens en munitie gebruikt Klein Kaliber Munitie (KKM) en hand- en geweergranaten. Het onderzoeksgebied is gelegen in een doelgebied van een Amerikaanse luchtaanval op 17 september 1944 met 340 scherfbommen van 260 lb. 5.2 LOCATIESPECIFIEKE OMSTANDIGHEDEN Het onderzoeksgebied heeft na de Tweede Wereldoorlog grotendeels een andere inrichting gekregen. Er is bebouwing gepleegd en in het verlengde daarvan zullen er ook kabels en leidingen zijn aangelegd. Saricon heeft in week 50 een proefdetectie uitgevoerd op twee delen van het onderzoeksgebied. De resultaten waren uiteenlopend. Op een perceel bij de manege bleek de grond vrij schoon, maar aan in de westelijke uithoek van het onderzoeksgebied, aan de Wieldrechtsedijk, bleek de grond vol te zitten met verstoringen. In figuur 5.1. zijn de locaties weergegeven van de proefdetectie en in de figuren 5.2. en 5.3. zijn de resultaten van de proefdetectie weergegeven. Pagina 18 van 25

19 Figuur 5.1. De locaties waar in week 50 proefdetectie is uitgevoerd. (Bron: ArcMap.) Figuur 5.2. Proefdetectie-uitslag nabij Manege dus in figuur 5.1. rechtsboven in het onderzoeksgebied weergegeven. Pagina 19 van 25

20 Figuur 5.3. Proefdetectie-uitslag aan de dijk dus in figuur 5.1. linksonder in het onderzoeksgebied weergegeven. 5.3 VASTSTELLEN EN AFBAKENEN VAN HET VERDACHT GEBIED In het kader van de voorgenomen werkzaamheden is het noodzakelijk om de maximale diepteligging van de mogelijk aan de treffen CE te bepalen. In het algemeen kan de volgende uitspraak worden gedaan over de maximale diepteligging van de afwerpmunitie. Tabel 5.2. Maximale diepteligging Hoofdsoort Soort Maximale diepteligging KKM Divers 1 meter minus het maaiveld of op de harde waterbodem ten tijden van de Tweede Wereldoorlog Hand- en geweergranaten Afwerpmunitie Duits Scherfbom van 260 lb. M81 1 meter minus het maaiveld of op de harde waterbodem ten tijden van de Tweede Wereldoorlog Het is empirisch vastgesteld dat de scherfbommen, geworpen op 17 september 1944, maximaal 2 meter minus het maaiveld of op de harde waterbodem ten tijden van de Tweede Wereldoorlog kunnen indringen * Met harde waterbodem worden bodems van bevaarbare watergangen bedoeld. Gerrit Zwanenburg, een autoriteit op het gebied van de luchtoorlog boven Nederland, heeft onderzoek gedaan naar de luchtaanvallen van 17 september 1944 op de Duitse Flakstellingen. Aan de hand van Amerikaanse documenten heeft hij conclusies verbonden m.b.t. het gebruik van scherfbommen op die dag. ( ) komt naar voren dat bij een deel van deze luchtaanvallen, uitgevoerd van een hoogte van ca 7000 meter door navigatiefouten of anderszins sommige stellingen in het geheel niet werden aangevallen of dat de bedoelde bommen slechts ten dele op het doel en/of heel ergens anders terecht kwamen. ( ) een combat box, zoals in deze van zes B-17's, vlogen de Pagina 20 van 25

21 vliegtuigen in strakke formatie, drie naast elkaar, de achterste drie iets hoger dan de voorste en iets meer naar rechts. De spanwijdte van een B-17 was 35,50 de 'vliegwijdte' van drie naast elkaar dus 106,50 en dat betekend dat de rompen van de buitenste twee 71 meter uit elkaar lagen en de bommen dus ook over een breedte 71 meter vielen. Gezien het feit dat de achterste drie iets meer naar rechts vlogen ten opzichte van de eerste drie, maakt een totale 'valbreedte' van ongeveer 75 meter. Uit het 'valpatroon blijkt ook dat de bommen over een lengte van ca 750 meter vielen, met de 'valbreedte' van 75 meter dus over een oppervlak van 75 bij 750 meter is zo'n m2, ofwel met in totaal 210 bommen, één bom per 268m2. ( ) De bommen waren bedoeld om met de 'scherfwerking in eerste instantie het bedieningspersoneel van de geschutsopstellingen uit te schakelen en tevens lichte materiële schade toe te brengen aan dat geschut. De werking was het meest effectief wanneer de bom verticaal was ten tijde van explosie zodat de scherven min of meer horizontaal wegvlogen en bijvoorbeeld niet nutteloos de lucht in gingen. Het is ook duidelijk dat deze bommen een zogenaamde directe kopontsteking hadden die de bom deed exploderen zodra de neus van de bom maar iets raakte, want als de bom eerst voor een deel de grond in sloeg, ging het beoogde effect vrijwel geheel verloren. ( ) Bommen, zoals deze die van grote hoogte kwamen en dus bij aanraking van de aarde volkomen verticaal waren, mede door hun naar verhouding lichte gewicht nooit diep in konden zijn ingeslagen en al helemaal niet in dé onderliggende harde zandlaag. 13 De laatste opmerking, over de maximale diepteligging van een M81 scherfbom van 260 lb., correspondeert met het empirische bewijsmateriaal. Wat betreft de spreiding van het bommentapijt: de uitspraken van Zwanenburg hebben enkel betrekking op een formatie van 6 vliegtuigen, terwijl de doelen in Polder de Zuidpunt met een formatie van 12 toestellen werden aangevallen. De combat box van die aanval staat in figuur 5.3. weergegeven. Figuur 5.4. Een formatie van 12 B-17`s in een combat box. 14 Als we de valbreedte van een combat box van 12 B-17s berekenen met als uitgangspositie de berekening van Zwanenburg, dan moet de valbreedte 213 meter zijn geweest. Maar zelfs dan correspondeert de valbreedte niet met het spreidingspatroon dat op de luchtfoto s is waar te nemen. Het feit dat het spreidingspatroon groot is en dat er op luchtfoto s bomkraters te zien zijn, resulteert in de veronderstelling dat het gehele onderzoeksgebied verdacht is op scherfbommen van 260 lb. 13 G. Zwanenburg, Boven- en Benden rivieren. Rapport Risicogebieden (10 oktober 2003), bezocht op 20 december 2011 Pagina 21 van 25

22 Figuur 5.5. Bomkraters verspreid rondom het onderzoeksgebied. (Bron, ArcMap.) Daarnaast is het onderzoeksgebied verdacht op KKM en hand- en geweergranaten, munitieartikelen die zijn gebruikt in de meidagen van Voor deze CE en/of restanten daarvan geldt een maximale diepteligging van 1 meter minus het maaiveld ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. 5.4 RISICOANALYSE Het onderzoeksgebied is verdacht op het aantreffen van diverse soorten CE zoals vermeld in hoofdstuk 5.1. Bij detonatie van een met springstof gevuld CE treedt naast hitte, luchtdruk en schokgolf, scherfwerking op. Omdat scherfwerking op afstand het grootste effect geeft wordt in deze analyse de schervengevarenzone aangegeven van het netto explosief gewicht dat overeenkomt met het grootste CE wat ter plaatse aangetroffen kan worden, zijnde een Amerikaanse scherfbom van 260 lb. (totaal gewicht van 118 kilo met een explosieve inhoud van 15,5 kilo springstof). De schervengevarenzone is berekend op detonatie van het CE opof direct onder het maaiveld, wat overeenkomt met een onbedoelde detonatie op het moment dat een CE door graafwerkzaamheden wordt getoucheerd. De maximale afstand is in onderstaande tabel in rood aangegeven. Tabel 5.3. Schervengevarenzone Netto explosief gewicht NEG (kg) Schervengevarenzone fragmenten (m) 5, (Bron: VS 9-861, Opsporen en Ruimen van Explosieven, Ministerie van Defensie, EODD.) Pagina 22 van 25

23 5.5 CONTRA INDICATIES Het onderzoeksgebied is verdacht maar naoorlogse wegen, funderingen, gebouwen, kabels, leidingen en/of aangebrachte verhardingen zoals stoeptegels en asfalt kunnen zonder veiligheidsmaatregelen worden verwijderd en gelden niet als verdacht gebied. 5.6 CONCLUSIE EN AANBEVELING Bij het bepalen van de conclusie en aanbeveling is het uitgangspunt dat de voorgenomen werkzaamheden veilig uitgevoerd kunnen worden. Uit de probleemanalyse blijkt dat het gehele onderzoeksgebied verdacht is op diverse soorten CE en/of restanten daarvan KKM, hand- en geweergranaten en afwerpmunitie. De maximale diepteligging van deze CE is vastgesteld op 1,0 meter minus het maaiveld of op de harde waterbodem ten tijde van de Tweede Wereldoorlog aangaande KKM en hand- en geweergranaten, en 2,0 meter minus het maaiveld of op de harde waterbodem ten tijde van de Tweede Wereldoorlog aangaande afwerpmunitie (260 lb. scherfbom). Saricon adviseert om het gehele onderzoeksgebied nader te onderzoeken op CE en/of restanten daarvan voorafgaand aan de voorgenomen werkzaamheden. Bij ferro-verstoorde gebieden adviseren we detectie waarbij de objecten direct verwijderd worden. Deze opsporingswerkzaamheden kunnen in combinatie met de sanering uitgevoerd worden. Naoorlogse wegen, funderingen, gebouwen, kabels, leidingen en/of aangebrachte verhardingen zoals stoeptegels en asfalt kunnen zonder veiligheidsmaatregelen worden verwijderd en gelden niet als verdacht gebied Pagina 23 van 25

24 6 BIJLAGEN B i jl a g e 1 B r o n n e n l i j s t Instanties Bedrijfsarchief Saricon Bedrijfsarchief Van den Herik Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (Amsterdam) Nederlands Instituut voor Militaire Historie (Den Haag) Afdeling Speciale Collecties van de Universiteitsbibliotheek Wageningen Topografische Dienst Zwolle The National Archives (Londen) Air Force Historical Research Agency Maxwell Airfield Base (Verenigde Staten) Literatuur R.A. Freeman, Mighty Eighth War Diary (1990) G. Zwanenburg, Boven- en Benden rivieren. Rapport Risicogebieden (2003), W. Welzer, Die Interpretation von historischen Kriegsluftbildern (2003), M. Middlebrook en C. Everitt, The Bomber Command War Diaries An operational reference book (1985) Eversteijn T., Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei 1945 (2011) Studiegroep Luchtoorlog , Verliesregister Alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog (2008) G. Zwanenburg, En nooit was het stil. Kroniek van een luchtoorlog (Almere z.j.). C. Bishop, The encyclopedia of weapons of World War II (1998) Websites Pagina 24 van 25

25 Bijl a g e 2 C e r t i f i c a t e n Pagina 25 van 25