drant Niet verrast worden door het onverwachte Continuïteitsmanagement verdient meer aandacht

Transcriptie

1 Kwaliteitsmanagementsysteem 3 Duurzaam ondernemen 5 Sprinklersysteem 6 14E JAARGANG NO. 2 november 2012 drant Arbo Bodem Duurzaamheid Energie Geluid Kwaliteit Lucht Milieu Veiligheid Continuïteitsmanagement verdient meer aandacht Water Niet verrast worden door het onverwachte Veel bedrijven staan er niet bij stil hoe ze een calamiteit kunnen overleven. 'Business Continuity Management (BCM)' gaat over het beschermen van kritische bedrijfsprocessen tegen de gevolgen van storingen, natuurgeweld en andere incidenten. KWA en partner/adviseur bcm+ ontwikkelen samen trainingen en praktijkadvies op het gebied van continuïteitsmanagement. In de Bommelerwaard vliegt in 2007 een helikopter tegen een hoogspanningsmast. De regio zit twee dagen zonder elektriciteit. Veel bedrijven liggen stil, niet wetend hoe verder te handelen. Een stroomstoring, een explosie of wateroverlast: regelmatig voorkomende incidenten die de productie of dienstverlening ontwrichten, maar op langere termijn ook het voortbestaan van de organisatie kunnen bedreigen. Bedrijven die door een grote calamiteit worden getroffen, overleven dit vaak niet. De enorme brand en extreme rook ontwikkeling bij een oliedepot in de Engelse plaats Hemel Hampstead in 2005, leidde tot het faillissement van 70 procent van de bedrijven die in de buurt gevestigd waren. Veel ondernemers en organisaties in Nederland leven in de waan dat hen dit niet zal overkomen. Als de nood aan de man is, getroost men zich, kunnen we terugvallen op een calamiteiten- en evacuatieplan, op bedrijfshulpverlening. Voor noodsituaties die mens en milieu raken, zijn calamiteitenplannen geschikt, zegt Gert Kogenhop, directeur van bureau bcm+. Maar bedrijven staan er niet bij stil wat er moet gebeuren als morgen de rook is opgetrokken. Zijn er vervangende machines die binnen 24 uur de productie overnemen? Is er direct een alternatieve leverancier beschikbaar als de vaste leverancier plotseling geen grond stoffen meer levert? Heb je een uitwijkscenario voor het geval de ICT uitvalt? Vragen die veel bedrijven en ook overheden zichzelf niet stellen. Ze hebben geen oog voor continuïteits management, kortweg BCM genoemd, en missen een plan dat anticipeert op de gevolgen van bekende en minder bekende risico's. Kogenhop ondersteunt bedrijven bij het inventariseren van risico's die kunnen raken aan het voortbestaan van de onderneming en hoe de organisatie zich hierop kan voorbereiden. Hiertoe is bureau bcm+ een samenwerking aangegaan met KWA Bedrijfsadviseurs op het gebied van kennisdeling. Er zijn immers de nodige raakvlakken tussen BCM en specialismen als arbo, kwaliteit, milieu en veiligheid. Weerstand verhogen Gert Kogenhop: In essentie draait het bij BCM om surprise en om control. Niemand wil onaangenaam verrast worden in panieksituaties en de controle kwijtraken. Waarom zou je schade laten ontstaan terwijl die goeddeels te voorkomen is? BCM is derhalve gericht op het verhogen van de weerstand en de veerkracht van de organisatie. Ik ken een verzekeraar die voor het uitvallen van zijn ICT kan terugvallen op een uitwijklocatie. Maar er is niet nagedacht over hoe het werk voortgaat als door een lekkage de derde verdieping onder water loopt. Met BCM waarborg je dat de organisatie operationeel functioneert op minimaal een vooraf vastgelegd niveau en ook terugkeert naar de oude, normale situatie. Dat is geruststellend voor klanten, want zij weten dat er altijd een noodscenario voor leveranties is als er iets misgaat. Dat is van grote toegevoegde waarde, want je kunt je daarmee ook onderscheiden van concurrenten. In Engeland is BCM bij veel bedrijven al gemeengoed. In 2007 is voor BCM de BS (British Standard) norm ontwikkeld. Deze norm is daarna opgepakt door ISO en heeft geleid tot de ISO In Nederland is Future Pipe Industries in Hardenberg het eerste productiebedrijf met een BS certificaat. Gert Kogenhop tekende voor de begeleiding. Bij dit bedrijf stelde hij samen met het management vast dat de onderhoudsfrequentie van een belangrijke machine omhoog moest en extra onderdelen op voorraad nodig waren. Kogenhop verduidelijkt: De BCM-aanpak stoelt op zes aspecten: mensen, middelen, materialen, rmatie, technologie en stakeholders. Je begint met een analyse van je eigen kwetsbaarheid. Dat doe je door de kritische en minder kritische bedrijfsactiviteiten op een rij te zetten. Wat kan er gebeuren, of wie wordt er benadeeld als een van die activiteiten wegvalt? Alle mogelijke oorzaken moet je nagaan: van een staking tot een leverancier van hulpstoffen die failliet is, van een brand tot een aswolk, waardoor vervoer door de lucht onmogelijk is, tot het uitvallen van een mobiel telefoonnetwerk, een wetswijziging en alles wat daartussen zit. Daaronder valt ook het uitvallen wegens ziekte van medewerkers die sleutelposities in management of productie innemen of specifieke kennis bezitten. Uit de genoemde risicoanalyse komt een score die aangeeft hoe groot de impact Lees verder op pagina 2 In één ochtend bijgepraat worden over Business Continuity Management en de integratie daarvan in systemen als ISO 9001, ISO 14001, OHSAS 18001, etc.? Dat kan. Kom naar de gratis rmatieochtend op woensdag 7 november op het kantoor van KWA in Amersfoort. Voor vragen raadpleegt u onze expert Ursula Looman, tel , ul@kwa.nl

2 Vervolg van pagina 1 van een calamiteit is. Deze risicoanalyse, vervolgt Kogenhop, is vergelijkbaar met de methodiek binnen ISO 14001, alleen gezien vanuit een continuïteitsoogpunt. Je stelt je ook de vraag tot welk niveau je een zeker risico wilt accepteren. De analyse en andere data moeten uitmonden in een Business Continuïteitsplan. Dat verschaft de rmatie, uitgewerkt in procedures, over wat er direct na een calamiteit moet gebeuren, wie waar verantwoordelijk voor is en hoe de communicatie naar klanten en media verloopt. Een andere stap is het opstellen van een Business Herstel Plan. Dat regelt de terugkeer naar de oude, normale situatie, zoals nieuwe huisvesting of nieuwe installaties. Ook oefeningen, audits en periodieke herziening van maatregelen zijn onderdeel van BCM. Kruisbestuiving Wat betekent BCM voor de rol van de QHSEof KAM-manager? Krijgt hij er een nieuw handboek bij? De QHSE- of KAM-manager, aldus Kogenhop, kan aan zijn takenpakket een interessante dimensie toevoegen. Hij zorgt voor de integratie en de kruisbestuiving met normen in de zorg systemen voor milieu, veiligheid, arbo, kwaliteit en de bedrijfshulpverlening. Dat hoeft beslist geen nieuwe boeken op te leveren. Certificering van BCM met de ISO-norm hoeft ook geen doel te zijn, vindt Kogenhop. Het bedrijf dat met BCM aan de slag wil, kan de BS-standaard als richtsnoer gebruiken. Het adviesbureau van Gert Kogenhop levert niet alleen expertise over continuïteitsmanagement aan KWA, maar implementeert ook samen met KWA-adviseurs op de werkvloer de BCM-systematiek. Kogenhop: Als ik ondernemers spreek over de risico's die zij kunnen lopen, zeggen ze nooit dat ik onzin verkoop. Ze reageren vaak verschrikt. Men raakt zich opeens bewust van de eigen kwetsbaarheid. Daarop volgt vaak het inzicht dat een continuïteitsplan onmisbaar gereedschap is voor de toekomst van je organisatie. BCM kan ook jouw aansprakelijkheid verminderen indien afnemers of aandeelhouders na een calamiteit gaan morren over onbehoorlijk bestuur. Zo kan BCM reputatieschade aan het merk en aan mensen voorkomen. Ursula Looman , ul@kwa.nl Een probleem, maar ook een kans Help, de KAM-manager vertrekt! Welke analyserapporten moeten er tijdens een handhavingsbezoek getoond kunnen worden? Is de productie-uitbreiding al verwerkt in het ExplosieVeiligheidsDocument? Welke analyses kunnen vervallen nu de afzet van het TüV-gecertificeerde product naar Duitsland is stopgezet? Biobased Brabant Brabantse samenwerking voor efficiëntie afvalwaterverwerking Brabantse bedrijven en de Brabantse waterschappen hebben een intentieovereenkomst getekend om de verwerking of opwerking van afvalwater te verbeteren. Onder de noemer Biobased Brabant gaan de partijen kijken wat ze samen kunnen doen, waar ze kunnen leren van elkaars ervaringen op met name het gebied van: het verkleinen van de waterfootprint van Brabantse producten, door efficiënt water gebruik en -hergebruik; productie van energie uit afvalwater; productie van grondstoffen / nutriënten uit afvalwater. Afstemming is een sleutelwoord in de intentieovereenkomst. Waar zijn partijen mee bezig en op welk gebied kunnen ze van elkaar leren of zaken afstemmen? Hoe kunnen afvalwater en (organische) reststromen verwaardigd worden, waarbij milieuwinst optreedt en/of de kosten lager worden? Het initiatief voor deze intentieovereenkomst is ontstaan uit het overleg dat het bedrijfsleven in Brabant, waaronder de Vereniging Industrie Water (VIW), heeft met de Noord-Brabantse Waterschapsbond (NBWB). KWA voerde in opdracht van de VIW een inventarisatieronde langs de bedrijven uit om hen te enthousiasmeren voor de intentieovereenkomst én mogelijkheden te benoemen. De deelnemende bedrijven en waterschappen hebben een lijst opgesteld met projecten waar ze zich mee bezig houden, of waar zij mogelijkheden zien. De komende tijd volgt de afstemming om invulling te geven aan de intentieovereenkomst. Marette Zwamborn , mhz@kwa.nl Bij het vertrek van een KAM-manager wordt het voor veel bedrijven pas goed duidelijk hoe belangrijk het is om inzicht te hebben in het totaal aan verplichtingen. KAM-verplichtingen komen voort uit wet- en regelgeving (bijvoorbeeld vergunningen), maar ook uit eigen bedrijfsbeleid en klanteisen, zoals productcertificaten. In veel gevallen blijkt er geen overzicht te zijn van de maatregelen die het voldoen aan deze verplichtingen moet borgen. Het bedrijf loopt dus risico, maar weet niet welk risico. Met de Compliance Scan van KWA Bedrijfsadviseurs krijgen bedrijven snel inzicht in de risico s die zij lopen. Met behulp van de scan beoordeelt KWA: wordt er voldaan aan wet- en regelgeving? is de aansturing en controle van de borgingstaken adequaat geregeld? Hierbij wordt nadrukkelijk het eigen beleid van het bedrijf meegenomen. Resultaat is een beknopte rapportage waarin de eventuele non-compliance bevindingen zijn opgenomen, evenals de aanbevelingen om compliancemanagement op een praktische wijze (beter) in te richten. Zo heeft bijvoorbeeld Avri met de Compliance Scan inzicht gekregen in de huidige werkwijze en het voldoen aan arboen milieuwet- en regelgeving op de vijf bedrijfslocaties. Avri gebruikt de rapportage vervolgens als input voor de visie ont wikkeling op de KAM-organisatie. Jan van Pelt , jpv@kwa.nl Ursula Looman , ul@kwa.nl Naleven wet- en regelgeving omzetten in winst Met KWA als katalysator weet u alles! De vele wetten en regels maken het voor een bedrijf niet eenvoudig om op de juiste koers te blijven. Hoewel bedrijven in het algemeen - en KAM-coördinatoren in het bijzonder - hun uiterste best doen, is het overzicht niet altijd even duidelijk. KWA helpt deze bedrijven inzicht te krijgen in de voor hen geldende wetten en regels. En wat wellicht nog belangrijker is: KWA zorgt voor borging van de uitvoering van maatregelen en (terugkerende) acties. Het volgen van de (milieu)vergunning en het naleven van de voorschriften lijkt voldoende, maar is dat toch vaak niet: er zijn diverse regels die een bedrijf moet kennen en naleven, die niet in een vergunning vermeld staan. Neem bijvoorbeeld de regels op het gebied van arbeidsomstandigheden, Legionella, emissies van stookinstallaties en/of drukvaten. KWA heeft het overzicht op de wetten en regels, maakt de diverse verplichtingen inzichtelijk voor het bedrijf, maar kijkt ook naar de onderlinge samenhang. KWA formuleert concrete bedrijfsacties, zodat die efficiënt kunnen worden uitgevoerd. Bij wijzigingen in de wet- en regelgeving wordt dan ook sneller duidelijk welke consequenties dit heeft. Bedrijven die inzicht hebben in hun te ondernemen acties en de opvolging ervan, zijn beter in staat om vragen van het bevoegd gezag eenduidig en overzichtelijk te beantwoorden. Wat veelal weer leidt tot een betere verstandhouding met de diverse bevoegde gezagen. Met KWA als katalysator ontstaat er zodoende een win-win situatie voor zowel het bedrijf als alle bevoegde gezagen (zie ook bijhoudenwet&regelgeving). Martin van der Slik , mvs@kwa.nl pagina 2

3 Geen revolutie maar evolutie Ontwikkeling visie, structuur en systematiek voor vernieuwing kwaliteitsmanagementsysteem Het managementsysteem van Alewijnse Holding B.V. is in de loop der jaren uitgegroeid tot een complex systeem, zonder (totaal) inzicht en overzicht in de status van het voldoen aan verplichtingen (compliance). Kortom, het is toe aan revitalisering. KWA Bedrijfsadviseurs ondersteunt Alewijnse bij het ontwikkelen van een nieuwe visie, structuur en systematiek voor het kwaliteitsmanagementsysteem (QMS), met name gericht op de aansturing en (aantoonbare) naleving van verplichtingen. De KWA-visie en -werkwijze ten aanzien van managementsystemen is het vertrekpunt geweest voor de doorontwikkeling en de nieuwe manier om de rmatie te ontsluiten. Proces, aanpak en concrete stappen In dit project zijn drie fasen onderscheiden: Visie: ontwikkelen van een nieuwe visie en structuur voor het QMS. Organiseren: uitwerken en vormgeven van de nieuwe structuur, systematiek en werkwijze. Automatiseren: inrichten en gebruik van software. In nauwe samenwerking met betrokkenen is de visie en structuur van het nieuwe QMS ontwikkeld, ingevuld, uitgewerkt en bedrijfspecifiek gemaakt. Voorwaarden: nationaal / internationaal, centraal / decentraal, onderhoudbaarheid, generiek / specifiek, integraal, tweetalig, etc. Ontsluiting: het middel en de gewenste views (procesgericht, rolgericht, onderwerp, competentie, klantgericht, projectgericht, etc.) Oplossingen: geen dubbelingen, vereenvoudigen, niet complex, etc. Resultaat: nieuw QMS-model, ontsloten via MS Sharepoint 2010, uitproberen concepten via pilots. Inhoud: managen van verplichtingen (compliance), activiteiten, controle en kennis. Alewijnse is een veelzijdige (elektro)technische dienstverlener, gespecialiseerd in de maritieme sector, de industrie en de utiliteitsbouw. Zie de werkwijze van het nieuwe QMS-model wordt het softwareprogramma MS Sharepoint 2010 ingezet. Het is belangrijk dat de nieuwe werkwijze in de praktijk wordt getoetst en de organisatie overtuigd raakt van de toegevoegde waarde van deze manier van werken (draagvlak). De start is een pilotproject voor de implementatie van de compliancestructuur, met een kleinschalige opzet, met een beperkt aantal verplichtingen, bij één bedrijfsonderdeel en één project. Bij goede, positieve resultaten, volgt een gefaseerde uitrol over de gehele organisatie van Alewijnse (evolutie in plaats van revolutie). Het projectteam faciliteert het proces door trainingen te verzorgen en te monitoren op competenties en gedrag (motivatie) van gebruikers. Alewijnse krijgt door de aangepaste structuur en werkwijzen een actueel, praktisch en efficiënt management- en beheersinstrument in handen voor coördinatie en sturing van zijn verplichtingen en managementtaken. Jan Willem de Jager , jwj@kwa.nl Jan van Pelt , jvp@kwa.nl Column Column Evolutie gaat voor revolutie! Elk bedrijf is bezig zijn kosten te drukken of toegevoegde waarde te verhogen. En het zal u niet vreemd zijn; veel verbeter projecten bereiken niet het gewenste resultaat. Als u terugkijkt op een traject en de volgende drie punten waardeert of kwantificeert (0-100%), is er een mathematisch antwoord. a. Inzicht in probleem huidige situatie b. Helder en duidelijk toekomstperspectief c. Plan voor concrete, haalbare eerste stap a x b x c = financieel en sociaal rendement Niet beginnen zonder duidelijk zicht op a, b en c! Is één van de factoren nul is het resultaat nul, maar drie keer 50% is een overall rendement van 12,5%. Mijn stelling is niet beginnen zonder duidelijk zicht op a, b en c! En denkt u daarbij ook eens aan evolutie, in plaats van het mot allemaal anders. Evolutie begint bij voorkeur met een afgebakende scope. Dus niet meteen de hele bedrijfsvoering wijzigen. Evolutie gaat vaak langzamer, waarbij a, b en c beter te bepalen zijn, en daarmee een hoger rendement opleveren. En wat is er tegen op klein beginnen en langzaam uitrollen? Voor het vormgeven en managen van vereisten (verplichtingen) is een format ontwikkeld: categorie en vakgebied (zoals arbo, milieu, kwaliteit, ICT, financiën, P&O) bron van de verplichting (wet, norm, interne eis, best practice, etc.) borgingsmethode en aantoonbaarheid taak en taakuitvoering Voor het inrichten, vormgeven, testen, beoordelen en verbeteren van het format en Soms echter is er geen andere weg dan een totale verandering. Ook dan gaat de formule wel op, maar bij een eenduidig probleem, levensbedreigend voor de business is er geen keuze: ga voor revolutie! Geen tijd te verliezen heet dit. Ruud van Kolfschooten , rvk@kwa.nl kwadrant no. 2 - november 2012 pagina 3

4 Angst uitbannen en mensen winnen voor je visie Vliegen vang je met stroop Als manager integrale veiligheid en milieu geeft KWA er Erik Bleichrodt leiding aan een dozijn veiligheidskundigen en verschillende specialisten in veiligheids- en milieu gerelateerde disciplines. Zichzelf ziet hij als proces begeleider binnen een uiterst complexe organisatie. Veiligheid managen is streven naar nul ongevallen. Erik Bleichrodt: Eigenlijk is het een paradox. Je wilt beheersen wat niet moet gebeuren. Maar wat moet er dan wel gebeuren? Hij organiseerde met medewerking van KWA-specialisten het veiligheids- en milieumanagementproces op basis van OHSAS en ISO Daarmee was ook de VCA**-bedrijfscertificering verzekerd. Zo werd de hele plan-do-check-act -cyclus opgetuigd en gedocumenteerd. Erik: Voor veel operationeel leidinggevenden is veiligheid een technische aangelegenheid. Helm, veiligheidschoenen, keuringsrapporten voor machines, standaard protocollen voor risicovol werk, noem maar op. Maar managen gaat dieper. Dat gaat over mensen en hun onderlinge relaties in werkprocessen. Daarbij komt de ervaring die mijn collega s en ik met die processen hebben, goed van pas. In een projectorganisatie als A-Lanes A15, met mensen uit totaal verschillende bedrijfsculturen, ligt het accent in het werk van Erik Bleichrodt daarom op het samensmeden. Zeg maar, neuzen dezelfde kant op krijgen. Om het proces te laten werken moet het in de harten van de mensen gaan leven. Dikwijls vraagt dit om ander gedrag dan men gewend is. Dat roept weerstand op. Neem een sanctiebeleid. Dat is een kort-door-de-bocht-oplossing. Natuurlijk moet je handhaven, maar vliegen vang je met stroop, niet met azijn. Dus angst uitbannen en mensen winnen voor je visie. Maar van een strenge baas verwachten mensen strenge actie. Dan is anders acteren wel eens moeilijk. In de buitenwereld zijn ook belanghebbenden op veiligheidsgebied, zoals de veiligheidsregio, wegbeheerders, (deel) gemeenten en bevoegde gezagen. Je moet in de huid van de ander kruipen om zijn belangen te onderkennen. Re-spect noem ik dat. Letterlijk: vanuit het gezichtspunt van de ander kijken. Daarvoor moet je je voelsprieten uitsteken en telkens toetsen. Ofwel valideren. Intern werkt dat precies hetzelfde. Procesbegeleiding begint bij onderkennen dat belanghebbenden (eigen) belangen hebben. Of die sporen met het grote belang of juist tegenwerken, bepaalt het succes. Een proces loopt pas soepel als ieders belang in lijn is met het gemeenschappelijk belang. Als procesbegeleider moet ik mensen soms helpen om van elkaar te zien, dat ze hetzelfde nastreven. Alleen de wijze waarop verschilt nog al eens. Een soort mediation dus. Erik Bleichrodt , ebl@kwa.nl Mini-CV: Erik Bleichrodt is werkzaam als manager integrale veiligheid en milieu bij A-Lanes A15 Mobility VOF, zie Veiligheid, wie regelt dat? KAM-manager, HR-manager of andere(n) Veiligheid staat sterk in de aandacht en haalt dagelijks het nieuws. Het gaat niet alleen om veiligheidsissues als bedrijfsbranden, grote milieucalamiteiten en asbest. Het gaat ook over agressie, geweldsdelicten en ernstige verkeersongevallen. Naast materiële en financiële schade is voor de direct betrokkenen de impact van dergelijke voorvallen enorm. Het effect kan zijn dat mensen zich niet (meer) veilig voelen bij het uitoefenen van hun taken, of vermijdgedrag vertonen bij risicovolle taken. De oorzaken van veiligheidsincidenten zijn heel divers. Mogelijke oorzaken worden vaak gevonden in situationele/randvoorwaardelijke aspecten (onbekend zijn met het risico, het niet aanwezig zijn van procedures/ werkinstructies, geen adequate fysieke barrières). Daarnaast speelt getoond gedrag een belangrijke factor, naast de geldende normen en waarden van de onderneming. Maar wordt in het bepalen van oorzaken van incidenten ook de mentale en fysieke gemoedstoestand van medewerkers meegenomen? Mijn vragen aan u, de lezer: 1. Kijkend naar voorbeelden, mogelijke oorzaken en de impact ervan, ziet u dan de noodzaak van een nauwer samenspel tussen de HR-afdeling, de KAM-organisatie en de lijn? 2. Kan het gezamenlijk optrekken van alle betrokkenen leiden tot nieuwe inzichten en aanpak, om de veiligheidsperformances te optimaliseren? 3. Wat zou er gebeuren als u dit artikel voorlegt aan uw collega s van de HR-afdeling? Cyril Litjens , cl@kwa.nl Twijfel niet en laat het beoordelen Betaalt u de juiste verontreinigingsheffing? Het lozen van (gezuiverd) afvalwater op het riool of op oppervlaktewater, kost bedrijven jaarlijks een aanzienlijk bedrag. Dit wordt betaald als zuiveringsheffing of verontreinigingsheffing. Vaststelling van het bedrag vindt plaats door berekening met de afvalwatercoëfficiënt en/of door meten, bemonsteren en analyseren. Wat is voor uw bedrijf het meest aantrekkelijk én wordt de heffing op de juiste wijze vastgesteld? Voor diverse bedrijven stelt KWA jaarlijks de aangifte zuiverings- of verontreinigingsheffing op. Dit ontzorgt de bedrijven en levert (soms) ook direct een kostenbesparing op. Neem bijvoorbeeld de heffing op het lozen van zware metalen, chloride, fosfor en/of sulfaat. Als u daarvoor heffing betaalt, kan het lonend zijn dit eens goed te laten bekijken. Uitgangspunten zijn onder andere de waterverbruiken, de hoeveelheid lozing, eventuele analyseresultaten van onderzoek, maar zeker ook de heffingsverordening van het betreffende waterschap. Onlangs voerden wij een dergelijke controle uit voor een bedrijf en constateerden een onjuiste berekening. Bij heffing op zware metalen, chloride, fosfor en sulfaat geldt namelijk een franchise, zeg maar een heffingsvrije voet. Bij controle van de aanslag die het bedrijf ontving, constateerde KWA dat de heffingsvrije voet niet overeenkomstig de heffingsverordening was. Wij stelden een bezwaar op, wat ontvankelijk werd verklaard. Het leverde het bedrijf een besparing op van ruim Dat geldt natuurlijk niet voor elk bedrijf, maar het toont wel aan dat een specialistische blik zichzelf soms ruim terugverdient. Rob Schoon , rs@kwa.nl pagina 4

5 Nieuwe CO 2 -monitoringsplannen De aanstaande, derde handelsperiode ( ) van de CO 2 -emissiehandel (EU-ETS) kent een paar grote veranderingen. Zo vallen er meer bedrijven onder de reikwijdte van de emissiehandel, evenals het aantal installaties. In deze derde handelsperiode doet praktisch elk apparaat dat CO 2 emitteert, mee aan de emissiehandel. Voor bedrijven wordt de CO 2 -monitoring hierdoor eenvoudiger. Een gemiddeld bedrijf kan straks op basis van alleen haar gasrekening de CO 2 -uitstoot onder ETS vaststellen. Nu moet veelal nog het gasverbruik van diverse apparaten van de gasrekening worden afgetrokken om de CO 2 -uitstoot, vallend onder EU-ETS, te bepalen. Maar zoals één van Nederlands grootste filosofen al zei, Elk voordeel heb zijn nadeel, want voor deze extra CO 2 -uitstoot moeten ook rechten worden ingeleverd (lees: betaald). De veranderingen maken het noodzakelijk een nieuw CO 2 -monitoringsplan (MP) op te stellen. Hiervoor is een uniform Europees Excel-format opgesteld. Nieuw toetredende bedrijven in het EU-ETS-systeem en bedrijven met veranderende systeemgrenzen hebben hun CO 2 -monitoringsplannen afgelopen zomer al ingediend. KWA ondersteunde een twintigtal van deze bedrijven succesvol bij het opstellen van het nieuwe MP. De deadline voor bedrijven met een onveranderde systeemgrens is 1 januari De hoogste tijd dus om (met KWA) te starten met het opstellen van uw CO 2 -monitoringsplan. Bouke Bruinsma , bbr@kwa.nl Bart Simons , bs@kwa.nl Rekentool voor warmtepompen In diverse sectoren in de industrie is veel restwarmte beschikbaar. Helaas is het temperatuurniveau vaak te laag om deze restwarmte via directe warmte-uitwisseling te herbenutten. Voor het nuttig inzetten van deze warmte moet de temperatuur worden verhoogd tot boven de zogenoemde pinch-temperatuur. Hoge temperatuur warmtepompen zijn beschikbaar en in staat om industriële restwarmte naar een bruikbaar hoger niveau te liften. Mechanische en thermische damp recom pressie wordt al vaak toegepast in open systemen. Daarnaast is de absorptiewarmtepomp een bewezen en toegepaste technologie. Meer recent is hier de hoge temperatuur compressie-warmtepomp (gesloten cyclus) bij gekomen, gebruik makend van ammonia (temperatuurbereik 90 C) als koudemiddel en de hybride warmtepomp (130 C). Compressie-warmtepompen met koudemiddelen als n-butaan en water (temperatuurbereik 120 C), zijn in een vergevorderd stadium van ontwikkeling. Echter, om het werkgebied te vergroten wordt gewerkt aan de ontwikkeling van thermo-akoestische en thermo-chemische warmtepompen. Door de opkomst van verschillende typen warmtepompen is het steeds lastiger te bepalen welke warmtepomp in bepaalde situaties toepasbaar is. KWA heeft een rekentool ontwikkeld voor Agentschap NL, waarmee een eerste toets op de technische en economische haalbaarheid van industriële warmtepompen voor bepaalde procescondities kan worden uitgevoerd. Daarnaast geeft het programma generieke rmatie, zoals werkingsprincipe, toepassingsgebied en bruikbare links naar leveranciers en kennisinstituten. De rekentool is op te vragen bij: Timo van Beek , tvb@kwa.nl Fons Pennartz , amp@kwa.nl CLOSED SYSTEM (screenshot) 2 Which temperature is required for the heat sink? 120 0C 3 What is the temperature of the medium leaving the heat sink? 100 0C 4 What is the source temperature? 80 0C 5 The source heat will be cooled down to: 60 0C 6 The temperature differences at the heat exchanger outlet: 5 K 7 Net temperature lift of the heat pump: 70 K HEAT SOURCE 80 ⁰C EVAPORATOR T df CONDENSOR 60 ⁰C K P electric/heat 120 ⁰C ⁰C HEAT SINK Duurzaam ondernemen vertalen naar de praktijk Duurzaam ondernemen is de toekomst. Bijna elk bedrijf heeft tegenwoordig een duurzaamheidbeleid. Het beleid vertalen naar de praktijk is vaak lastiger. Wat betekent duurzaamheid precies voor uw bedrijf? Binnen het begrip duurzaamheid heeft elk bedrijf haar eigen relevante thema s, afhankelijk van factoren als de lokale omgeving, het productieproces, de keten en behoeften van stakeholders. Duurzaam ondernemen is een complex proces waar veel bij komt kijken. KWA Bedrijfsadviseurs heeft een praktische duurzaamheidscan ontwikkeld, waarmee bedrijven inzichtelijk krijgen wat hun status is op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. De ISO norm vormt de leidraad van de scan en besteedt aandacht aan zowel Planet-thema s als People-thema s, verdeeld over zeven hoofdthema's: 1. Beleid en strategie 2. Stakeholders en consumentengebruik 3. Grondstoffen en reststromen 4. Energie en transport 5. Water en bodem 6. Organisatie 7. Medewerkers Elk hoofdthema bevat circa vijf stellingen, waarop u aangeeft in welke mate deze op uw bedrijf van toepassing zijn. Op basis van de antwoorden maakt KWA een plan van aanpak voor verbeteringen en aanbevelingen. Het rapport bevat een beoordeling op elk afzonderlijk thema en een overall eind beoordeling. De eindscore wordt uitgedrukt in een percentage en een oordeel (rejection - ignorance - compliance - efficiency - strategic proactivity - sustaining corporation). Uiteraard behandelen wij alle rmatie als vertrouwelijk, maar wij gebruiken de scores wel ter vergelijking met de prestaties van andere bedrijven, in een anonieme benchmark. Bouke Bruinsma , bbr@kwa.nl Ursula Looman , ul@kwa.nl kwadrant no. 2 - november 2012 pagina 5

6 Lekkende of verstopte sprinklersystemen Wie herkent (niet) het probleem van kleine lekkages in sprinklerleidingen? In de praktijk blijkt dat sprinklersystemen vaak lekken, veroorzaakt door corrosie. Omdat deze lekkages voor overlast zorgen, is uitgebreid onderzoek gedaan naar de oorzaken. De deskundigheid van KWA op het gebied van corrosie heeft bijgedragen aan het (h)erkennen van corrosie in sprinklersystemen en mogelijke verbeteringen. Naast overlast door lekkages, kan corrosie ook de doelmatige werking van de sprinklerinstallaties belemmeren. Het voorkómen van corrosie is daarom al bij het ontwerp en de aanleg van nieuwe sprinklerinstallaties een belangrijk aandachtspunt. Voor bestaande installaties kan een inwendige inspectie van de leidingen uitsluitsel geven over het optreden van corrosie. De systemen dienen immers voor de brandveiligheid, dus moeten ze goed (blijven) functioneren bij een eventuele brand. De Commissie van Deskundigen Blus systemen onderkent het optreden van corrosie in sprinklersystemen en gaf de werkgroep corrosie in sprinklersystemen opdracht de problematiek in kaart te brengen en te komen tot voorschriften. Binnen Nederland is immers (nog) weinig inzicht in hoeveel sprinklersystemen hinder ondervinden van ongewenste lekkages als gevolg van corrosie. Een vergelijkbaar onderzoek in Duitsland toonde aan dat daar veel problemen zijn met verstoppingen en lekkages in sprinklersystemen. De werkgroep, waarvan onze corrosiedeskundige deel uitmaakt, onderzocht het optreden van corrosie in het algemeen en microbiologische corrosie (MIC = Microbiologically Influenced Corrosion) in het bijzonder. MIC is een corrosieproces waarin bacteriën een rol spelen en wat kan leiden tot de geconstateerde ongewenste lekkages en/of verstoppingen. Deze corrosievorm komt veel voor in sprinklersystemen. Behalve MIC blijkt dat de toepassing van dompelbad thermisch verzinkte leidingen eveneens kan leiden tot problemen. De zogenaamde patinalaag dient de verzinkte leidingen te beschermen tegen corrosie en vormt zich wanneer de zinklaag afwisselend blootgesteld wordt aan lucht en water. De zinkpatinalaag is echter niet bestand tegen stilstaand vocht/water, omdat onder deze omstandigheden omzetting plaatsvindt naar wit volumineus zinkoxide en dat heeft geen beschermende werking op het onderliggende staal. Naast het verhoogde risico op corrosie van de leidingen, kan dit zinkoxide met name bij sprinklersystemen met hangende sprinklerkoppen voor verstoppingen zorgen in de zakpijpjes. Hierdoor is het goed functioneren van de sprinklerinstallatie niet gewaarborgd. Hoe ziet uw sprinklersysteem eruit? Met een video-endoscopisch onderzoek van sprinklerleidingen is het mogelijk vast te stellen of uw sprinklersysteem hinder ondervindt van corrosie en/of verstoppingen. In combinatie met het ontwerp, de aanleg, eventueel wateronderzoek en (historische) ervaringen, geeft dit inzicht of het sprinklersysteem doelmatig kan functioneren. Als ter zake deskundige rmeert KWA u uitgebreid over corrosie in sprinklersystemen en voeren wij inspecties uit om een onafhankelijk oordeel te geven over de staat van het systeem. Natuurlijk inclusief eventuele aanbevelingen ter verbetering van de situatie. De publicaties met bevindingen en aanbevelingen van de werkgroep corrosie in sprinklersystemen worden in het voorjaar 2013 openbaar gemaakt via de website van het CCV (Het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid). Mascha van Hofweegen , mvh@kwa.nl Duurzame, praktische oplossing bij bemalingen KWA meet grondwaterstanden online Energiebesparing Er is nog steeds laaghangend fruit, als je maar goed kijkt. Het laaghangend fruit is reeds geplukt, is een veelgebruikte term binnen bedrijven. Hiermee bedoelt men dat de gemakkelijke energiebesparingen, zonder al te veel investeringen, reeds gedaan zijn. Besparingen vind je gewoonlijk met een energiescan, waarbij je een lijst besparingsmaatregelen aftoept. Dit is een check of je wel of niet in (dure) besparende voorzieningen hebt geïnvesteerd. Deze checklists zijn overal op het internet te vinden. Laaghangend fruit vinden is veel leuker. Dat is besparen zonder investeren; en wie wil dat niet? KWA is ervan overtuigd dat er nog veel laaghangend fruit is. Als je dieper de processen inkijkt (in mag kijken), de procesdata uitleest, analyseert en interpreteert naar fysische achtergrond, dan zijn nog essentiële besparingen mogelijk. Dankzij de regeltechniek worden meer en meer procesparameters geregistreerd, maar niemand die er naar kijkt. Ook de regeling zelf beoordeelt meestal geen efficiency. KWA heeft recentelijk ervaren dat bij koelinstallaties, ketel- en procesinstallaties deze procesdata-analyses nog veel besparingen opleveren, zonder grote investeringen. Een scan alleen levert dit inzicht niet op. De Energie Efficiency Plannen staan nu vol met dure scanmaatregelen. Bezint eer je daaraan begint, laaghangend fruit eerst! Fons Pennartz , amp@kwa.nl In verband met een bouwputbemaling heeft KWA Bedrijfsadviseurs de grondwaterstanden gemonitord. Hierbij is gepeild met een meetinstrument voor grondwaterstanden, dat gegevens opslaat en verzendt, zodat ze online beschikbaar zijn. Van achter de computer ziet de KWA-adviseur hoe de grondwaterstanden reageren op de (retour)bemaling. Ook de bemaler kan de meetgegevens online bekijken, zodat heel gemakkelijk overlegd kan worden over het bijregelen van de bemaling. Een dergelijke aanpak past binnen de nieuwe beoordelingsrichtlijn (BRL 12000) voor tijdelijke bemalingen. KWA is voor stander van een dergelijke beoor delingsrichtlijn. Maar het moet niet leiden tot een administratieve rompslomp; het gaat om slim bemalen. Als de bouwput droog is, kan na verloop van tijd - op basis van controle metingen - de bemaling in capaciteit worden teruggeschroefd. Dit voorkomt dat te veel water wordt onttrokken met soms ongewenste neveneffecten. Willem Capel, , cap@kwa.nl pagina 6

7 Bezweert u al uw energiegebruik? Wilt u grip krijgen op uw energiegebruik? Ons advies: hanteer een slagvaardig energie management systeem, met als belangrijke onderdelen uw energiemonitoring en het energiebesparingsplan! KWA heeft voor deze onderdelen niet alleen vakinhoudelijke kennis, maar ook telemetrie en softwaretools in huis. Energiemonitoring Onze jarenlange ervaring met energiemonitoring heeft geleid tot een integrale visie. Voorafgaand aan de monitoring is de belangrijkste vraag waar u deze voor wilt gebruiken? Is dat bijvoorbeeld het Aanpak in fases Voor de maximale slagkracht van een monitoringsysteem is het verstandig de opzet van energiemeetsysteem en monitoringswijze gestructureerd en gefaseerd te laten verlopen (zie schema). Bij KWA is gedetailleerde rmatie aanwezig en op te vragen. Besteedt u het energiedatabeheer geheel aan ons uit, dan wordt - als extra voordeel - versnippering van gegevens binnen uw bedrijf tegengegaan. Daarnaast is KWA in staat om monitoring voor uw bedrijf verder te automatiseren, bijvoorbeeld door telemetrie via webportals om energiedata te volgen. Wij hebben softwaretools in VBA-Excel ontwikkeld, waarmee ruwe energiedata presentabel worden gemaakt in samenvattende rapportages, voorzien van alle gewenste grafische functionaliteiten Meetstrategie: deelmeters, automatisering, software, telematrie Energiebesparingsplan (EEP) Veel bedrijven zijn dit jaar, samen met KWA, bezig met het opstellen van hun Energie Efficiency Plan (EEP). Met de geautomatiseerde werkwijze van onze EEP-software (VBA-Excel), zijn zij in staat op tijdsefficiënte wijze een actueel EEP op te Contact met leveranciers, beoordeling offertes, aanbesteding verkrijgen van operationele voor direct (energetisch) bijsturen processen/ utilities via GoodHouseKeeping? verkrijgen van strategische voor onderlinge vergelijking van locaties (onderdelen), productsoorten, lange termijntrends? toewijzen van energiekosten aan afdelingen/bedrijfsonderdelen (accountancy)? Implementatie monitoringsysteem, begeleiding stellen dat aan de kwaliteitsnormen van de overheid voldoet. Zo gewenst kan in een op uw bedrijf geënt EEP-softwarepakket de koppeling worden gemaakt met data die door uw energiemonitoringsysteem worden gegenereerd. meten van performance van (nieuwe) processen/utilities en het effect van technische besparingsmaatregelen? vaststellen van energieverdelingen voor het eigen energieaspectenregister/eep? extern verslag kunnen geven van energieverdelingen/energieprestaties (richting overheden)? Opzetten norm- en streefwaarden Starten met monitoren en sturen energieverbruik Martin van de Pol , pol@kwa.nl John Koop , jko@kwa.nl Handige softwaretools De voorbereidingen voor de nieuwe energie planperiode van zijn volop in gang. Agentschap NL heeft de taak om de EEP s van circa bedrijven in Nederland te verwerken en de resultaten van de geplande besparingsmaatregelen vervolgens te monitoren. KWA ondersteunt niet alleen de bedrijven bij het opstellen van hun EEP, maar ook Agentschap NL bij het verwerken van al die EEP s. Die ervaring leert ons hoe belangrijk het voor een bedrijf is om de juiste gegevens aan te leveren, opdat ze goed verwerkt worden. KWA heeft hulpmiddelen/tools ontwikkeld voor zowel bedrijven als voor Agentschap NL. Het gaat om relatief eenvoudige programma s in Excel, een applicatie die al in het bedrijf beschikbaar is en waar de meeste mensen vertrouwd mee zijn. Onze brede praktijkervaring en technologische kennis maken het verder mogelijk om in nauw overleg met de klant zeer pragmatische tools te ontwikkelen waar hij precies dat uit kan halen wat nodig is. Asbest Van constatering tot sanering Voert uw organisatie een actief asbestbeleid? Waar is asbest in uw gebouwen/installaties aanwezig? Streeft u naar een asbestvrije of asbestveilige omgeving? Wanneer gaat u over tot verwijdering van asbest? En wat doet u in de periode tussen constatering van asbest tot het moment van sanering ervan? moeten daarbij aan de orde komen: Overzicht van asbestbronnen en risico s Gebruiksbeperkende maatregelen om blootstelling aan asbest te voorkomen Procedures voor rmatieverstrekking én voor het werken aan of nabij asbestbronnen/in asbestzones Periodieke controle van het eerder geconstateerde asbest Calamiteitenplan. Naast alle aandacht voor sportevenementen in 2012, was ook asbest deze zomer veel vuldig in het nieuws. Met in het middelpunt van de berichtgeving de evacuatie van 184 gezinnen uit de asbestflat in Utrecht en het slepende/langdurende saneringstraject wat hierop volgde. Voor alle betrokkenen, van bewoner tot gebouweigenaar, een vervelende en onwenselijke situatie. Voor u misschien ook het moment om u af te vragen of uw organisatie de zaken rondom asbest voldoende op orde heeft en de risico s zijn geminimaliseerd? In de periode van constatering van asbest tot sanering van asbest, biedt een asbest beheersplan uitkomst. Hierin staat omschreven hoe gebouwen en installaties bij uw normale bedrijfsvoering op een veilige manier gebruikt kunnen worden, tot het moment van verwijdering van het asbest. Ten minste de volgende zaken KWA laat het asbestbeheersplan aansluiten bij het managementsysteem met de bijbehorende procedures en taken/ verplichtingen. Het beheersplan is belangrijk voor het in compliance zijn van uw bedrijf en het aantoonbaar maken dat alles in het werk is gesteld om risico s voor personeel en derden te minimaliseren. Marcel Hilwig , hil@kwa.nl kwadrant no. 2 - november 2012 pagina 7

8 Even voorstellen Hannah Meijer , Adviseur Milieu: - Omgevingsrecht / Wet- en regelgeving - Juridische ondersteuning - Vergunningaanvragen Universiteit van Amsterdam Fokko van de Koppel , fk@kwa.nl Adviseur: - Integrale (en sociale) veiligheid - Uitvoering RI&E s - BRL-gecertificeerd voor grondwatermonstername Hogeschool Utrecht, stagiair bij KWA Suzanne Por , por@kwa.nl Senior adviseur Bodem: - Bodemonderzoek en -sanering - Bodembescherming - Locatie-/gebiedsontwikkeling - Bouw- en woonrijp maken - Aanbesteding (ARW-2005, UAV, UAV-GC) - Projectmanagement Vorige werkgever: SNC-Lavalin Environment, Canada Jildou de Jong , jjo@kwa.nl Adviseur Arbo en Veiligheid HVK: - V&G-plannen - Trainingen (VCA, IPAF) - KAM-management Vorige werkgever: Kamphuis Hoogwerkers BV Wietske Terpstra , wt@kwa.nl Adviseur Water: - Vergunningaanvragen KWO - Bemalingsadviezen - Infiltratie-onderzoeken - Locatie-/gebiedsontwikkeling - Watertoets en RO Vorige werkgever: Tauw bv Ingrid Steenbeek , ist@kwa.nl Secretaresse. Vorige werkgever: Bieleveld Bio Energie B.V. Sparkspread en NU? Warmtekrachtkoppeling uit de gratie Tussen de momentane handelsmarktprijzen voor aardgas en elektriciteit bestaat een bijna lineair verband (zie grafiek). Voor de exploitatie van warmte-/krachtinstallaties is dit van belang, omdat de variabele kosten grotendeels aardgaskosten zijn en de opbrengsten vermeden inkoopkosten elektriciteit. Het saldo wordt wel de sparkspread genoemd. De laatste jaren doet zich een trend voor, waarbij de aardgasprijs stijgt, terwijl de elektriciteitsprijs dat niet of nauwelijks doet. De brandstofkosten voor een warmte-/ krachtinstallatie nemen dus toe, terwijl de waarde van de opgewekte elektriciteit dat niet doet. Daarmee komt de rentabiliteit van de exploitatie van dergelijke installaties onder druk te staan. Dat is vanuit de optiek van energie-efficiency jammer; het decentraal opwekken van elektriciteit met een warmte-/krachtinstallatie heeft een hoger overall rendement dan centrale opwekking. De uitgangspunten (energieprijzensubsidies) die indertijd bij ingebruikname van een warmte-/krachtinstallatie golden, zijn inmiddels dus fundamenteel gewijzigd. Daarnaast is waarschijnlijk de warmte- en elektriciteitsvraag veranderd. Ons advies? Beoordeel opnieuw uw Spreidingsgrafiek - elektriciteitsprijs = functie (aardgasprijs) 80 ELEKTRICITEITSPRIJS /MWH AARDGASPRIJS /MWH CAL-10 BASE LINEAIRE (CAL-10 BASE) CAL-11 BASE CAL-12 BASE CAL-13 BASE CAL-14 BASE installaties (E-aansluiting en stoominstallaties) en bepaal of de warmte- en elektriciteitsvraag bij het uit gebruik nemen van de warmte-/krachtinstallatie nog voldoende robuust (n-1) is én wat de bruto marge van uw warmte-/krachtinstallaties is bij de huidige energieprijzen. Zo krijgt u inzicht of en welke acties noodzakelijk zijn. Energieprijzen base load (elektriciteit) M/MWH CAL CAL KWA Bedrijfsadviseurs assisteert u met de nodige expertise omtrent zowel optimalisatie als revisie als nieuwbouw van uw warmte-/krachtinstallatie, respectievelijk E-aansluiting en stoominstallaties. Jan van Eijk , eijk@kwa.nl KWA 2012, BRON: ENDEX Colofon KWAdrant is een uitgave van KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Eindredactie: Redactie: Journalist: Vertrokken Harald ten Brinke, adviseur Sandra van Dusschoten, secretaresse Dennis Nijkamp, adviseur René Braaksma, senior adviseur Ruud van Kolfschooten Rob Schoon, marga Steenbeek L.J.H. Kusiak Ontwerp & Productie: CXN creatief bureau voor crossmediale communicatie - Amersfoort Druk: Klomp Grafische Communicatie - Amersfoort Fotografie: CXN, relaties en eigen medewerkers KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Regentesselaan 2 Postbus 1526, 3800 BM Amersfoort Telefoon: desk@kwa.nl Overname artikelen met bronvermelding toegestaan. Practise what you preach Op het gebied van duurzaamheid onderneemt KWA zowel extern als intern actie. Zo ondersteunen we relaties bij hun duurzaamheidambities en maken we de eigen organisatie stap voor stap groener. Alle KWA-adviseurs zijn dit jaar naar een training Het Nieuwe Rijden geweest. Samen met Climate Neutral Group is onderzocht hoe KWA de CO 2 -uitstoot als gevolg van mobiliteit verder kan beperken ([elektrisch] fietsen, openbaar vervoer, duurzamer wagenpark, etc.). Daarnaast kopen we al jaren groene elektriciteit in, liggen op het dak een twintigtal zonnepanelen en compenseren we de CO 2 -uitstoot van onze gereden kilometers. Voor onze vacatures en cursussen kijkt u op Voor KWA betekent maatschappelijk verantwoord ondernemen ook transparantie en het delen van kennis: KWA is Vriend geworden van het Utrecht Sustainability Institute; onze kennis wordt ingezet voor duurzame urbane regio s. KWA is partner van MVO Nederland en op haar website heeft KWA een positioneringmodel ingevuld, die onze duurzame prestaties meet en beoordeelt. CURSUSKALENDER 2012/2013 Datum 7 november 7 november Cursus/bijeenkomst 22 november Cursusmiddag NRB januari 2013 Cursusmiddag Asbest Informatieochtend 'Business case voor Business Continuity Management' (waardering Hobéon SKO-VK-punten: 0,5 punt*) Informatiemiddag 'Business case voor Business Continuity Management' (=VOL) (waardering Hobéon SKO-VK: 0,5 punt*) * Aan een aantal KWA-cursussen is door Hobéon een waardering met SKO-AH/VK-punten toegekend. Diverse adviseurs hebben gastlessen gegeven op een aantal basisscholen in Amersfoort. Verder ondersteunen wij diverse relaties in hun ambitie naar een groene organisatie. Zo heeft KWA de FNLI ondersteund bij de verduurzaming van een aantal MKB-leden en hebben we samen met de Good Company het duurzaamheidbeleid van Smit & Zoon opgezet. Bouke Bruinsma , bbr@kwa.nl Amy Keverling Buisman , akb@kwa.nl