Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten

Transcriptie

1 Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten Onderzoeksvoorstel Naam Aan: Prof. dr. J. van Dijk Drs. A.J.E. Edzes NICIS 20 maart 2008

2 2/19 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten Inhoud 1 Consortium en kader 3 2 Onderzoeksvoorstel Probleemstelling - vraagstelling Theoretische invalshoek Onderzoeksaanpak 10 3 Verbinding praktijk en onderzoek Verbinding en disseminatie Beoogde producten 15 4 Onderzoeksorganisatie Onderzoeksorganisatie Planning Kostenoverzicht 18

3 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 3/19 1 Consortium en kader Voor de indiening van dit onderzoeksvoorstel is een consortium samengesteld dat bestaat uit de volgende partijen. Organisatie Contactpersoon Mailadres Gemeente Groningen Oscar van der Meulen o.v.d.meulen@sozawe.groningen.nl Gemeente Utrecht Edmar Voeten e.voeten@utrecht.nl Gemeente Den Haag Hanneke Olthuis SZOlthJ@szw.denhaag.nl Gemeente Oss Maayke Kleinjan m.kleinjan@oss.nl Gemeente Spijkenisse Indra Caerteling im.caerteling@spijkenisse.nl Gemeente Roermond Jan Ramakers ramakers.j@roermond.nl Gemeente Tytjerksterdiel Andries Weistra aweistra@t-diel.nl Gemeente Almelo e.o. Gideon Sterkenburg g.sterkenburg@nautus.nl Gemeente Gouda e.o, Hans Hoes hans.hoes@gouda.nl Gemeente Dordrecht Gilbert Isabella g.isabella@dordrecht.nl Gemeente Haarlem Andre Alberga a.alberga@haarlem.nl Gemeente Lelystad Fred Nilsen f.nilsen@lelystad.nl Gemeente Achtkarspelen/ Kollumerland c.a. Sybrig Sytsma s.sytsma@achtkarspelen.nl Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen Prof. dr. J. van Dijk / Drs. A.J.E. Edzes jouke.van.dijk@rug.nl a.j.e.edzes@rug.nl Het Onderzoeksvoorstel wordt ingediend bij het Kennisplatform Onderwijs & Arbeidsmarkt van het NICIS. Vanwege de breedte van het begrip arbeidsmarktbeleid heeft het onderzoeksvoorstel raakvlakken met de Kennisplatformen Economie & Innovatie (vanwege de werkgelegenheidscomponent) en Bestuur (vanwege de nadruk op bestuurlijke regie, samenwerking en integraliteit van beleid). Contactinformatie: Prof. dr. J. van Dijk / Drs. A.J.E. Edzes Rijksuniversiteit Groningen Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen Postbus AV Groningen j.van.dijk@rug.nl a.j.e.edzes@rug.nl

4 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 4/19 2 Onderzoeksvoorstel 2.1 Probleemstelling - vraagstelling Achtergrond Arbeidsparticipatie, re-integratie en scholing zijn belangrijke determinanten voor sociale mobiliteit. De verschillen in regionale arbeidsmarktomstandigheden vragen daarbij om regionaal specifieke aanpakken. Gemeenten vervullen hierin steeds meer een sleutelrol en hebben ook meer middelen en instrumenten in handen o.a. in het kader van werk en bijstand, werkgelegenheidsbevordering, educatie, maatschappelijke ondersteuning en sociale werkvoorziening. Het dwingt gemeenten tot het voeren van een arbeidsmarktbeleid die breder is dan de inzet van instrumenten. Er moet een beleidsstrategie worden gekozen die meerdere beleidsdomeinen overstijgt en alleen samen met externe partners kan worden gevoerd, wil een regionale aanpak succesvol zijn. Deze algemene gedachte is vele malen gedocumenteerd in beleids- en politieke agenda s 1. De discussie over het arbeidsmarktbeleid van gemeenten is daarbij zeer actueel in het kader van de bestuursafspraken tussen Rijk en gemeenten (in het bijzonder de Participatieparagraaf ) en de discussie over voortrekkersgemeenten en de opschaling van beleidsvorming 2. Nieuw is onder meer het besturingsconcept waarbij bestaande of te ontwikkelen netwerken van gemeenten dienen als communicatiestructuren waar goede ideeën verbonden worden tot regionaal werkende plannen. Tot op heden is er echter geen (wetenschappelijk en toegepast) onderzoek gedaan naar mogelijke overeenkomsten en verschillen in gemeentelijke beleidsstrategieën op het terrein van het arbeidsmarktbeleid. Dat geldt eveneens voor de voorwaarden waaronder beleidsstrategieën tot stand komen en de effectiviteit van deze strategieën. Het onderzoek tot op heden beperkt zich vooral tot de inzet en effectiviteit van afzonderlijke instrumenten 3. Begripsafbakening Het concept arbeidsmarktstrategie behoeft nadere toelichting. Vanaf midden jaren tachtig tot op heden wordt de term activerend arbeidsmarktbeleid gebruikt ter illustratie van een actieve benadering van de lokale overheid ter voorkoming van de werkloosheid en ter bevordering van de werkgelegenheid. Het kenmerkende van deze invulling is dat deze gericht is op het microniveau, d.w.z. de re-integratie van de uitkeringsgerechtigden waarvoor de gemeente direct (financiëel) verantwoordelijk is (lees: bijstandsgerechtigden) en dat de invulling naar instrumenten (scholing, bemiddeling, informatie, loonkostensubsidies enz.) centraal staat 4. 1 Zie voor recente publicaties: SZW/VNG (2006) Verder in verbinding: een gezamenlijke visie op het gemeentelijke arbeidsmarktbeleid. Den Haag; Raad voor Werk en Inkomen (2006) De Regio centraal: advies over afstemming en samenwerking op regionale arbeidsmarkten. Den Haag: RWI. 2 VNG (2007) Ruimte voor de regio: kadernotitie regionaal arbeidsmarktbeleid. Den Haag: VNG; 3 Edzes, A.J.E. (2008) De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten. Binnenkort te verschijnen in: Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, 24, pp Zie onder meer: WRR (1987) Activerend arbeidsmarktbeleid. Den Haag: SDU; Martin, J.P. en Grubb (2001) What works and for whom: a review of OECD countries experiences with active labour market policies. Stockholm: IFAU; Koning, J. de, A. Gelderblom, K. Zandvliet & L. van den Boom (2005) Effectiviteit van reïntegratie: stand van zaken literatuuronderzoek. Rotterdam: SEOR.

5 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 5/19 Om verschillende redenen is deze benadering te beperkt om een volledig overzicht te krijgen van wat gemeente nu eigenlijk doen. In de eerste plaats bedienen gemeenten veel meer doelgroepen dan alleen de bijstandsgerechtigden, vaak vanuit andere diensten en sectoren als economie, onderwijs, welzijn en zorg. Daar komt bij dat samen met de ketenpartners CWI en UWV de gemeenten ook een indirecte verantwoordelijkheid hebben voor WW-ers en arbeidsongeschikten en in nog bredere zin voor alle werkzoekenden, al was het alleen maar om te voorkomen dat werklozen belanden in het afvoerputje van de sociale zekerheid, de bijstand. Ook de doelgroep van werkgevers is in het activerende arbeidsmarktbeleid nauwelijks in beeld terwijl deze juist de baanopeningen en de werkgelegenheid moeten creëren voor de werkzoekenden. Deze verbreding van doelgroepen zorgt ervoor dat gemeenten in de praktijk niet alleen reïntegratie-instrumenten inzetten, maar ook acties ondernemen ter voorkoming van voortijdig schooluitval, ter verbetering van de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt, voor het aantrekken en stimuleren werkgelegenheid en de bevordering van maatschappelijke participatie van inactieven. Kortom, de focus op re-integratie-instrumenten doet weinig recht aan de inzet van andere instrumenten ter voorkoming van werkloosheid en bevordering van werkgelegenheid. In de tweede plaats gaat de benadering van het activerende arbeidsmarktbeleid voorbij aan meer organisatorische aspecten van beleid. Het gaat daarbij niet alleen om de wat -vraag, maar vooral om de hoe vraag. In de praktijk krijgt dit zijn beslag in het inkoopgedrag, de wijze waarop van publieke of private aanbieders van dienstverlening wordt gebruik gemaakt, het klantmanagement en de invoering van nieuwe dienstverleningsconcepten, zoals de Toonkamer. Van het uit- en aanbestedingsgedrag hebben we uit recent onderzoek een indicatie gekregen dat deze nauwelijks een invloed heeft op de uitstroomprestaties, rond de invoering van de Toonkamer worden wel positieve resultaten gemeld 5. Kortom, de keuzes die in de uitvoering gemaakt worden hebben invloed op de volumeontwikkeling. In de derde plaats doet de nadruk op directe uitstroom van bijstandscliënten op microniveau weinig recht aan lange termijn onevenwichtigheden op regionale arbeidsmarkten. Ook hiervoor geldt dat gemeenten vaak langs andere wegen dan het activerende arbeidsmarktbeleid invloed trachten uit te oefenen op de economische structuur en de werkgelegenheid 6. De slotsom is dat gemeenten veel meer hulpbronnen en handelingsalternatieven hebben dan alleen de Wwb-budgetten en het Wwb-instrumentarium. De belangrijke vraag is of deze verscheidenheid aan bestuurlijke, beleidsmatige en instrumentele handelingsalternatieven teruggebracht kan worden naar een al dan samenhangende arbeidsmarktstrategie. Voor een indeling sluiten wij ons aan bij de OECD (2004) die de handelingsalternatieven verdeelt in operationele bedrijfsvoering, coördinatie (afstemming over meerdere beleidsterreinen), coöperatie (samenwerking met partners), adaptatie (aanpassingen aan omstandigheden) en participatie (betrokkenheid belanghebbenden) 7. Deze indeling sluit nauw aan bij de beleidspraktijk waarin gesproken wordt over integraal beleid, samenwerking, communicatie, coördinatie en horizontaal bestuur. Een arbeidsmarktstrategie zouden wij willen definiëren als een al dan niet bewuste, samenhangende keuze uit het geheel aan handelingsalternatieven dat een gemeente ter 5 Koning, J. de, J. Gravesteijn-Ligthelm, A. Gelderblom, O. Tanis & E. Maasland (2008). Re-integratie door gemeenten: zelf doen, uitbesteden of samenwerken?. Rotterdam: SEOR.; CWI, UWV, VNG (2008) Eindevaluatie Toonkamers. Den Haag. 6 Dam, M. van (1992). Regio zonder regie: verschillen in en effectiviteit van gemeentelijk arbeidsmarktbeleid. Proefschrift ICS. Amsterdam: Thesis; Terpstra, R.P.A. (1986) Gemeentelijk werkgelegenheidsbeleid. Groningen: RUG. 7 Giguere, Sylvian (2003). Managing decentralisation and new forms of governance. In OECD (2003), Managing decentralisation: a new role for active labour market policy, Paris, 2003.

6 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 6/19 beschikking staat om de uitkomsten van de arbeidsmarkt te beïnvloeden, waarbij zij rekening moet houden met de kenmerken van de doelgroepen en situatie op de arbeidsmarkt. Omdat deze keuze in hoge mate in een politieke omgeving plaatsvindt, kunnen we ook wel spreken van gemeentelijke arbeidsmarktpolitiek 8. Doel van de studie Het doel van de voorgestelde studie is te trachten verschillende beleidsstrategieën met het oog het regionale arbeidsmarktbeleid te identificeren en de relatie met het functioneren van de regionale arbeidsmarkt na te gaan. Vraagstelling De vraagstelling is vierledig: 1. Welke verschillende beleidsstrategieën zijn in het gemeentelijke arbeidsmarktbeleid te identificeren? 2. Hoe hangen deze strategieën samen met de situatie op de lokale/regionale arbeidsmarkt en/of de politieke voorkeuren en samenstelling van de gemeenteraad? 3. Wat is de effectiviteit van de verschillende beleidsstrategieën op het functioneren van de regionale arbeidsmarkt en in het bijzonder op het bijstandsvolume en de financiële balans van gemeenten? 4. Is er sprake van convergentie of divergentie in de aanpak van gemeenten? 2.2 Theoretische invalshoek De wetenschappelijke relevantie van deze studie is tweeledig. 1. De wetenschappelijke studies naar de effectiviteit van gemeentelijk arbeidsmarktbeleid leveren een somber beeld op over de beïnvloedingsmogelijkheden, afhankelijk van de gekozen conceptuele benadering van lokaal arbeidsmarktbeleid 9. Ten aanzien van de instrumenten van het activerende arbeidsmarktbeleid is het beeld op microniveau op zijn minst twijfelachtig, op macroniveau zijn de effecten empirisch lastig aan te tonen 10. Ook wanneer gemeentelijk arbeidsmarktbeleid wordt opgevat als de optelsom van economisch en werkgelegenheidsbeleid is het beeld niet gunstig 11. Door het sterk regionale gemeente overstijgende karakter van arbeidsmarkten ontstaan ruimtelijke externe effecten waardoor de revenuen van inspanningen van een gemeente deels bij andere gemeenten terecht kunnen komen. Dit doet zich bijvoorbeeld voor bij economisch beleid waarbij bedrijfsacquisitie leidt tot banengroei waarvan niet alleen werkzoekenden in de eigen gemeente, maar ook werkzoekenden van andere gemeenten profiteren. Waarom zou je als 8 Edzes, A.J.E. (2008), Op. cit. 9 Edzes, A.J.E. (2008), Op cit.; 10 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2008). Beleidsdoorlichting re-integratie. Den Haag: SZW; Koning, J. de (2005), Op. cit. 11 Dam, M. van (1992). Op cit.;

7 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 7/19 gemeente dan investeren, wanneer je kunt meeliften op de inspanningen van anderen? Andersom geldt ook, de neiging van gemeenten om het eigen volk eens -principe te hanteren bij vacatures die zich in de gemeente ontstaan, bijvoorbeeld door afspraken te maken met (nieuwe) werkgevers in de gemeenten over het aannemen van een bepaald contingent mensen met een WWB-uitkering. De vraag is of in het beleid voldoende intergemeentelijke bestuurlijke coördinatie wordt gerealiseerd om dit tegen te gaan. In de tweede plaats is de vraag aan de orde of gemeentelijke beleidsinspanningen wel leiden tot een groei van het aantal banen en vervolgens of deze groei van banen ook leidt tot een daling van de lokale werkloosheid. Ook hier kunnen vraagtekens worden gezet onder meer vanwege het feit dat de meest relevante bedrijfsvestigingsvoorwaarden voor een gemeente nauwelijks manipuleerbaar zijn. Mocht een gericht economisch beleid toch leiden tot banengroei, dan leidt dit nog niet tot een daling van de werkloosheid, vanwege de al eerder genoemde weglekeffecten naar andere gemeenten of door het toetreden van nieuwe deelnemers, pendelaars en migranten. 12 Elhorst, Broersma, Zeilstra & Oosterhaven (2007: 4) komen zelfs tot de conclusie dat het niet fair is de prestaties van lokale politici en beleidsmakers te beoordelen op de mate waarin zij erin slagen de participatiegraad te doen stijgen en de werkloosheidsvoet te doen dalen, omdat hun invloed hierop gering is 13. Mogelijk wordt dit beeld anders wanneer we vanuit een meer integraal blikveld tegen het functioneren van de arbeidsmarkt aankijken. In dit geval biedt het concept van de transitionele arbeidsmarkt een integraal denkraam 14. In dit concept van de transitionele arbeidsmarkt geldt dat de grenzen tussen arbeidsmarkten en andere sociale systemen (privé domein, onderwijs, welzijn enz.) vervagen en meer open moeten worden om transities tussen productieve arbeid en productieve niet-marktactiviteiten mogelijk te maken. De implicatie is dat gemeenten beleidsmogelijkheden kunnen verruimen door in deze aangrenzende domeinen in te grijpen en zo de langetermijn ontwikkelingen van vraag en aanbod te beïnvloeden. De vraag is in welke mate gemeenten bewust hiermee omgaan in het licht van vraag- en aanbodontwikkelingen op de arbeidsmarkt. 2. Ondanks herhaaldelijke pleidooien 15 voor differentiatie, pluriformiteit en diversiteit tussen gemeenten is er hoegenaamd niets bekend over feitelijke overeenkomsten en verschillen in aanpakken, laat staan welke mechanismen bepalen of gemeenten in de tijd convergeren of divergeren in hun benadering. Zijn er überhaupt verschillen tussen gemeenten, en zo ja zijn die te herleiden naar verschillen in regionale arbeidsmarktomstandigheden (kenmerken (niet werkend) arbeidsaanbod en werkgelegenheidstructuur), politieke voorkeur van de gemeenteraad of zijn overeenkomsten en verschillen in hoge mate afhankelijk van specifieke historische en institutionele verschillen of het kopiëren van het beleid van andere gemeenten. Overeenkomsten in het beleid tussen gemeenten kunnen ook een gevolg zijn van samenwerkingsovereenkomsten. Vanuit een organisatiewetenschappelijk perspectief zijn verschillende uitkomsten mogelijk. Deze zijn onder meer afhankelijk van de vraag of 12 Broersma, L. & J. van Dijk (2002). Regional labour markets dynamics in the Netherlands. Papers in Regional Science, 81, Elhorst, P., L. Broersma, A.S. Zijlstra & J. Oosterhaven 2007) Regionale arbeidsmarktdynamiek: werkloosheid, centraal overleg en infrastructuur. Groningen: RUG. 14 Zie voor een overzicht: Muffels, R. et al. (2004) De Transitionele arbeidsmarkt: naar een nieuwe sociale en economische dynamiek. Tilburg: OSA. 15 Commissie Toekomst Lokaal Bestuur (2006) Wil tot verschil: gemeenten in Den Haag: VNG; Commissie Gemeentewet en Grondwet (2007). De eerste overheid. Den Haag: VNG.

8 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 8/19 gemeenten rationeel handelen of zich laten leiden door kwesties van legitimiteit, door de invloed van historie en politiek en bestuurlijke betrokkenheid, regionale samenwerkingsverbanden of door de regionale arbeidsmarktomstandigheden. Het onderzoek moet ook licht werpen op de vraag welke factoren de aanpak van de gemeenten bepalen. In onderstaande matrix worden de verschillende uitkomsten van het proces schematisch weergegeven en hierna verder toegelicht. Convergentie van werkwijze Divergentie van werkwijze Efficiënt gedrag (a) Efficiënte aanpassing door verbeteren uitvoeringsorganisatie, o.m. door benchmarking ( one best way of organizing ) (b) Efficiënte aanpassing aan omgeving Bureaucratietheorieën Neo-institutionele economische benaderingen (waaronder agency-theorie) Contingentie-theorie Inefficiënt gedrag (c) Inefficiënte aanpassing door onderling kopieergedrag en legtimiteitsoverwegingen (d) Aanpassing door eigen (afwijkende) keuzes in beleid en doelstellingen ( Strategic choicebenadering) Institutionele theorie Padafhankelijkheid ( historisch institutionalisme ) New Institutionalism Tabel 1: Matrix van mogelijke uitkomsten gebaseerd op twee dimensies. a. Gemeenten convergeren en worden efficiënter. Dit lijkt een uitkomst te zijn die verklaard kan worden uit de agencybenadering. De achterliggende gedachte is dat organisaties streven naar efficiënte oplossingen om zich te kunnen handhaven in onzekere omgevingen en markten. Om te overleven zullen zij de eigen resultaten en werkwijze vergelijken met andere organisaties en die aanpak overnemen die elders efficiëntere resultaten laat zien. Het resultaat is een convergentie naar de meest efficiënte aanpak. Er is met andere woorden een optimale sociale dienst. Dat dit punt nog niet is bereikt, concludeert de Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zelf doordat..(nog) niet is vast te stellen wat de optimale sociale dienst is 16. Het Rijk formuleert ook zelf een verwachting in deze trant: Gemeenten kunnen via meting en vergelijking van resultaten de uitvoering verbeteren. Gemeenten die een tekort hebben op het aan hen toegekende budget zullen aangezet worden om zich te meten met vergelijkbare gemeenten die wel besparingen realiseren op hun budget. Door middel van benchmarking en uitwisseling van best practices door gemeenten wordt deze beweging gestimuleerd. De benchmark kan dienen als hulpmiddel voor gemeenten om tot een beter inzicht te komen in de eigen prestaties van de gemeenten ten opzichte van de 16 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2005b) Brief aan Tweede Kamer betreffende Verdeelmodellen Wet Werk en Bijstand, d.d. 9 mei Den Haag, p. 1.

9 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 9/19 prestaties van andere gemeenten en daarmee bijdragen aan de kwaliteit van eigen beleid en uitvoering 17. b. Een tweede mogelijkheid is dat gemeenten blijken te divergeren en efficiënter te worden. Deze uitkomst kan het gevolg zijn van beleidsontwikkeling vanuit het regionale arbeidsmarktperspectief. Ook hier handelen gemeenten rationeel, maar de rationaliteit zit juist in de aanpassing van beleid en uitvoering aan de specifieke omstandigheden op de regionale arbeidsmarkt of kenmerken van de werkzoekenden. In het hiervoor aangehaalde Kamerstuk vinden we ook een verwachting op dat gebied: Niet alleen de integrale beleidsaanpak is ( ) van belang, waardoor er een geïntegreerde aanpak van de verschillende beleidsterreinen mogelijk wordt, maar ook het rekening houden met de specifiek lokale situatie. De arbeidsmarktsituatie is immers voor een deel weliswaar landelijk bepaald, maar hangt daarnaast ook af van regiospecifieke factoren. De gemeente is in de gelegenheid om daarop adequaat in te spelen 18. c. We kunnen echter ook verwachten dat gemeenten convergeren, maar daarin niet efficiënt zijn. De verklaring ligt hier in het feit dat gemeenten weliswaar naar elkaar kijken en elkaars aanpak overnemen, maar dit hoeft anders dan in de eerste variant niet noodzakelijkerwijs de meest efficiënte aanpak te zijn. Hier kunnen tal van redenen aan ten grondslag liggen, maar de belangrijkste is wel een gebrek aan kennis en informatie ( onzekerheid ) om te kunnen bepalen wat efficiënt is. In deze onzekere omgeving telt eerder de legitimiteit van de gevolgde procedures en werkwijzen dan het nastreven van maximale effectiviteit. Door de sector zelf gehanteerde normatieve uitgangspunten ( maatwerk, werk boven inkomen, persoonlijke begeleiding ) bepalen dan wat de meest geaccepteerde werkwijze is, die veelal een in hoge mate ceremonieel karakter heeft. 19 Deze praktijken worden vervolgens bestendigd door landelijke beleidsprogramma s, stimuleringsmaatregelen en opleidingspakketten, zonder dat kan worden vastgesteld of deze wel tot de meest efficiënte werkwijze leiden. De uitkomst kan zijn dat organisaties convergeren..around short-term behavioural equilibria that may be less efficient than rejected alternatives 20. Gemeenten zullen langs deze lijn van denken eveneens naar elkaar kijken, maar anders dan in de vorige variant zich met die gemeenten vereenzelvigen die een zelfde referentiekader (cultuur, normen en waarden) of naar hun opvatting autoriteit hebben. In termen van uitkomsten zullen we dat in ieder geval terug moeten zien in een convergentie in structuren, procedures en werkwijzen. Van deze strategie valt veel minder te verwachten dat het leidt tot een lager bijstandsvolume, omdat de gelijkvormigheid in aanpak geen recht hoeft te doen aan lokale verschillen in arbeidsmarktperspectieven in relatie tot de kenmerken van de werkzoekenden. 17 Tweede Kamer der Staten Generaal (1999). Wet Financiering Abw, Ioaw, Ioaz: Memorie van Toelichting. Den Haag: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, p Tweede Kamer der Staten Generaal (1999). Wet Financiering Abw, Ioaw, Ioaz: Memorie van Toelichting. Den Haag: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, p DiMaggio, P.J. & W.W. Powell (1983) The Iron Cage Revisited: institutional isomorphism and collective rationality in organizational fields. American Sociological Review, 48, ; 20 DiMaggio, P. (1998). The new institutionalisms: avenues of collaboration. Journal of institutional and Theoretical Economics, 154, p

10 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 10/19 d. Een laatste mogelijkheid is dat gemeenten divergeren, maar niet efficiënter worden. De verklaring ligt hier eveneens in de wens tot legitiem handelen, maar anders dan in de vorige variant spelen gegroeide historische verschillen in aanpakken ( path dependency ) en politieke strijd een belangrijke rol. Vooral het feit dat gemeenten democratische en politiek gecontroleerde organisaties zijn, maakt dat het geformuleerde beleid het resultaat is van conflicten tussen partijen met verschillende opvattingen en belangen. Ook zou het kunnen betekenen dat gemeenten er voor kiezen om af te wijken van de landelijke doelstellingen en op grond van eigen politieke keuzes eigen afwegingen maken 21. Of het zou kunnen betekenen dat vanwege compromissen in het lokale politieke krachtenveld verschillende al dan niet suboptimale oplossingen worden gekozen. Links georiënteerde gemeentebesturen zullen bijvoorbeeld meer de nadruk leggen op de inkomenswaarborg en de maatschappelijke verantwoordelijkheid, terwijl rechtsgeoriënteerde gemeenten meer de eigen verantwoordelijkheid van de burger centraal zullen stellen. In termen van uitkomsten zou dit betekenen dat we een divergentie moeten kunnen waarnemen in procedures en werkwijzen, terwijl de ontwikkeling van het lokale bijstandsvolume weinig verband meer houdt met regionale arbeidsmarktomstandigheden of zelfs met de landelijke ontwikkeling in het bijstandsvolume. De combinatie van beide invalshoeken, levert zowel een antwoord op de vraag welke aspecten nou eigenlijk werken in het beleid als op de vraag hoe het beleid nou eigenlijk tot stand komt. 2.3 Onderzoeksaanpak De focus van dit onderzoek ligt op het in beeld brengen van de variëteit van beleid van en tussen gemeenten en dit te relateren aan verschillen in lokale arbeidsmarktomstandigheden, kenmerken van de werkzoekenden en de politieke voorkeur van de gemeenteraad. Daarvoor zullen indicatoren worden ontwikkeld waarmee een beeld kan worden geschetst van de gemeentelijke arbeidsmarktstrategieën en de regionale economische en arbeidsmarktuitkomsten. Vervolgens worden de beleidsstrategieën gerelateerd aan de effecten daarvan op de stand en de verandering van de lokale en regionale werkloosheid en het bijstandsvolume waarbij ook rekening wordt gehouden met ruimtelijke, interactie-effecten met naburige gemeenten. Daarbij zal gebruik worden gemaakt van ruimtelijk econometrische technieken waarmee het voorkomen van ruimtelijke spillover en interacties statistisch kan worden getoetst. Een voorbeeld kan dit verduidelijken. In de meest recente Divosa-monitor heeft Atlas voor gemeenten aangegeven dat de kansen op de arbeidsmarkt voor doelgroepen verschillen per regio 22. Dat leidt ertoe dat het succesvolle beleidsrecept per regio en per gemeente sterk kan verschillen. Voor gemeenten met een tekort aan banen ligt het EZ-beleid gericht op banencreatie van bestaande bedrijven of het aantrekken van nieuwe bedrijven voor de hand, maar ook het instrument van gesubsidieerde arbeid. Voor gemeenten met een overschot aan laaggeschoolde cliënten is scholing een vanzelfsprekende optie. De effectiviteit van inzet van instrumenten verschilt al naar de gelang de context in dit geval de regionaal economische omstandigheden waarin zij 21 Bredgaard, T., L. Dalsgaard & F. Larsen (2003). An alternative approach for studying public policy: the case of municipal implementation of active labour market policy in Denmark. Aalborg: Aalborg University. 22 Divosa (2007) Divosa-monitor 2007: Verschil maken, drie jaar Wet werk en bijstand. Utrecht: Divosa. Zie ook: Dijk, J. van (2001) Arbeidsmarkt en regio. Groningen: RUG

11 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 11/19 worden ingezet. In dit voorstel wordt het succesvolle beleidsrecept verder opgerekt tot een arbeidsmarktstrategie waarbij niet alleen de instrumenten kunnen variëren, maar ook de wijze van samenwerking en de mate van integraliteit van beleid. Nogmaals, het doel is eerst en vooral de verschillen in strategieën in beeld te brengen. Dit onderzoek verschilt sterk van het gebruikelijke (inter)nationale micro-onderzoek op het terrein van het activerende arbeidsmarktbeleid. Dat concentreert zich vooral op de effectiviteit van afzonderlijke maatregelen op individuele kansen op uitstroom, zonder rekening te houden met de context waarin de maatregel is ingevoerd. In het hier voorgestelde onderzoek wordt inzicht verkregen in de mate waarin het gevoerde beleid toegesneden is op de lokale arbeidsmarktsituatie en op de kenmerken van de doelgroep, dan wel op basis van minder rationele overwegingen tot stand is gekomen. Er mag worden verondersteld dat de laatstgenoemde maatregelen veel minder effectief zullen zijn dan de eerste. Evaluatieonderzoek op basis van microdata waarbij geen rekening gehouden wordt met dit verschil in context kan ten onrechte tot de conclusie leiden dat bepaalde typen maatregelen niet effectief zijn, terwijl alleen maar wordt aangetoond dat ze in de verkeerde context niet werken. Ze kunnen wel effectief zijn als ze in de juiste context worden toegepast. Onze benadering sluit het doen van micro-onderzoek echter niet uit, maar is gezien de looptijd van dit onderzoek niet haalbaar. Als inderdaad duidelijke verschillen in arbeidsmarktstrategieën geïdentificeerd kunnen worden én inzicht is verkregen in de effectiviteit op geaggregeerd niveau, ofwel of maatregelen in de juiste context worden toegepast, ligt het voor de hand om deze informatie in een vervolgonderzoek te gebruiken voor een evaluatieonderzoek op microniveau naar de effectiviteit van afzonderlijke beleidsmaatregelen door de gemeentelijke beleidsstrategieën te koppelen aan individuele data uit bijvoorbeeld de Enquête Beroepsbevolking (EEB) of het Sociaal Statistische Bestand (SSB). Hiervoor zullen we in de loop van dit onderzoekstraject een nader voorstel ontwikkelen. Een tweede kwestie is het vraagstuk van de causaliteit. Wanneer er al verschillen in strategieën van gemeenten zijn te destilleren, zijn deze verschillen dan de oorzaak of het gevolg van de verschillende arbeidsmarktuitkomsten, zoals een verandering van het bijstandsvolume? Deze vraag is theoretisch niet eenduidig te beantwoorden omdat we al hebben aangegeven dat de theorie over organisatiegedrag tot verschillende uitkomsten kan leiden. Een voorbeeld is de veronderstelling dat gemeenten nauwelijks rationeel handelende organisaties zijn die zich door andere factoren laten leiden dan de vraagstukken op de regionale arbeidsmarkt. Het doel van het onderzoek is onder meer om te verkennen of dergelijk gedrag zich voordoet en wat daarvan de oorzaak is. Statistisch gezien is het echter zeer wel mogelijk om vast te stellen of er überhaupt een relatie ligt tussen de geïdentificeerde arbeidsmarktstrategie (lees: het beleidseffect) en de uitkomsten op de arbeidsmarkt, waarbij rekening wordt gehouden met andere, meer objectieve factoren, zoals demografische factoren, werkgelegenheid en economische structuur. Ondanks de korte termijn waarvoor gegevens beschikbaar zijn, ligt het voor de hand dat zichtbaar gemaakt kan worden dat gemeenten hun beleidsstrategie aanpassen als de daling van het aantal WWB-ers tegenvalt. En als dit niet het geval is, mag ook worden getwijfeld aan de effectiviteit die moet uitgaan van de budgettaire prikkels die gemeenten van het Rijk ondervinden bij de toekenning van het WWB-budget. De vraag van de causiliteit kan ook econometrisch getoets worden met een simultaan model, maar de korte tijdsperiode is hierbij een zeer groot probleem. Voor de invulling van de arbeidsmarktstrategie sluiten we aan bij de eerder aangegeven indeling van de OECD, die de handelingsalternatieven opdeelt in operationele bedrijfsvoering, coördinatie

12 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 12/19 (afstemming over meerdere beleidsterreinen), coöperatie (samenwerking met partners), adaptatie (aanpassingen aan omstandigheden) en participatie (betrokkenheid belanghebbenden). Het doel is zoveel mogelijk de integraliteit van het beleid centraal te stellen (sociale zekerheid, onderwijs, EZ enz.) en deze voor zover de data dat toelaat te operationaliseren. De kern van de onderzoeksaanpak is een secundaire analyse op beschikbare data op gemeenteniveau. Vanuit verschillende databestanden zijn indicatoren beschikbaar die ons in staat stellen de handelingsalternatieven te operationaliseren. De WWB-monitoren van Divosa 23. Deze Wwb monitor geeft over de periode 2004, 2005 en 2006 een beeld van de wijze waarop gemeenten invulling (hebben ge)geven aan de Wwb, vanuit het perspectief van het management van sociale zaken. Dit jaar vindt een vierde meting plaats. De WWB-monitor is een half-gestructureerde vragenlijst met als doel om bestuurlijke, beleidsmatige en operationele keuzes ten aanzien van de Wwb vanuit het perspectief van de manager sociale zaken in kaart te brengen. Daarvoor is op een scala van variabelen informatie verzameld, waaronder: - samenwerkingsgedrag met externe partners - integraliteit, d.w.z. de mate waarin een gemeente bij de uitvoering van de WWB met andere beleidsthema s rekening houdt zoals voortijdig schooluitval, kwaliteit beroepsonderwijs, personele knelpunten werkgevers enz. - intergemeentelijke samenwerking - mate van regie en sturing, inspraak van Raad en cliëntorganisaties - inschatting kwaliteit klantenbestand - cultuurschets (doelmatig-rechtmatig) - uit- en aanbestedingsgedrag Nog dit jaar (mei-juni) vindt een vierde meting van de monitor onder gemeenten plaats. Dit biedt ons de mogelijkheid eventuele lacunes in de informatie uit te vragen. De respons in de laatste drie metingen is goed en voldoende representatief voor Nederland. De indicatoren zijn over meerdere jaren vergelijkbaar. Kernkaart WWB. Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid verzamelt sinds de invoering van de WWB in 2004 objectieve gegevens over de uitvoering van de WWB van alle Nederlandse gemeenten. Aan de hand van deze zogenaamde Kernkaart kunnen gemeenten onderlinge vergelijkingen maken. De Kernkaartgegevens bevatten onder meer informatie over - totale inkomsten en uitgaven - uitgaven reïntegratie en uitkeringen - fraude-informatie (incassoratio, teruggevorderde bedragen - uitgaven bijzondere bijstand - terugval en draaideurratio 23 Edzes, A.J.E., M. Moes, E. Westerhof & R. Defourny (2005). WWB-monitor: één jaar Wet werk en Bijstand. Groningen: CAB; Edzes, A.J.E., M. Moes & E. Westerhof (2006). WWB-monitor 2006: Meer perspectief voor mensen, twee jaar Wet werk en bijstand. Groningen: CAB; Divosa (2007) Divosa-monitor 2007: Verschil maken, drie jaar Wet werk en bijstand. Utrecht: Divosa.

13 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 13/19 Statistiek Re-integratie Gemeenten (SRG). Het CBS verzamelt via de Statistiek Gesubsidieerde Arbeid op gemeenteniveau sinds 2005 standen en stromen van reintegratietrajecten (instroom, uitstroom, stand). Voor 2005 is op gemeenteniveau informatie beschikbaar (en in ons bezit) over de inzet van gesubsidieerde arbeid (van ). Overige bestanden. Zowel het CBS, het Ministerie SZW als andere partijen (o.a. VNG) verzamelen nog meer informatie op gemeenteniveau waarvan gebruik kan worden gemaakt. Hierbij valt te denken aan bedrijfsvoeringsinformatie van sociale diensten (Benchmark WWB/SGBO), gebruik van Europese subsidies (Agentschap SZW), informatie over innovatieve gemeenten (registratie Stimuleringsregeling Innovatie WWB) en slecht presterende gemeenten (SZW-Commissie Toezicht WWB). Voor de beschrijving van regionale arbeidsmarktuitkomsten wordt gebruik gemaakt van de bij het CBS beschikbare regionale economische kengetallen en historische informatie over bijstandsdynamiek (CBS Statline, sociaal statisch bestand, RUBS-gegevens). Door de koppeling van informatie op gemeenteniveau ontstaat een databestand waarin we over meerdere jaren gekozen strategieën van gemeenten kunnen identificeren, overeenkomsten en verschillen kunnen nagaan en de mate waarin de overeenkomsten en verschillen groter dan wel kleiner worden, kunnen beschrijven. Alle bronnen van informatie zijn openbaar, uitgezonderd de data van de DIVOSA-monitor en Benchmarkgegevens WWB. Hiervoor hebben wij al toestemming om van de data gebruik te mogen maken en zijn aanwezige jaarbestanden voor het overgrote deel in ons bezit. Puur indicatief geven we in de onderstaande tabel een eerste operationalisering. Deze zal op basis van de beschikbare data worden verfijnd en aangevuld. Handelingsrichting Aangrijpingspunt Omschrijving/variabele Operationele uitvoering Coördineren Adaptatie Uitvoeringsregiem Verbetering effectiviteit uitvoering Integraliteit Transities Inzet instrumenten Publiek-private verdeling van uitvoering Kenschets cultuur Ziekteverzuim, loonkosten per cliënt, casemanagement Integraliteitsscore (schaal op basis van activiteiten op een tiental beleidsterreinen) Transitiescore (op basis van activiteiten op een tiental beleidsterreinen) Mate waarin oud beleid wordt omgezet in nieuw beleid Werkgelegenheidscreatie Verhouding prestaties op fraude, reïntegratie en bijzondere bijstand Volume aan gesubsidieerde arbeid Participatie Responsiviteit Mate van inspraak Raad en cliëntenorganisaties, Coöperatie Regie en bestuur Mate waarin actief sturend te werk wordt gegaan Coalities Mate van samenwerking met externe partijen Tabel 2: Mogelijke indeling in variabelen en indicatoren. Het onderzoeksontwerp gaat uit van vier onderzoeksstappen:

14 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 14/19 1. De identificering van arbeidsmarktstrategieën aan de hand van de gekozen indeling. De vraag staat centraal of het mogelijk is te komen tot enkele typologieën van een gemeentelijke aanpak. Hiervoor zullen eerst relevante indicatoren (zie bovenstaand schema) worden opgesteld, waarbij de inbreng van de deelnemende gemeenten van groot belang is. Vervolgens zal de samenhang tussen de onderlinge indicatoren worden geanalyseerd, waarbij gebruik zal worden gemaakt van een econometrische analyse. 2. De tweede onderzoeksstap bestaat uit het leggen van relaties van de geïdentificeerde arbeidsmarktstrategieën met de uitkomsten op de arbeidsmarkt in termen van verandering in het bijstandsvolume, werkloosheid (NWW) en/of banengroei (LISA) en de financiële balans van gemeenten. Uit een analyse met behulp van geavanceerde ruimtelijke econometrische technieken wordt inzicht verkregen in de vraag of bepaalde arbeidsmarktstrategieën effectiever zijn dan andere. 3. De derde onderzoeksstap bestaat uit het verkennen van de ontwikkeling in de tijd van de gekozen arbeidsmarktstrategieën. Treden hier veranderingen op en zo ja kunnen we deze duiden op het schema van convergentie-divergentie dan wel efficiënt-inefficiënt gedrag. 4. De vierde en laatste stap bestaat uit het doordenken van de beleidsimplicaties in samenspraak met de deelnemende partners uit de praktijk. Hierbij zal ook nadrukkelijk worden gekeken naar de huidige praktijk in de deelnemende gemeenten. 3 Verbinding praktijk en onderzoek 3.1 Verbinding en disseminatie De discussie over gemeentelijk en regionaal arbeidsmarktbeleid was en in zeer actueel. Vanaf de Arbeidsvoorzieningswetten van 1991 (herzien in 1998) staan de handelingsmogelijkheden en effectiviteit van regionaal arbeidsmarktbeleid ter discussie. Destijds werd vanaf 1991 in 28 tripartiet samengestelde Regionale Besturen voor de Arbeidsvoorziening (RBA s) en vanaf 1998 in 18 RBA s getracht op regionaal niveau de uitkomsten van de regionale arbeidsmarkt te beïnvloeden. Met de Wet Suwi (2002) is een min of meer geïnstitutionaliseerde vorm van regionale beleidsvorming afgeschaft ten faveure van een aanpak die de marktwerking en zelforganisatie van lokale partijen centraal stelde. De Regionale Platforms Arbeidsmarktbeleid en de ketendienstverlening in de Toonkamers zijn daar een concreet uitvloeisel van. De gemeenten hebben hier wel een primaat, maar geen macht zaken af te kunnen dwingen. Dat marktwerking en zelforganisatie niet als vanzelfsprekend leiden tot regionaal aansprekend beleid blijkt uit de oproepen om regionale coördinatie zoals die zijn vastgelegd in het Bestuursakkoord Verder in verbinding van de VNG en SZW in 2006 en de Regio centraal van de Raad voor Werk en Inkomen in Met de VNG aanpak Ruimte voor de regio van 2007, waarbij opschaling plaatsvindt naar 60 voortrekkersgemeenten, breekt dan ook een nieuwe fase aan in de bestuurlijke mogelijkheden. Het onderzoek is om twee redenen relevant in het licht van de huidige actualiteit. In de eerste plaats kan in de praktijk worden geleerd van de kennisontwikkeling en onderzoeksanalyses die in

15 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 15/19 dit voorstel centraal staan. De kennis en uitkomsten hebben een directe, beleidsrelevante waarde voor de praktijk van alle dag. Welke dat zijn vloeit voort uit het onderzoek. In de tweede plaats is de praktijk (d.w.z. gemeenten) nodig voor de duiding van de gevonden resultaten. Door gezamenlijk de resultaten te bespreken ontstaat een inkleuring die we niet kunnen realiseren wanneer het onderzoek in de ivoren toren plaatsvindt. Voor de concrete verbindingen gedurende het onderzoek worden de volgende activiteiten ondernomen: 1. Er worden drie interactieve sessies (workshops) georganiseerd met de direct bij het onderzoek betrokken gemeenten (de klankbordgroep). Deze workshops hebben ten doel a. inhoudelijke begrippen en concepten te bediscussiëren ten behoeve van de operationalisering van het onderzoek; b. informatie over te dragen over de voortgang van het onderzoek, c. de betekenis van uitkomsten te bediscussiëren voor de huidige werkwijze van de gemeenten en d. onderlinge ervaringen van de gemeenten uit te wisselen en de werkwijze en visies van gemeenten op te tekenen. De twaalf deelnemende gemeenten kunnen we immers ook opvatten als een selectie van cases uit een totaal van zestig voortrekkersgemeenten. Samen zijn zij illustratief voor het vandaag de dag gevoerde arbeidsmarktbeleid in Nederland. In het geval er meer bijeenkomsten gewenst zijn, óf vanwege interesse van de deelnemende gemeente, of vanuit de behoefte om onderzoeksresultaten te bespreken, kunnen wij deze organiseren. Ook andere wijzen van betrokkenheid van gemeenten bij het onderzoek zijn mogelijk. Wij willen dit vooralsnog laten afhangen van de interesse en ideeën die gemeenten daar zelf over naar voren brengen. Op iedere bijeenkomst zal deze vraag dan ook aan de orde zijn. De randvoorwaarde is dat de activiteiten in redelijkheid moeten passen binnen het totaal van de onderzoeksactiviteiten. De workshops zullen worden (in)geleid door de projectleider (Arjen Edzes) en de penvoerder (Jouke van Dijk). 2. Er wordt een begeleidingsgroep samengesteld met daarin vertegenwoordigers van Divosa, VNG en het NICIS. De begeleidingsgroep bespreekt de voortgang van het onderzoek en zorgt voor een nauwe koppeling met de beleidspraktijk van alledag. Voor de invulling van de activiteiten en de disseminatie van ervaringen zullen we nauw samenwerking met het NICIS. 3.2 Beoogde producten Het onderzoek leidt tot:

16 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 16/19 1. Een eindrapportage als resultaat van het onderzoek. Dit onderzoek kan input leveren voor een beleidsadvies aan het Kennisplatform en voor een advies van het College voor Stedelijke Innovatie. 2. Papers voor (intern)nationale congressen, die moeten resulteren in artikelen voor (inter)nationale wetenschappelijke artikelen, die ook als basis kunnen dienen voor hoofdstukken uit de dissertatie van Edzes. 3. Spin-offs van de voorgaande publicaties kunnen ontstaan via presentaties aan de begeleidingen klankbordgroep en door publicaties in meer beleidsgericht vakbladen.

17 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 17/19 4 Onderzoeksorganisatie 4.1 Onderzoeksorganisatie Het onderzoeksteam bestaat uit drie personen. Prof. dr. J. van Dijk is penvoerder en eindverantwoordelijk voor de kwaliteit en de voortgang van het onderzoek. Daarnaast levert hij inhoudelijk ondersteuning in de begeleiding. De projectleiding wordt verricht door drs. A.J.E. Edzes. Hij is het aanspreekpunt voor de klankbordgroep en de begeleidingsgroep en verantwoordelijk voor zowel de inhoudelijke opzet en uitvoering van het onderzoek als voor de onderzoeksorganisatie. De inbreng gedurende het onderzoek door dr. L. Broersma zal vooral bestaan uit datamanagement en het adviseren en uitvoeren van de (ruimtelijke) econometrische analyses. De begeleidingsgroep komt één keer in het kwartaal bij elkaar. De klankbordgroep komt gedurende de looptijd van het onderzoek drie keer bij elkaar. 4.2 Planning Het onderzoek kent een looptijd van een jaar. Uitgaande van een start op 1 mei 2008 loopt het onderzoek op 30 april 2009 ten einde. Een grofmazige planning is in het onderstaande overzicht weergegeven. Onderzoeks Activiteiten Consortiumpartners Periode 1. Uitwerking Literatuuronderzoek bespreking theoretisch Mei-juli 2008 theoretisch raamwerk, inventarisatie Opstellen theoretisch model, afleiden indicatoren model in begeleidingsgroep bespreking theoretisch model in workshop beschikbare data Data-inventarisatie, - beheer en management Klankbordgroep 2. Data-analyse onderzoeksvragen Koppeling bestanden Statistische analyse Schrijven congres papers en artikelen 3. Rapportage Opstellen concept- en eindrapportage Schrijven congres papers, artikelen en hoofdstukken voor de dissertatie bespreking voortgang en eerste resultaten in begeleidingsgroep bespreking voortgang en eerste resultaten in in workshop Klankbordgroep bespreking conceptrapportage in begeleidingsgroep bespreking conceptrapportage in workshop Klankbordgroep Aug-december 2008 Januari-april 2009

18 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 18/ Kostenoverzicht Berekening uurtarieven Drs. A.J.E. Edzes Dr. L. Broersma Prof. dr. J. van Dijk Sch. 11/max Sch. 11/max Hoogleraar 2/max bruto jaarsalaris (incl. vakantiegeld) = werkgeverslasten (circa 26%) = totale loonkosten overhead: 50% = totaal uurtarief 1e jaar (uitgaande van 1600 uur) uurtarief 2e jaar (uitgaande van 1600 uur, + 3%) Loonkosten 1e projectjaar: mei - december 2008 uurtarief uren loonkosten Drs. A.J.E. Edzes Dr. L. Broersma Prof. dr. J. van Dijk loonkosten 1e jaar Loonkosten 2e projectjaar: januari - april 2009 uurtarief uren loonkosten Drs. A.J.E. Edzes Dr. L. Broersma Prof. dr. J. van Dijk loonkosten 2e jaar Totale personele kosten Materiele kosten Kosten derden 0 TOTAAL KOSTEN financiering geld 'in kind' bijdrage Gemeente Haarlem Gemeente Kollumerland/Achtkarspelen c.a Gemeente Utrecht Gemeente Oss Gemeente Den Haag Gemeente Almelo e.o

19 NICIS Onderzoeksvoorstel Arbeidsmarktstrategieën van gemeenten 19/19 Gemeente Gouda e.o Gemeente Spijkenisse Gemeente Roermond Gemeente Tytjerksteradiel Gemeente Groningen Gemeente Lelystad Gemeente Dordrecht TOTAAL financiering geld 'in kind' bijdrage RUG TOTAAL financiering geld 'in kind' bijdrage NICIS TOTAAL TOTAAL FINANCIERING