Het trainen van leesvloeiendheid. Patrick Snellings, Universiteit van Amsterdam, Rudolf Berlin Center voor leerproblemen

Transcriptie

1 Het trainen van leesvloeiendheid Patrick Snellings, Universiteit van Amsterdam, Rudolf Berlin Center voor leerproblemen

2 D. (8 jaar) Ik ga het niet doen, want ik kan het toch niet H. (7 jaar) Ben ik al bijna klaar? Ik ben nu echt heel erg leesmoe! Dit is wel een beetje lastig. Soms moet ik nadenken over wat er staat en dan zijn de letters al weg! Aldus B. (9 jaar).

3 Continuum van zorg zwakke lezers (25%) Intensieve begeleiding in de groep leerlingen met ernstige leesproblemen (8,8%) Individuele remedial teaching buiten de klas leerlingen met toenemende achterstand en didactische resistentie (3,6%) Gespecialiseerde behandeling bij dyslexie instituut

4 Indeling Lezing Rol snelheid in lezen: Simple view of reading Recent onderzoek: Mogelijke oorzaken snelheidsprobleem? Nu en de toekomst: adaptieve training voorbij het woordniveau

5 Snelheid: Simple view of reading Simple view of reading = Leesbegrip Leesbegrip = Decoderen * Taalbegrip

6 Taalbegrip Begrip zonder dat lezen nodig is Hoe woorden, zinnen en teksten worden begrepen Nodig: Semantisch en syntactisch bewustzijn Hoe gemeten?: luisterbegrip

7 Decoderen Decoderen: technisch lezen van losse woorden Vereist fonologisch bewustzijn en orthografische (spellings-) kennis Fonologisch bewustzijn: kunnen manipuleren van klanken Bijv. Klankdeletie vb: /kast/, zonder de /s/ => kat

8 Twee leesroutes (dual route theorie) Directe lexicale route Orthografische kennis: hond => Indirecte non lexicale route Decoderen en Verklanken =>/h/ + /o/ + /n/ + /t/ => /hont/ =>

9 Indirecte route: nodig voor pseudowoorden en nieuwe woorden

10 Snelheid binnen Simple view of reading Leesbegrip = Decoderen * Taalbegrip Snelheid en lezen: verbal efficiency theory (Perfetti, 1985) en beperkte cognitieve capaciteit, beperkt Werkgeheugen en Central executive) Snel Decoderen => cognitieve capaciteit kan ingezet worden voor leesbegrip op een hoger niveau

11 Snel decoderen Rol Fluency verandert op de basisschool (Silverman et al. 2012) Leesontwikkeling: beginnende lezers sterke samenhang decoderen en fluency/hogere klassen basisonderwijs fluency aparte vaardigheid Fluency speelt grotere rol dan accuratesse van decoderen Fluency heeft mediërende rol Accuratesse decoderen => Fluency => Leesbegrip

12 Indeling Lezing Rol snelheid in lezen: Simple view of reading Recent onderzoek: Waar zit het probleem? Nu en de toekomst: adaptieve training voorbij het woordniveau

13 Rol verklanken Gebeurt snel en bijna automatisch (Frost, 1998) Onderzoek bij stillezen: trillen de stembanden? Kunt u de /s/ en de /z/ zeggen?

14 Cross-modaal matchen VU

15 Cross-modaal matchen Cross modaal matchen is essentieel bij lezen Verloopt automatisch: woordlezen roept heel snel de klanken op (Zeguers et al., 2014) Lezen heeft effect op wat je hoort: in sommige situaties hoor je wat je ziet Interactie visueel en auditief: het helpt als de zanger minder duidelijk is (Eddie Vedder van Pearl Jam) Analoge interactie: als de /b/ wordt afgespeeld en je ziet /g/ dan denk je /d/ te horen (McGurk- MacDonald effect, 1976)

16 Cross-modaal matchen problematisch Na 4 jaar lezen tekenen dat letter-klank koppeling automatisch verloopt in de hersenen maar niet zoals volwassenen (Froyen et al., 2009) Zwakke 9 jarige lezers trager in het matchen van geschreven woorden, gesproken woorden en geschreven-gesproken woorden (Snellings, de Jong, van der Leij en Blok, in prep.)

17 Cross-modaal matchen problematisch Zwakke 9 jarige lezers dus overal trager in dan gemiddelde lezers: probleem kan visueel of auditief zijn Ook mogelijk dat vooral cross-modaal matchen een probleem is Zwakke lezers blijken trager cross-modaal dan unimodaal Cross-modaal matchen is niet een moeilijkere taak want: Gemiddelde lezers juist sneller cross-modaal dan unimodaal

18 Cross-modaal matchen problematisch Cross-modaal matchen is dus zelfs nog een probleem bij eenvoudige woorden op 9 jarige leeftijd Problemen zijn dus niet alleen het gevolg van problemen op het visuele of auditieve vlak

19 Cross-modaal matchen: leren dyslectici connecties minder goed? Vraag: is het leren van cross-modale connecties nog steeds problematisch na het aanvankelijk lezen Lastig te onderzoeken, ze kennen immers de Nederlandse taal al!

20 Cross-modaal matchen: leren dyslectici connecties minder goed? Letter-klank connecties als tussenliggende stap tussen fonologisch bewustzijn en snel decoderen Hoe leren dyslectici deze connecties en hoe snel kunnen ze de connecties gebruiken? Studie van Sebastian Aravena: kinderen leren een kunstmatige taal waarin letters uit het Hebreeuws gekoppeld worden aan klanken (Aravena, Snellings, Tijms, & van der Molen, 2013)

21 Leren Letter-klank connecties Leeftijd kinderen: dyslectici en 64 gemiddelde lezers Leren losse letter-klank connecties en regel: een korte klank /a/ wordt gevolgd door een enkele medeklinker, een lange klank /aa/ wordt gevolgd door een dubbele medeklinker, omgekeerd aan het Ned: bakken vs baken

22 Leren Letter-klank connecties Expliciete uitleg conditie vs. Impliciet associatief: veelvuldig aanbod in een computerprogramma vs combinatie van beiden Taken: lezen van losse letters en het lezen van woorden in het nieuwe schrift (3-minuten taak format)

23 Expliciete conditie

24 Impliciete conditie

25 Resultaten Expliciet en combinatie effectiever dan alleen associatief zowel voor losse klanken als lezen van woorden Dyslectici leerden connecties net zo goed maar meer fouten gedurende training Bij het lezen van woorden trager lezen door dyslectici ook na selectie van alleen kinderen die alle klanken kenden

26 Resultaten Deze resultaten hebben relevantie voor het lezen in het Nederlands: kinderen die meer profiteerden van de training waren ook betere lezers in het Nederlands Anders gezegd: sneller lezen in het nieuwe schrift hing samen met sneller lezen in het Nederlands

27 Conclusie De snelheid waarmee letter klank koppelingen geleerd worden en toegepast kunnen worden lijkt gerelateerd aan leesvloeiendheid en is mogelijk een onderliggende factor die medieert tussen fonologische kennis en leessnelheid In een vervolgstudie (Aravena et al., ingediend) bleek dat gebruik van letter klank connecties toegevoegde waarde heeft om leessnelheid te verklaren. Dit geldt ook als er rekening wordt gehouden met andere voorspellers (fonologie en RAN)

28 Meer dan een cross-modaal matchingsprobleem? Ja, niet alleen fonologische verwerking Trage woordherkenning: algemene traagheid, zwakke fonologische verwerking of onzekerheid (Zeguers et al., 2011)?

29 Indeling Lezing Rol snelheid in lezen: Simple view of reading Recent onderzoek: Waar zit het probleem? Nu en de toekomst: adaptieve training voorbij het woordniveau

30 Interventies Focus op accuratesse en fonologisch deficiet: Effectief om accuratesse te verhogen Minder effectief om leessnelheid of begrip te verbeteren (Torgesen et al., 2001; Wolf & Katzir-Cohen, 2001) Studenten met dyslexie na intensieve training: geen accuratesse problemen maar nog steeds trage lezers (Breznitz & Berman, 2003; Callens, Tops, & Brysbaert, 2012)

31 Vlot lezen Vlot lezen voorbij het losse woord niveau Precieze en directe feedback op snelheid en accuratesse Adaptief Motiverend

32 Onderzoeksvragen Kan leessnelheid verhoogd worden van jonge dyslectici in een transparante taal? Kan training eigen tempo en snel tempo lezen verhogen? Kan tempo training begrip verhogen??

33 Reading Acceleration Program Kinderen krijgen de instructie zo goed en zo snel mogelijk te lezen Kinderen lezen zinnen op eigen tempo en beantwoorden mc vraag om begrip te meten Computer berekent het leestempo van het snelste goede antwoord Dit leestempo bepaalt met welk tempo letters 1 voor 1 verdwijnen in een blok nieuwe zinnen

34 Reading Acceleration Program Bij het vlotte leestempo wordt het leesbegrip gemeten Tijdens de training wordt het tempo hoger bij goede antwoorden maar trager als een begrips MC vraag fout is beantwoord Na de training wordt het eigen tempo, het vlotte leestempo en het leesbegrip voor en na de training gemeten

35 Versnellingstraining/Reading acceleration training (gebaseerd op Breznitz, 2006) Kinderen in de versnelde groep lezen zinnen versneld (verdwijnen als in Pacman) en beantwoorden MC vraag [De boeken liggen opgestapeld in de kast]

36 De boeken liggen opgestapeld in de kast] Hoe liggen de boeken? 1. naast elkaar 2. onder elkaar 3. voor elkaar 4. ben niet klaar met lezen

37 Resultaten (Snellings, van der Leij, de Jong, & Blok, 2009) Dyslectici kunnen net zo snel lezen met goed begrip als normale lezers tijdens training

38 Resultaten Effect op eigen tempo lezen? RD haalden pretest niveau NA children Eigen tempo en versneld beiden effectief: vooruitgang

39 Resultaten Kan training begrip verhogen tijdens versneld lezen? Versnelde training laat RD begrip behouden tijdens versneld lezen Eigen tempo training vermindert begrip bij RD tijdens versneld lezen

40 Zwakke lezers: Leesvlotheid training op woord-, zin- en tekstniveau: Herhaald lezen vs versneld lezen (Snellings en de Waard, 2013)

41 Vlotheidstraining Twee soorten training RALFI (Herhaald lezen) RAP (Versneld lezen) Testen (pre- posttests) op woord, zins- en tekstniveau Een minuut test: snelheid losse woorden lezen in lijst (standaard EMT en met Doelwoorden) RAP zinnen lezen eigen tempo en versneld lezen Leestempo tekstleessnelheid (standaard en met doelwoorden)

42 Doelwoorden Getrainde woorden RAP-programma zinnen opgenomen in RALFI training.

43 Fluency in reading and comprehension -Als decoderen automatisch verloopt dan meer aandacht voor semantiek, switchen naar visueel en fonologisch niveau is niet meer nodig (LaBerge & Samuels, 1974)) -Begeleid herhaald lezen heeft positieve effecten op woordherkenning, vlotheid en begrip (National reading Panel, 2000)

44 RALFI- lezen (Smits & Braams, 2006) R Repeated: herhaald lezen A Assisted:ondersteund door voorlezenvoorzeggen en bijwijzen L Level: inzetten op een hoog niveau.(leeftijdsadequaat) F Feedback: directe neutrale feedback bij fouten, maar ook toegespitste positieve feedback I Instruction I Interaction: enthousiaste interactie over de inhoud

45 Reading Acceleration Program Tijdens de training wordt het tempo waarmee zinnen verdwijnen hoger bij goede antwoorden maar trager als een begrips MC vraag fout is beantwoord Na de training wordt het eigen tempo, het vlotte leestempo en het leesbegrip voor en na de training gemeten

46 Leestempo tekstleessnelheid

47 Een minuut test (Brus & Voeten, 1997) Weg Doel Als Tol Nek Koek

48 RAP Tests Eigen tempo: 12 zinnen snelheid en begrip Versneld lezen: 32 zinnen op versneld tempo en begrip

49 WELKE TRAINING (HERHAALD RALFI VS VERSNELDE RAP) IS EFFECTIEVER OP WOORD-, ZINS- EN TEKSTNIVEAU?

50 Woord en tekstniveau Geen verschil op woordniveau: RAP en RALFI gaan vooruit, doelwoorden verbeterden meer Op tekstniveau gaan RAP en RALFI vooruit RALFI gaat meer vooruit op getrainde woorden in tekst, niet meer vooruit op de standaardtest

51 RAP eigen tempo en versneld lezen (zinsniveau) Zowel RAP als RALFI gaan vooruit in snelheid Zowel RAP als RALFI laten transfer zien naar eigen tempo lezen! RAP gaat meer vooruit in snelheid (nieuwe zinnen)

52 Discussie Eerdere studie met Dyslectici: RAP verhoogde leestempo gedurende de training en accuratesse bleef behouden tijdens het lezen op hoge snelheid. Leestempo verhogen kan bij dyslectici zonder begripsfouten te maken. Maar nog niet voldoende voor verhoging tempo gedurende gewoon lezen (Snellings, van der Leij, de Jong en Blok, 2009) Zwakke lezers: eigen tempo lezen gaat ook vooruit. Er is dus sprake van transfer naar eigen tempo lezen bij andere zinnen

53 Conclusie RAP en RALFI even effectief voor losse woorden lezen RAP werkt beter voor zinssnelheid en laat transfer zien naar ongetrainde zinnen RALFI effectiever op tekst niveau maar alleen met getrainde woorden

54 Conclusie Volledige dekking van de woorden in teksten is niet mogelijk in de praktijk. Versnellingstraining maakt het mogelijk om ongetraind materiaal te versnellen. Maar vlotheid tijdens het lezen van teksten is het einddoel. RAP en RALFI verschilden niet op de standaard test, wel met getrainde doelwoorden Voorlopig lijkt een gecombineerde benadering optimaal om zowel ongetrainde zinnen als niet getrainde en getrainde teksten te verbeteren

55 Conclusie Leesvloeiendheid Herhaling werkt maar kost veel tijd en transfer niet optimaal: focus op belangrijke woorden nodig Selectie belangrijke woorden zal per doelgroep verschillen Zelfs bij interessant materiaal kan herhaling saai worden

56 Conclusie Leesvloeiendheid Specifieke focus op snelheid kan als aanvulling dienen, er is transfer maar mechanisme nog niet goed begrepen Snelheid op zinsniveau is een interessante richting Feedback en spelvorm zorgt voor motivatie maar ook dit is eindig Meer inzicht in het onderliggende probleem is de eerste stap, optimale interventies is de volgende

57 Conclusie Leesvloeiendheid Onzekerheid verdient ook aandacht (Zeguers et al., 2011) zelfs op woordniveau Leesmotivatie speelt ook een belangrijke rol en die verschilt voor studie en vrijetijdsdoeleinden (Leona, 2014) Tenslotte, scientist practitioners zijn nodig: praktijk mensen die gebruik maken van de wetenschap en wetenschappers die onderzoeken wat oorzaken zijn en wat werkt in de praktijk

58 Rudolf Berlin Center voor Leerproblemen (Samenwerking UvA en IWAL) Scientist Practitioners opleiden Directe transfer van wetenschap naar praktijk