Voorwoord 4. Dashboard 5

Transcriptie

1 Monitor Levensmiddelenindustrie 2013

2 Inhoud Voorwoord 4 Dashboard 5 1/ Kernindicatoren Groei productie V&G-industrie neemt af Doorzettend herstel productie Europese V&G-industrie in Stijgende toegevoegde waarde en omzet Hoge arbeidsproductiviteit bij de dranken- en tabaksproducenten 2

3 2/ Kostenontwikkeling Afzwakkende stijging intermediaire kosten V&G-industrie Beperkt stijgende personele kosten en overige bedrijfslasten Doorzetting spectaculaire toename R&D-investeringen V&G-industrie 3/ Concurrentiepositie Afzwakking groei uitvoer V&G-industrie Stabiliserend uitvoersaldo V&G-industrie in Groenten en fruit uitvoerkampioen Nederlandse arbeidskosten in Europese top 3 4/ Het economisch belang van de Nederlandse V&G-industrie Introductie inputoutputanalyse Een hoge indirecte bijdrage aan het BBP Landbouw, industrie en commerciële dienstverlening als belangrijkste toeleveranciers 5/ Vooruitzichten Vooruitblik producenten en retailers Daling investeringen Nederlandse V&G-industrie is geëindigd De V&G-industrie creëert veel werkgelegenheid 3

4 Voorwoord In 2013, het vierde jaar dat de FNLI de Monitor Levensmiddelen industrie publiceert, lijkt de Nederlandse economie langzaam uit de crisis te komen. Onze industrie levert hieraan een stevige bijdrage. Een stijgend productieniveau, toenemende toegevoegde waarde en een groeiende export, mede dankzij een beheerste loonontwikkeling en een indrukwekkende toename van R&D-investeringen. Toch is voorzichtigheid geboden, het consumentenvertrouwen is nog altijd laag. Hoewel uit de cijfers blijkt dat de V&G-industrie ook de afgelopen periode nog steeds relatief goed presteert, neemt de groei van de productie van onze industrie wel af. Nieuw in de Monitor is de enquête die GfK Nederland dit jaar onder FNLI-leden en retailers hield over hun verwachtingen voor Het is goed om te zien dat de ondernemers overwe gend positief zijn over het komende jaar. Zowel retailers als producenten rekenen op een stijgende omzet en verwachten meer te kunnen investeren. Ook zal naar verwachting het belang van de export in 2014 toenemen: een inzicht dat goed aansluit bij een van de speerpunten van de FNLI en haar leden, namelijk om te groeien over grenzen. Dit jaar kijken we in de Monitor ook naar het bredere belang van de levensmiddelenindustrie voor de BV Nederland. Philip den Ouden Directeur FNLI Uit een input-outputanalyse blijkt dat de V&G-industrie fors bijdraagt aan het Nederlandse BBP en veel werkgelegenheid creëert. Onze industrie is, direct en indirect, maar liefst goed voor in totaal banen (vol- en deeltijd): een gegeven om trots op te zijn. Het is zaak deze bijdrage aan BBP en werkgelegenheid ook in de toekomst te behouden. Een afzwakkende groei van zowel productie als export noopt ons echter alert te blijven. De FNLI blijft zich dan ook inzetten voor een concurrerend productieklimaat. Dat doen we in samenwerking met ketenpartijen, kennispartners en de overheid binnen de Topsector Agri&Food. Met als doel innovatie, internationalisering, versnelling van verduurzaming, en borging van de kwaliteit en kwantiteit van het menselijk kapitaal. Kortom, een verdere versterking van onze industrie op alle flanken. 4

5 Dashboard van de Nederlandse Voedings- en Genotmiddelenindustrie in 2012 Productie +2,9% 0% 67,8 miljard Werkgelegenheid (direct) Toegevoegde waarde +3,0% 15,0 miljard +18% 391 miljoen +3,0% +5,4% +0,4% 37,7 miljard 19,9 miljard 17,8 miljard Export Import Saldo R&D (2011) 391 miljoen Internationale handel Bron: CBS 2012 (t.o.v. 2011), met uitzondering van investeringen in R&D (CBS 2011 t.o.v. 2010). 5

6 1/ Kernindicatoren 2013 FNLI

7 1.1/ Groei productie V&G-industrie neemt af 1.2/ Doorzettend herstel productie Europese V&G-industrie in 2011 Figuur 1/ Ontwikkeling productie tegen basisprijzen (2005 = 100) en saldo consumentenvertrouwen (gemiddelde positieve en negatieve antwoorden) 150 Figuur 2/ Internationale productiewaarde (2005 = 100) * 2012* * V&G Nederlandse industrie Consumentenvertrouwen (rechter Y-as) * Cijfers 2011 en 2012 zijn nog niet definitief Bron: CBS, bewerking Decisio Nederland Denemarken Italië Frankrijk België Duitsland * Cijfers 2011 zijn nog niet definitief Bron: OECD, bewerking Decisio De productiewaarde 1 van de voedings- en genotsmiddelen (V&G-)indu strie is in 2012 met 2,9% gegroeid naar 67,8 mld ten opzichte van In 2011 bedroeg de productiegroei nog 11% ten opzichte van De procentuele groei van de productie is dus afgenomen in 2012 ten opzichte van 2011 en De trend van een stijgende productiewaarde in de V&G-industrie bij een continu laag consumentenvertrouwen begint in kracht af te nemen. Het consumentenvertrouwen (zie rechter Y-as) is in 2012 gedaald naar een absoluut saldo van 35. Dit is het laagste saldo sinds 2003 en begin jaren tachtig. De V&G-industrie is met een productieaandeel van 22% de grootste industriële sector in Nederland. De productiewaarde van de totale Nederlandse industrie (inclusief V&G-industrie en bijvoorbeeld metaalen chemische industrie) heeft een omvang van 310,4 mld in Net als in Nederland hebben de meeste Europese landen in 2011 een herstel gezien van de productiewaarde voor de V&G-industrie. Alleen in Denemarken lijkt de groei in 2011 tot stilstand te komen. Het valt op dat de kleinere productielanden zoals Nederland, België (maar ook bijvoorbeeld Oostenrijk en Noorwegen) zich in relatieve termen sneller lijken te herstellen van de crisis dan de grote kernlanden (Italië, Frankrijk en Duitsland). De gemiddelde groei in de periode lag voor de Nederlandse V&G-industrie op 6,4%. Voor België op 5,9%, Frankrijk op 2,6%, Italië op 1,8% en Denemarken op 1,4%. Het productieniveau van de V&G-industrieën in Nederland, België en Frankrijk ligt weer op of boven het niveau van 2008, met Nederland als positieve uitschieter (12% boven niveau 2008). 1 De productie tegen basisprijzen representeert de waarde van alle voor de verkoop bestemde goederen (inclusief voorraad) en diensten. De waardering tegen basisprijzen is exclusief de handels- en vervoersmarges van derden en exclusief het saldo van productgebonden belastingen (bijv. BTW) en subsidies (Bron: CBS). 7

8 1.3/ Stijgende toegevoegde waarde en omzet 1.4/ Hoge arbeidsproductiviteit bij de drankenen tabaksproducenten Figuur 3/ Omzet, bruto toegevoegde waarde (tegen basisprijzen) en aantal directe banen (vol- en deeltijd) Nederlandse V&G-industrie (2005 = 100) Figuur 4/ Bruto toegevoegde waarde per werknemer in 2010 ( 1.000) * 2012* Toegevoegde waarde Omzet Aantal banen * Cijfers 2011 en 2012 zijn nog niet definitief en voor de omzet is een schatting gemaakt Bron: CBS, bewerking Decisio Drankenproductie Tabaksproductie Overige voedselproductie Verwerking olie en vetten Suiker, cacao en chocoladeproducten Zuivelproductie Productie dierenvoeding Industrie (als geheel) Verwerking fruit en groente Productie graanproducten Vleesproductie Visproductie Brood- en meelproducten Bron: Eurostat, bewerking Decisio De bruto toegevoegde waarde (basisprijzen) is het verschil tussen de productie en het intermediair verbruik van een bedrijfseenheid inclusief afschrijvingen 2. De bruto toegevoegde waarde in de V&G-industrie is in 2012 met 3,0% gestegen ten opzichte van 2011 naar 15 mld. Ter vergelijking: de bruto toegevoegde waarde van alle economische activiteiten (het bruto binnenlands product) is met 0,3% gestegen in De V&G-industrie heeft het dus bovengemiddeld goed gedaan ten opzichte van de economie als geheel. De behaalde omzet in de V&G-industrie bedroeg 66,6 mld in Dit is 10,7% hoger dan het jaar ervoor. Met deze omzetstijging is een einde gekomen aan een periode van omzetdaling sinds De omzetontwikkeling is nu weer in lijn met de productie in de V&G-industrie. Het aantal (directe) banen (vol- en deeltijd) in de V&G-industrie is stabiel gebleven in 2012 ten opzichte van het jaar ervoor. Over de periode is het totaal aantal banen met afgenomen van in 2005 naar in De arbeidsproductiviteit wordt vastgesteld op basis van de gemiddelde toegevoegde waarde per werknemer per jaar. De arbeidsproductiviteit van de V&G-industrie ligt traditioneel onder het gemiddelde van de gehele Nederlandse industrie (inclusief de chemie, metaalsector, textiel, etc.), maar binnen de V&G-industrie zijn er verschillen en op onderdelen scoren V&G-sectoren boven het industrieel gemiddelde. Zo is de arbeidsproductiviteit in de dranken- en tabaksindustrie met ruim hoog te noemen. De vlees- en visproducenten kennen samen met de brood- en meelproducenten (inclusief bakkerijen) de laagste bruto toegevoegde waarde. De gemiddelde toegevoegde waarde per werknemer ligt in deze V&G-sectoren onder de per jaar. 2 Exclusief aftrekbare belasting over de btw en inclusief afschrijvingen (Bron: CBS). 3 De totale Nederlandse industrie kende een daling van de bruto toegevoegde waarde met 0,1% in 2012 (Bron: CBS). 8

9 2/ Kostenontwikkeling 9

10 2.1/ Afzwakkende stijging intermediaire kosten V&G-industrie 2.2/ Beperkt stijgende personele kosten en overige bedrijfslasten Figuur 5/ Ontwikkeling intermediaire kosten (2005 = 100) Figuur 6/ Personele kosten en overige bedrijfslasten ( miljard) * 2012* * V&G Nederlandse industrie * Cijfers 2011 en 2012 zijn nog niet definitief Bron: CBS, bewerking Decisio Overige bedrijfslasten Personele kosten * Cijfers 2011 zijn nog niet definitief Bron: CBS, bewerking Decisio De intermediaire kosten zijn de kosten voor alle producten en diensten die gebruikt zijn in het productieproces. De intermediaire kosten in de V&G-industrie zijn in 2012 met 2,9% gestegen naar 52,8 mld. In de periode is het aandeel van de intermediaire kosten in de productiewaarde gestegen van 75% naar 78%. Het aandeel van de bruto toegevoegde waarde is daarmee gedaald van 25% naar 22% 4. Deze ontwikkeling duidt op relatief hogere inkoopprijzen en/of een hogere mate van uitbesteding (inkoop van bijvoorbeeld halffabrikaten en diensten) in de V&G-industrie. De intermediaire bestedingen in de gehele Nederlandse industrie bedroegen 242,4 mld in 2012 (een toename van 3,9% t.o.v. 2011). De personele kosten (brutolonen en sociale premies en lasten) in de V&G-industrie bedroegen in ,9 mld en zijn daarmee 0,9% toegenomen ten opzichte van De overige bedrijfslasten voor de V&G-industrie bedroegen 9,5 mld in 2011, een stijging van 1,1% t.o.v. het jaar ervoor. De overige bedrijfslasten bestaan uit o.a. kosten van energieverbruik, huisvesting, machines en dienstverlening door derden. Deze kosten lagen in 2011 nog steeds ruim 6% onder het niveau van De productiewaarde is de som van het intermediair verbruik en de bruto toegevoegde waarde. 10

11 2.3/ Doorzetting spectaculaire toename R&D-investeringen V&G-industrie 2.4/ Daling investeringen Nederlandse V&G-industrie is geëindigd Figuur 7/ R&D-uitgaven industrie en V&G (2005 = 100) en absolute uitgaven R&D V&G ( miljoen) Figuur 8/ Bruto investeringen in materiële vaste activa (2005 = 100) * * R&D V&G absolute waarde (rechter Y-as) V&G-industrie Nederlandse industrie * Cijfers 2011 zijn nog niet definitief Bron: CBS, bewerking Decisio Nederland Belgie Duitsland Polen Spanje * Cijfers 2011 zijn nog niet definitief Bron: Eurostat, bewerking Decisio R&D door eigen personeel 5 in de V&G-industrie is in 2011 met 18% gestegen naar 391 miljoen (rechter Y-as) ten opzichte van Deze flinke toename maakt onderdeel uit van een opwaartse trend vanaf 2006 waarin alleen het jaar 2008 een dip laat zien. De bestedingen in R&D door de V&G-industrie bedragen 9,9% van de totale investeringen in R&D door de totale Nederlandse industriesector en 0,6% van de omzet van deze sector 6. Ondanks een stijging van ruim 12% in R&D door de totale Nederlandse industrie zijn de investeringen nog niet op het niveau van basisjaar De R&D-uitgaven van de industriesector als geheel bedroegen circa 4 miljard in De groei van de investeringen in R&D in de V&G-industrie scoort dus positief ten opzichte van de totale Nederlandse industrie. De investeringen in materiële vaste activa (gebouwen, machines, vervoermiddelen) bedroegen in 2011 ongeveer 1,3 miljard voor de Nederlandse V&G-industrie (circa 19% van de totale industriële investeringen in Nederland). In 2011 zijn de investeringen van de Nederlandse V&G-industrie met 0,2% gestegen ten opzichte van 2010 en liggen daarmee 16% onder het peiljaar Wel zijn de investeringen na 3 jaar van daling weer licht gestegen. De investeringen in materiële vaste activa liggen ook in Spanje onder het niveau van Landen als België, Duitsland en Polen hebben in de periode een groei laten zien in investeringen in materiële vaste activa, net als overigens Oostenrijk en Tsjechië (niet opgenomen in figuur 8). 5 R&D door eigen personeel in bedrijven met meer dan 10 werkzame personen (Bron CBS). 6 Ter vergelijking: Het omzetpercentage van R&D door eigen personeel in de totale Nederlandse industrie is 1,3% (in 2011). 11

12 3/ Concurrentiepositie 2013 FNLI

13 3.1/ Afzwakking groei uitvoer V&G-industrie 3.2/ Stabiliserend uitvoersaldo V&G-industrie in 2012 Figuur 9/ Ontwikkeling uitvoer (2005 = 100) Figuur 10/ Uitvoer en invoer van goederen en diensten en saldo ( miljard) * 2012* * 2012* Uitvoer Invoer Saldo V&G Nederlandse Industrie * Cijfers 2011 en 2012 zijn nog niet definitief Bron: CBS, bewerking Decisio * Cijfers 2011 en 2012 zijn nog niet definitief Bron: CBS, bewerking Decisio In 2012 is de uitvoer van goederen en diensten in de V&G-industrie met 3,0% gestegen t.o.v De absolute waarde van de uitvoer bedroeg in ,7 mld. De stijgende trend zwakt hiermee af aangezien de groei in 2011 nog 13,4% bedroeg ten opzichte van het jaar ervoor. De uitvoer van de gehele Nederlandse industrie is in 2012 met 3,3% gegroeid ten opzichte van 2011 naar 181,5 mld. De uitvoer van de V&G-industrie maakte in 2012 circa 21% uit van de totale uitvoer door de Nederlandse industriesector (als geheel). In 2012 is het uitvoersaldo (het verschil tussen uitvoer en invoer van goederen en diensten 7 ) van de V&G-industrie met 0,4% gestegen t.o.v Deze groei is het saldo van een stijging van de uitvoer met 1,1 mld (+3,0%) en een stijging van de invoer met 1 mld (+5,4%) ten opzichte van Sinds 2010 neemt de invoer in de V&G-industrie relatief sneller toe dan de uitvoer. In 2012 is er voor 19,9 mld aan goederen en diensten ingevoerd door de Nederlandse V&G-sector en bedroeg het absolute uitvoersaldo 17,8 mld (29,8% van het totale Nederlandse industriële exportoverschot). Het totale uitvoersaldo van de industriesector (als geheel) bedroeg 59,7 mld in Het dekkingspercentage (uitvoerwaarde als percentage van de importwaarde) voor de V&G-industrie is 190% in In 2005 was dit nog 217%. Het dekkingspercentage van de Nederlandse industrie als geheel bedroeg 149% in 2012 en 170% in Tot de uitvoer en invoer worden de goederen en diensten gerekend die de grens met Nederland overschrijden, inclusief bijvoorbeeld transport vanuit/naar het buitenland (Bron CBS).

14 3.3/ Groenten en fruit uitvoerkampioen / Nederlandse arbeidskosten in Europese top 3 Figuur 11/ Verdeling uitvoerwaarde per deelsector van de V&G-industrie (2012,%) Figuur 12/ Arbeidskosten V&G-industrie per werknemer (voltijd) in % t.o.v. gemiddelde van 23 EU-landen (2010) 7% 7% 7% 9% 5% 4% 2% 23% 15% Groenten en fruit Vleesproducten Zuivelproducten Bereide voedingsmiddelen Koffie, thee, cacao Tabaksproducten Veevoeder Dranken Visproducten Granen en -producten Suiker en suikerwerken Griekenland Duitsland Spanje Nederland Denemarken België Nederland Zweden Finland Ierland Frankrijk Italië Oostenrijk GB Duitsland Spanje Griekenland Cyprus Portugal Tsjechië Estland Slowakije Hongarije Litouwen Letland Roemenië Bulgarije 9% 13% Cijfers 2012 zijn nog niet definitief Bron: CBS, bewerking Decisio -100% -50% 0% 50% 100% 150% Bron: Eurostat (labour cost per employee fte), bewerking Decisio; cijfers Griekenland betreffen loonkosten in 2009 Uitvoerwaarde is de waarde van de door Nederlandse bedrijven aan het buitenland geleverde goederen, inclusief vracht- en verzekeringskosten (tot aan de Nederlandse grens). De deelsector groenten en fruit 8 is met 23% aandeel ook in 2012 de grootste exporteur binnen de Nederlandse V&G-industrie. De vlees- en zuivelindustrie volgen met respectievelijk 15% en 13% op enige afstand. De uitvoerwaarde van de deelsector bereide voedingsmiddelen bedraagt 9,3% van de totale uitvoerwaarde van de Nederlandse V&G-industrie. In vergelijking met 2011 is de top 3 onveranderd gebleven, maar heeft de vleessector een procentpunt 9 meer aandeel verworven in de totale uitvoerwaarde. De uitvoerwaarde van de tabakssector is met 1,5 procentpunt gedaald ten opzichte van Arbeidskosten per voltijd werknemer is een indicator voor de concurrentiepositie van een industrie, in dit geval de Nederlandse V&G-industrie 10. De arbeidskosten per werknemer van de Nederlandse V&G-industrie bedroegen in 2010 (1% meer dan in 2009). Dit is 81% hoger dan het gemiddelde van 23 EU-landen. In 2009 nam Nederland nog de 2e plaats in, maar in 2010 kenden de Deense (+106%) en Belgische (+89%) V&G-industrie de hoogste arbeidskosten. De arbeidskosten liggen het laagst in de Bulgaarse en Roemeense V&G-industrie. Het omslagpunt ligt tussen Spanje (+9%) en Griekenland ( 7%) in. De Duitse arbeidskosten liggen 11% boven het gemiddelde. 8 De deelsector Groenten en fruit omvat ook verse groenten, wortels en fruit en daarnaast fruitbereidingen en groente- en vruchtensappen (Bron CBS). 9 Procentpunt (%-punt) geeft het absolute verschil aan tussen waarden die in procenten worden uitgedrukt In figuur 12 worden de gemiddelde arbeidskosten in de V&G-industrie per land vergeleken, waarbij ieder land even zwaar meetelt in het gemiddelde van (per voltijd werknemer).

15 4/ Het economisch belang van de Nederlandse V&G-industrie 15

16 4.1/ Introductie input-outputanalyse 4.2/ Een hoge indirecte bijdrage aan het BBP Het economisch belang van de V&G-industrie gaat verder dan alleen de sector zelf. Andere sectoren zijn afhankelijk van de V&G-industrie doordat ze toeleverancier zijn en de industrie een belangrijke klant is. Met behulp van een input-outputanalyse is ingezoomd op de indirecte bijdrage van de V&G-industrie aan het Bruto Nationaal Product in Nederland. Bij toeleveranciers moet worden gedacht aan de landbouw, papier(/verpakkings)industrie, de energiesector en dienstverleners als banken, uitzendbureaus, accountants en reclamebureaus. De inkoop van producten en diensten door de V&G-industrie bij deze toeleverende sectoren leveren ook werkgelegenheid op 11. Dit noemen we de indirecte werkgelegenheid. Figuur 13/ Directe en indirecte productie en toegevoegde waarde van de V&G-industrie ( miljard) Indirect Direct Productie Toegevoegde waarde Bron: CBS (2012), bewerking Decisio In totaal leidt de productie van 67,8 mld (zie figuur 1) in de V&G-industrie tot 36,4 mld productie in andere sectoren in Nederland. De 15 mld directe toegevoegde waarde leidt tot 15,7 mld aan indirecte toegevoegde waarde. Op basis van bovenstaande gegevens kunnen we de multipliers herleiden. Dit is de factor die aangeeft met hoeveel elke verdiende euro in de V&G-industrie kan worden vermenigvuldigd. De productiemultiplier bedraagt 1,5. Dit betekent dat voor elke euro productie in de V&G-industrie, een halve euro in andere Nederlandse sectoren wordt geproduceerd. De toegevoegde waarde multiplier bedraagt 2, In het geval dat de V&G-industrie minder zou inkopen bij deze sectoren zal de werkgelegenheid dalen. Een deel van deze mensen zou echter in dat geval elders werk vinden. Met dit soort dynamische effecten houdt de input-outputanalyse geen rekening. 16

17 4.3/ Landbouw, industrie en commerciële dienstverlening als belangrijkste toeleveranciers 4.4/ De V&G-industrie creëert veel werkgelegenheid Figuur 14/ Indirecte productie- en toegevoegde waarde uitgesplitst naar sectoren ( miljard) Figuur 15/ Directe en indirecte werkgelegenheid V&G-industrie uitgesplitst naar sectoren (x banen) Indirecte productie Indirecte toegevoegde waarde 0 Werkgelegenheid Publieke sector en niet-commerciële dienstverlening (indirect) Commerciele dienstverlening (indirect) Handel en transport Industrie en bouw (indirect) Landbouw (indirect) Bron: CBS (2012), bewerking Decisio Publieke sector en niet-commerciële dienstverlening (indirect) Commerciele dienstverlening (indirect) Handel en transport Industrie en bouw (indirect) Landbouw (indirect) V&G-industrie (direct) Bron: CBS (2012), bewerking Decisio De landbouw, industrie 12 en de commerciële dienstverlening zijn de belangrijkste toeleverende sectoren voor de V&G-industrie. Van de 36,5 mld aan indirecte productiewaarde wordt ruim 11 mld door de landbouwsector gerealiseerd, 9,3 mld door de commerciële dienstverlening en 9,1 mld door de overige industrie en bouw. In termen van indirecte toegevoegde waarde is de commerciële dienstverlening met 5,3 mld de grootste baathebber van de V&G-industrie. Dit is vooral het gevolg van de uitzendbureaus die mankracht leveren. De V&G-industrie kent een grote multiplier van 3,3 in termen van totale werkgelegenheid (inclusief zelfstandigen). In termen van werkgelegenheid creëert de V&G-industrie in totaal banen (vol- en deeltijd) 13, waarvan direct (inclusief zelfstandigen) en indirect bij de toeleveranciers van de V&G-industrie. De commerciële dienstverlening, de handel- & transportsector en de landbouw zijn de sectoren waar de meeste werkgelegenheid wordt gecreërd door de V&G-industrie. Vooral uitzendbureaus, maar ook marketingbureaus, juridisch advies en de IT-dienstverlening profiteren van de aanwezigheid van de Nederlandse V&G-industrie. 12 Dit is alle overige industrie. Er zijn wel belangrijke onderlinge relaties in de V&Gindustrie zoals halffabrikaten die elders worden verwerkt, maar deze relaties zijn niet meegenomen in de analyse aangezien de gehele sector al in de directe productie is inbegrepen. 13 Dit is circa 5,7% van het totaal aantal banen in Nederland. 17

18 5/ Vooruitzichten FNLI

19 5.1/ Vooruitblik producenten en retailers In de periode juli-augustus 2013 is via een enquête door GfK Nederland gevraagd naar de verwachtingen van ondernemers voor In totaal zijn 169 respondenten ondervraagd, waarvan 136 werkzaam bij levensmiddelenproducenten en 33 werkzaam bij retailers. De ondernemers zijn opvallend positief. Het overgrote deel van de levensmiddelenproducenten verwacht een toename van de omzet, de export en de investeringen. Een afname wordt door bijna geen van de respondenten verwacht. De retailers zijn ook positief, zij het iets minder dan de producenten. Figuur 16/ Hoe zal voor uw bedrijf in 2014 het belang van export zich ontwikkelen? 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Fabrikanten (totaal 136) Afnemen Neutraal Toenemen Niet van toepassing Retailers (totaal 33) Figuur 17/ Wat is uw verwachting t.a.v. de omzet voor 2014 voor uw bedrijf? Figuur 18/ Wat is uw verwachting t.a.v. de investeringen voor 2014 voor uw bedrijf? 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Fabrikanten (totaal 136) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Retailers (totaal 33) Fabrikanten (totaal 136) Retailers (totaal 33) Afnemen Neutraal Toenemen Afnemen Neutraal Toenemen 19

20 COLOFON Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie September 2013 FNLI Sir Winston Churchilllaan 366 F etage SJ Rijswijk Postbus AD Rijswijk T: E: info@fnli.nl Volg de FNLI ook op Opgesteld door: