1. DIE CANOLAPLANT Oorsprong 1.2 Groeistadiums van die canolaplant

Transcriptie

1 CANOLA HANDLEIDING

2 INHOUDSOPGAWE 1. DIE CANOLAPLANT Oorsprong 1.2 Groeistadiums van die canolaplant 2. GROEIVEREISTES EN PRODUKSIEPOTENSIAAL Klimaat 2.2 Grondvereistes en produksiepotensiaal 3. CANOLA AS WISSELBOUGEWAS Algemeen 3.2 Voordele van canola as wisselbougewas 3.3 Gewasrotasies vir die Wes- en Suid-Kaap 4. CULTIVARKEUSE Cultivartipes 4.2 Aanbevole cultivars 5. VESTIGING VAN CANOLA Saadkwaliteit en saadbehandeling 1.2 Planttyd 1.3 Plantdigtheid en ry-spasiëring 1.4 Plantmetode en plantdiepte 1.5 Saadbedvoorbereiding 6. BEMESTING Stikstof 1.2 Fosfor 1.3 Kalium 1.4 Swawel 1.5 Ander plantvoedingstowwe 7. ONKRUIDBEHEER Algemeen 1.2 Beheerstrategieë en -middels

3 8. SIEKTES EN -BEHEER Saailingafsterf (Fusarium spp., Pythium spp., Rhizoctonia solani) 1.2 Swartstam (Leptosphaeria spp./phoma lingam) 1.3 Stamvrot (Sclerotinia sclerotiorum) 9. INSEKTEPLAE EN -BEHEER Insekteplae 1.2 Slakke en Isopoda 1.3 Beheermaatreëls 1.4 Belangrike waarskuwing ten opsigte van bye 10. OES VAN CANOLA Oestegnieke 1.2 Tyd van oes 1.3 Oesverliese 11. BENUTTING VAN CANOLA Mensevoeding 11.2 Dierevoeding 11.3 Bio-brandstof

4 VOORWOORD Dit is hierdie jaar 10 jaar sedert die PNS aktief betrokke geraak het by die bevordering van Canola in Suid- Afrika en spesifiek die Wes-Kaap provinsie. Dit is dus met groot vreugde en dankbaarheid dat die PNS volle finansiële steun verleen het aan die samestelling en publikasie van hierdie volledige Canola handleiding wat as n besondere mylpaal beskou word in die geskiedenis van hierdie jong bedryf in Suid-Afrika. Die plaaslike produksie van proteïen vir diereverbruik in Suid-Afrika is die belangrikste doelstelling van die PNS. Canola word beskou as die enigste bron hiervan wat tans suksesvol in die Wes-Kaap verbou kan word en die PNS wil die vertroue uitspreek dat hierdie gekombineerde poging van etlike puik navorsers en kundiges op verskeie terreine, inderdaad die basis sal vorm vir die verdere vooruitgang en uitbouing van die canola bedryf in Suid-Afrika. Tesame met die erkenning aan diegene wat bydraes tot die publikasie van hierdie handleiding gelewer het en elders in die publikasie vervat is, wil die PNS ook sy dank en waardering uitspreek teenoor Dr Jos de Kock, lid van die PNS Raad, vir die leiding wat hy van die PNS kant geneem het met hierdie publikasie asook Prof. André Agenbag vir die samestelling van die handleiding en vir sy besondere poging om van hierdie glans publikasie nie alleen iets besonders te maak nie, maar ook n uiters waardevolle naslaanwerk vir almal betrokke by die canola bedryf. GJH SCHOLTEMEIJER VOORSITTER

5

6 1. DIE CANOLAPLANT 1.1 Oorsprong Die meerderheid van die canolacultivars wat tans in die Wes-Kaap verbou word, behoort aan die Brassica napus spesie. Die naam Canola is afgelei van Canada and oleic acid en word gedefinieer as: An oil that must contain less than 2% erucic acid, and the solid component of the seed must contain less than 30 micromoles of any one or any mixture of 3-butenyl glucosinolate, 4-pentenyl glucosinolate, 2-hydroxy-3-butenyl glucosinolate, and 2-hydroxy-4-pentenyl glucosinolate per gram of air-dry, oil-free solid. Dit beteken dat dit n gesonde olie bevat wat laag is in poli-onversadigde vetsure. Dit is dus gekeur deur die Hartstigting vir algemene gebruik omdat die hoë persentasie omega 3-vetsure lei tot n verlaging in LDLcholesterol vlakke 1.2 Groeistadiums van die canolaplant Die beskrywing van verskillende groeistadia van die canolaplant is meer ingewikkeld as vir kleingrane. Die rede hiervoor is dat verskillende stadiums nie soos in kleingrane, duidelik afgebaken kan word en kronologies op mekaar volg nie, maar gedeeltelik oorvleuel weens die onbepaalde groeiwyse van die canolaplant. Die duur van die verskillende stadiums word deur faktore soos temperatuur, watervoorsiening, lig, voeding en cultivar bepaal en kan dus grootliks wissel. Nogtans kan die volgende groeistadiums onderskei word: Ontkieming en opkoms Voordat ontkieming kan plaasvind, moet die saad voldoende water absorbeer. As gunstige grondwatertoestande en grondtemperature van ongeveer 20 C vir ontkieming heers, sal die saadhuid na ongeveer 17 uur oopbars en die kiemwortel sal sy verskyning maak. Na 7-10 dae behoort die jong saailinge as twee hartvormige saadlobbe hul verskyning te maak. Die canolasaadjie is baie klein en bevat dus min reserwes. Daarom is dit belangrik dat hierdie stadium nie te lank sal duur nie. Die canolaplant se groeipunt is in teenstelling met graanplante, alreeds op hierdie stadium bokant die grondoppervlakte sigbaar, dus is die saailing baie kwesbaar vir insekteskade en waaiende sanddeeltjies. Blaarproduksie Die verskyning van die eerste egte blaar sowat 4-8 dae na opkom, is n teken dat die blaarproduksiestadium begin het. Omdat blaar-inisiasie vinniger as blaarverskyning plaasvind, vertoon die canolaplant Foto links: Platgesnyde Canola

7 n rosetgroeiwyse met die jongste blare aan die binne- en oudste blare aan die buitekant. Vinnige blaarontwikkeling is noodsaaklik om kompetisievermoë met onkruide te verhoog en ook omdat die vroeë ontwikkeling van n hoë blaaroppervlakte-indeks (vierkante meter blaaroppervlakte per vierkante meter grondoppervlakte) ge-assosieer word met n hoë opbrengspotensiaal. Die optimale blaaroppervlakte- indeks sal egter bepaal word deur die opbrengspotensiaal (grond en klimaat) vir n spesifieke produksiearea. Stamverlenging Stamverlenging begin as die afstand tussen opeenvolgende blare op die stam groter is as die dikte van die stam. Hierdie stadium dui die begin van n drastiese toename in droëmassa en gepaardgaande verhoging in voedingsbehoefte van canola aan. Blom-inisiasie Blom-inisiasie begin met die ontwikkeling van die primêre bloeisteel vanuit die groeipunt in die middel van die blaarroset. Hierdie stadium word deur hoë temperature en in n mindere mate deur toenemende daglengtes verhaas. Hoewel die blaaroppervlakte-indeks op hierdie stadium waarskynlik die maksimum bereik, is die behoud van blaaroppervlakte hierna belangrik vir peulset, pitgroei en olie-inhoud van die saad. Antese Antese begin wanneer die onderste blomknop op die hoof bloei-as oopgaan. Met verloop van tyd gaan die blomme al hoër op die hoof bloei-as en sy-takke daarvan oop. Hoewel canola 70-80% selfbestuiwend is, word stuifmeel ook deur die wind en insekte versprei. Ongunstige toestande soos waterstremming en temperature >30 C kan bestuiwing benadeel. Canolacultivars met n bepaalde groeiwyse se blomperiode is beperk, maar in die geval van cultivars met n onbepaalde groeiwyse, sal die blomperiode voortgaan totdat omgewingstoestande blomvorming beëindig. Hoewel die blomperiode dan grootliks kan varieer na gelang van die cultivar onder verbouing, planttyd en groeitoestande, sal die grootste peule en sade en dus ook die grootste bydrae tot opbrengs gemaak word deur die blomme op die hoof bloei-as en eerste blomme op die sy-takke. Peul en saadontwikkeling Gedurende die peulontwikkelingsfase wat ongeveer dae duur, word die peul en saadhuid gevorm. Daarna begin die saadontwikkelingsfase waartydens koolhidrate, proteïene en laastens olie in die saad neergelê word. Die olie- inhoud word dus heel aan die einde bepaal en voortydige rypwording sal dus die olie-inhoud benadeel. Oesindekse vir canola wissel tussen 15 en 35% en is dus oor die algemeen laer as vir kleingrane. 2 CANOLAHANDLEIDING

8 2. GROEIVEREISTES EN PRODUKSIEPOTENSIAAL 2.1 Klimaat Canola is n koelweergewas en die duur van die verskillende groeistadiums word dus verkort deur hoë temperature. Matige temperature van C is optimaal vir fotosintese en droëmateriaalakkumulasie. Hoewel 5 C as die minimum groeitemperatuur vir canola beskou word, word ontkieming grootliks vertraag deur lae temperature en is temperature van C optimaal vir ontkieming. Temperature >30 C kan bestuiwing van blomme benadeel en sal die peul- en saadontwikkelingstadium sodanig verkort dat beide opbrengs en kwaliteit benadeel word. Die effek van hoë temperature word deur gepaardgaande watertekorte vergroot. Omdat die saad van canola baie klein is en daar dus minder kontak met gronddeeltjies plaasvind, word hoër grondwaterinhoude vergeleke met koring vir suksesvolle ontkieming vereis. Na vestiging kan canola weens sy penwortelstelsel wat so diep as 100 cm in die grond kan indring om water en voedingstowwe te absorbeer, droë periodes beter weerstaan as koring. Maksimum evapotranspirasie (waterverbruik) van soveel as 8 mm per dag tydens blomstadium vergelyk egter goed met dié van koring en oor die algemeen word fotosintese benadeel as >75% van die plantbeskikbare waterinhoud van die grond onttrek word. n Reënval van 300 mm en meer tussen April en Oktober is ideaal vir saadopbrengste van 2 ton en meer per hektaar. By n reënval van 200 mm daal die opbrengspotensiaal tot ongeveer 1 ton per hektaar. Reënvalverspreiding is egter baie belangrik en n lang reënseisoen met voldoende reën gedurende die peul- en saadontwikkelingstadiums is baie belangrik. Langtermyn reënvalgemiddeldes vir die Wes- en Suid-Kaap word in Figuur 1 aangetoon. 2.2 Grondvereistes en produksiepotensiaal Canola verkies goed gedreineerde grond met n hoë potensiaal vir koringproduksie. Ligte sandgrond moet liefs vermy word. Die grond moet nie tot toeslaan neig nie en ook nie onderhewig wees aan winderosie nie. Koel, klipperige grond teen suidelike hellings lewer goeie saadopbrengste. Grond met n ph van tussen 5 en 7 (KCl) en suurversadiging van nie meer as 10% nie is ideaal vir canola. Hoewel P- en K-bemestings volgens grondontleding aangepas word, moet daar gestreef word na inhoude van ongeveer 36 dpm P (sitroensuur) of 24 dpm P (Bray 1) en >60 dpm K (Bray 1). Soos koring word canola ook as matig verdraagsaam teenoor brakgronde beskou. In Figuur 2 word die opbrengspotensiaal van canola in die verskillende gebiede van die Wes- en Suid-Kaap aangetoon. Die opbrengspotensiaal is volgens grondtipe en reënval bereken. CANOLAHANDLEIDING 3

9 Figuur 1. Gemiddelde Reënval gedurende April tot Oktober vir die Wes- en Suid-Kaap. 4 CANOLAHANDLEIDING

10 Figuur 2. Opbrengspotensiaal van Canola in die Wes en Suid-Kaap volgens Grond en Klimaatseienskappe. 3. CANOLA AS WISSELBOUGEWAS 3.1 Algemeen Gewasrotasie behels die opeenvolgende verbouing van verskillende gewasse op dieselfde grond met verloop van jare. Hoewel sommige definisies n vaste volgorde van gewasse voorstel, word n meer aanpasbare benadering in die Wes- en Suid-Kaap gevolg om voorsiening te maak vir groot verskille tussen boerderyeenhede, en selfs vir verskille tussen onderskeie landerye. Waar canola in stelsels ingeskakel word, word die frekwensie daarvan meestal deur die voorkoms van die siekte swartstam bepaal. Om hierdie siekte te voorkom, word aanbeveel dat canola nie meer dikwels as elke vierde jaar op dieselfde grond verbou word nie. Aangesien swartstam se spore ook deur die wind versprei kan word, is dit belangrik om n wind-af-afstand van minstens 500 m vanaf vorige canola-aanplantings te handhaaf. Gedurende die beplanning van n geskikte wisselboustelsel wat canola insluit, moet daar dus aandag gegee word aan beide waar en wanneer canola verbou gaan word. CANOLAHANDLEIDING 5

11 3.2 Voordele van canola as wisselbougewas i) Verhoogde graanopbrengste Die inskakeling van canola in n wisselboustelsel het meestal n verhoging in die opbrengs van daaropvolgende graangewasse tot gevolg. Uit die onderstaande Tabel blyk dit dat in vergelyking met n koringmonokultuurstelsel, die koringopbrengste oor n vyfjaarperiode op Langgewens Proefplaas met 20% toegeneem het in die eerste koringjaar na canola. Gedurende die tweede en derde koringjaar na canola was die opbrengsverhogings 11% en 8% onderskeidelik. In n stelsel waar canola slegs een uit elke vier jaar verbou word, is die opbrengs van koring in die orige drie jaar dus gemiddeld met 13% verhoog. Indien lupiene ook in die rotasie ingesluit word, kan koringopbrengste na canola, volgens hierdie navorsing, met 29-32% toeneem. Vyfjaar Gemiddelde Opbrengs van Koring in die vierde Jaar van die Volgende Rotasiestelsels op Langgewens Proefplaas in die Swartland Produksiegebied Gewasopeenvolging Jaar 1 Jaar 2 Jaar 3 Jaar 4 Gemiddelde Opbrengs (kg/ha) Opbrengs Verhoging (%) Koring Koring Koring Koring Canola Koring Koring Koring Koring Canola Koring Koring Koring Koring Canola Koring Lupiene Canola Koring Koring Koring Lupiene Canola Koring Lupiene Koring Canola Koring ii) Vermindering van siektes Deur die inskakeling van n nie-graangewas soos canola wat nie as gasheer kan dien vir organismes wat koringsiektes veroorsaak nie, word die siekte-ketting verbreek en siektes verminder. Verskeie studies het getoon dat canola ook n bio-berokingseffek het wat siektes onderdruk. iii) Meer doeltreffende onkruidbeheer Die inskakeling van canola in n rotasie met graangewasse vergroot die verskeidenheid van onkruiddoders wat gebruik kan word, omdat canola n breëblaargewas is (teenoor koring en gars as graangewassse) en daar beide triasien- (TT-tipe) en imazamox- (Clearfield-tipe) tolerante 6 CANOLAHANDLEIDING

12 canolacultivars beskikbaar is. Deur die groter verskeidenheid van beskikbare onkruiddoders afwisselend te gebruik, kan die ontwikkeling van onkruiddoderweerstandbiedende onkruide soos raaigras (Lolium rigidum) bekamp word. Indien grond-werkende onkruiddoders gebruik word, moet produsente egter noukeurig op die wagtydperk vir gevoelige gewasse let. iv) Verbeterde wortelstelsel Die canolaplant ontwikkel n penwortelstelsel wat tot 1.0 meter diep in die grond kan penetreer om by afsterwing kanale in die grond te laat ontstaan. Hierdie biologiese ploeg-aksie van canola kan veral in stelsels van verminderde grondbewerking, n verbeterde wortelstelsel van die daaropvolgende graangewasse veroorsaak. v) Planters en oesmasjiene word meer doeltreffend benut Omdat canola vroeër as koring geplant en ge-oes asook dieselfde planters en oesmasjiene gebruik word, word hierdie toerusting meer doeltreffend benut. vi) Verbeterde verspreiding van die finansiële risiko Ekonomiese evaluasie van langtermyn gewasrotasieproewe het getoon dat die insluiting van canola in wisselboustelsels die rendement op die kapitale belegging verhoog as dit met monokultuurstelsels van koring vergelyk word. vii) Verhoogde aanpasbaarheid van wisselboustelsels wat canola insluit In teenstelling met ander gewasse kan canola voor of na die graangewasse in die wisselboustelsel ingesluit word. 3.3 Gewasrotasies vir die Wes- en Suid-Kaap In die Wes-Kaap word die volgende kort rotasiestelsels gebruik: Kontantgewasrotasies: Koring / lupiene / koring / canola Koring / koring /hawer / canola Gewas/weiding rotasies: Medics / koring / medics / canola Medics / medics / koring / canola CANOLAHANDLEIDING 7

13 In die Suid-Kaap kan beide lang en kort rotasiestelsels as volg gebruik word: Lang rotasiestelsels: 5 jaar lusern / koring / koring / canola / koring / koring lusern - gebruik as wortelsiektes nie n probleem is nie en addisionele siektebeheer aanvaarbaar is. 5 jaar lusern / koring / canola / koring / koring / canola lusern - gebruik as swartstam nie n probleem is nie. 5 jaar lusern / canola / koring / lupiene / koring / canola lusern - gebruik slegs as breëblaaronkruide in canola na lusern beheer kan word. 5 jaar lusern / koring / canola / koring / lupiene / koring lusern 5 jaar lusern / koring / lupiene / koring / canola / koring lusern 7 Jaar lusern / koring / gars / gars / canola / koring / gars / gars - wees egter bereid om meer lusern aan chemiese siektebeheer in grane te bestee. Kort kontantgewasrotasies: Koring / gars / lupine / koring / gars / canola Koring / lupiene / koring / canola Kort gewas/weidingrotasies: Medics / koring / medics / canola Medics / medics / koring / canola 8 CANOLAHANDLEIDING

14 4. CULTIVARKEUSE 4.1 Cultivartipes Cultivars word hoofsaaklik op grond van hul groeiseisoenlengte geklassifiseer en dit kan wissel tussen ultrakort (<78 dae tot blom); kort (78-85 dae tot blom); medium (86-95 dae tot blom) en lang groeiseisoencultivars. Klassifikasie kan ook op grond van onkruiddodertoleransie geskied. Konvensionele tipes het geen spesifieke toleransie nie; TT-tipes is tolerant teen triasien-onkruiddoders, terwyl IT (Clearfield)-tipes tolerant is teen amazamox-onkruiddoders. Hibriede cultivars mag betekenisvolle opbrengsverhogings tot gevolg hê, maar omdat dit meestal nie vrugbare saad produseer nie, sal nuwe saad jaarliks aangekoop moet word. Weerstand teen siektes en veral teen swartstam is n belangrike cultivareienskap en is as sodanig een van die belangrikste kriteria vir nuwe cultivars. Die gevolg is dat alle nuwe cultivars goeie weerstand besit. 4.2 Aanbevole cultivars Resultate van cultivarproewe wat deur die Departement Landbou: Wes-Kaap gedurende 2007 in die Suid-Kaap en Swartland uitgevoer is, word in die onderstaande Tabelle opgesom. Canola in wisselbou met lupiene CANOLAHANDLEIDING 9

15 Tygerhoek 1 Tygerhoek 2 Napier TABEL 1 SUID-KAAP SAADOPBRENGSTE (kg/ha) PLANTDATUM Caledon Riversdal / 07 30/04 sv 25/05 sv 03/05 sv 04/05 sv 19/04 sv Gem. Gem. Gem. Gem. Muster 2085 ab 1622 ab 2178 ab 2701 a 2403 a Hyola ab cd 1894 a 2164 ab 2259 bcd 2558 a Opal 2158 a 1827 a 2167 ab 2371 b 2184 a C cd 1409 bc 2191 a 2445 ab 2615 a ef g Outback 1958 ab c 1570 ab 1866 bc d 2443 ab 2440 a Spectrum 1673 cd ef g 44Y cd ef g Jade 1858 bc de Comet 1554 ab 2242 a 2431 ab 2371 a ab 2099 ab c 2275 bc d 2450 a ab 2229 a 2320 bc 2104 a gh 1686 ab 1421 fe 2027 cd ef g Gemiddeld 2316 a TT Gemiddeld / 07 Thunder 1803 bc ed f 1559 ab 1845 dc 2206 bc de 2481 a CANOLAHANDLEIDING

16 Tygerhoek 1 Tygerhoek 2 Napier Caledon Riversdal / 07 TT Gemiddeld / 07 Cobbler 1617 ef g 1368 bc d 1939 ab cd 1967 de fg 2339 a ATR Stubby 1655 de fg Tornado 1419 bc 1466 fe 1909 ef g 2313 a fg 1016 d 1649 de 1838 g 2326 a Banjo 1243 hi 1126 cd 1193 f 1501 g 2173 a Gemiddeld CI Gemiddeld / 07 45Y fg 1745 ab 1698 de 2294 bc 2491 a C ef g 1394 bc d 2012 ab c 2179 bc de f 2391 a Rocket CL 1640 i 1208 cd 1467 fe 1879 fg 2294 a Gemiddeld Proef Gemiddeld kbv: kbv: kbv: 312 kbv: kbv: kbv: 15.2 kbv: 21 kbv: 16.5 kbv: 17.7 kbv: 8.5 sv: Statistiese verskil- kultivars gevolg deur dieselfde letter verskil nie betekenisvol van mekaar nie. Kbv- kleinste betekenisvolle verskil by 95% betroubaarheids interval, Kv- koëvisiënt van variasie CANOLAHANDLEIDING 11

17 Langgewens 1 Langgewens 2 TABEL 2 SWARTLAND SAADOPBRENGSTE (kg/ha) Darling Philadelphia / 07 PLANTDATUM 08/05 sv sv sv sv Gem. Gem. Gem. Gem. 44Y a 2318 ab 3541 a 3307 a c Opal 3034 ab 2688 a 3480 ab 2314 ef gh 44C bc 2475 ab 3152 bc 2966 ab c d c Jade 2791 bc 2534 ab 3263 ab c Spectrum 2666 bc de f bc 2437 abc 2948 cd e Muster 2619 cd ef g bc d Outback 1909 ed 3202 ab cd 2720 bc de bc 2110 cd e Hyola cd 1916 h edf 1839 ed 3099 cd 2411 de fg Comet ef 2227 bc d Gemiddeld 2702 ef g 2270 fg h CANOLAHANDLEIDING

18 TT Gemiddeld / 07 Thunder 2504 cde 2391 abc 2471 gh 2195 gh Tornado 2756 bc 1801 e 2672 ef gh Cobbler 1790 f 1791 e 2512 fg h Banjo 2229 fg h 2233 fg h f 1077 f 2321 h 1456 i Stubby 407 g 596 g 1990 gh 1474 i Gemiddeld CI Gemiddeld / 07 45Y a 2558 ab 3260 ab c 44C ab cde 1814 e 3031 cd e Rocket CL 2793 bd c bc 2211 bc d Gemiddeld 2873 de f 2264 fg h Proef Gemiddeld kbv: kbv: kbv: 374 kbv: kbv: 10.9 kbv: 9.8 kbv: 24.9 kbv: 12.5 sv: Statistiese verskil- kultivars gevolg deur dieselfde letter verskil nie betekenisvol van mekaar nie. Kbv- kleinste betekenisvolle verskil by 95% betroubaarheids Nuutste inligting sal jaarliks op die PNS webblad ( verskyn. CANOLAHANDLEIDING 13

19 TABEL 2 SWARTLAND SAADOPBRENGSTE (KG/HA) LANG- SV LANG- SV DARLING SV MALMES- SV GEMID- GEWENS I GEWENS II BURY DELD Hyola abcd 2523 abc 2838 a 2628 abc Y abcd 2529 abc 2577 abc 2651 ab C a 2612 abc 2508 abc 2376 abcde Hyola abc 2183 abcd 2700 ab 2525 abcd Y ab 2260 abcd 2433 abcd 2686 a Outback 2600 ab 2465 abc 2338 abcde 2336 abcde Opal 2371 abcde 2796 a 1973 cdef 2536 abcd Jade 2235 def 2735 ab 2146 bcdef 2293 abcde Comet 2325 bcde 2138 bcd 2067 bcdef 2696 a Spectrum 2280 de 2447 abc 2164 abcdef 2277 abcde C bcde 2079 cd 2513 abc 2110 cde C def 2202 abcd 1690 def 2023 de C efg 2131 bcd 1870 def 2001 e Rocket CL 2290 cde 1632 d 2027 cdef 2121 cde ATR Stubby 1916 g 1698 d 1576 efg 2160 bcde Tornado TT 1857 g 1747 d 1432 fg 2026 de Thunder TT 1953 fg 1776 d 1431 fg 1885 e K2 06\ h 814 e 887 g 1154 f Gemiddeld KV (%) KBV (0.05) Clearfield 45Y abcd 2529 abc 2577 abc 2651 ab C bcde 2079 cd 2513 abc 2110 cde C def 2202 abcd 1690 def 2023 de 2041 Rocket CL 2290 cde 1632 d 2027 cdef 2121 cde 2018 Triasien tolerant ATR Stubby 1916 g 1698 d 1576 efg 2160 bcde 1837 Tornado TT 1857 g 1747 d 1432 fg 2026 de 1765 Thunder TT 1953 fg 1776 d 1431 fg 1885 e 1761 TT&CL Gem

20 5. VESTIGING VAN CANOLA 5.1 Saadkwaliteit en saadbehandeling Slegs gesertifiseerde saad waarvan die kiemkrag, suiwerheid en kwaliteit gewaarborg is moet geplant word. Die gebruik van eie saad of plaassaad vanaf medeprodusente word nie aanbeveel nie. Eie of plaassaad kan swakker ontkieming, dus ook laer opbrengste en selfs n swakker kwaliteit produk wat onaanvaarbaar is vir kopers, tot gevolg hê. Aangesien canola 20-30% kruisbestuiwend is, kan dit gebeur dat cultivarsuiwerheid gou verval. Eie saad hou ook die gevaar in van besmetting met onkruide soos wildemosterd, aangesien saad moeilik onderskeibaar van mekaar is. Canolacultivars in Suid-Afrika is onder die Wet op Planttelersregte geregistreer, wat die handeldryf met eie saad verbied en strafbaar maak. Aangesien canolasaailinge deur verskeie swamsiektes en insekte beskadig kan word, kan die chemiese behandeling van die saad met swam- en insektedoders soos uit die onderstaande Tabel blyk, voordelig wees. Saad wat deur geregistreerde saadhandelaars versprei word, is meestal reeds behandel. Middels genoem in die Tabel is nie geregistreer op canola nie. Cruiser is wel voorgelê en registrasie word afgewag Invloed van Saadbehandeling met Verskillende Dosisse (X = Aanbevole Dosis) van Twee Chemiese Middels en Plandigtheid (kg ha -1 ) op die Vestiging (Plante m -2 ) van Canola op Verskillende Lokaliteite Saadbehandeling Langgewens Kg saad ha Gem Roodebloem Kg saad ha Gem Elsenburg Kg saad ha Gem Kontrole SA Komb 0.5 X SA Komb 1.0 X SA Komb 2.0 X Cruiser 0.5 X Cruiser 1.0 X Cruiser 2.0 X Gem SA Komb = kombinasie van thiram, metalaxyl, imidachloprid en iprodione; Cruiser= thiamethoxam, fludioxonil en metalaxyl Foto links: Canola bloeiwyse

21 5.2 Planttyd Aangesien die cultivars wat tans verbou word, meestal n onbepaalde bloeiwyse het, sal die produksie van blomme, peule en uiteindelik ook saad voortgaan solank groeitoestande gunstig is. Opbrengste toon dus meestal n goeie verband met die lengte van die groeiseisoen. Vroeë planttye is dus bevorderlik vir hoë opbrengste en canola kan reeds vanaf middel April in die Wes- en Suid-Kaap geplant word, mits voldoende grondvog teenwoordig is. 5.3 Plantdigheid en ry-spasiëring Die ideale plantestand vir canola is 50 tot 80 plante per vierkante meter. Om hierdie plantestand te verkry word 4 tot 6 kg saad per hektaar benodig. Indien planters gebruik word vir vestiging of wanneer bastercultivars gesaai word, kan die saaidigtheid verminder word na 3 tot 4 kg per hektaar. Optimale plantdigthede kan egter soos uit die onderstaande Tabel blyk, oor jare en tussen lokaliteite verskil. Hoewel opbrengs, volgens onderstaande gegewens, gemiddeld met slegs 1-2% per 2.5cm toename in ry-wydte afneem, moet ry-wydtes nie meer wees as wat nodig is om die oesreste te kan hanteer nie. Ry-wydtes van mm word dus aanbeveel. Invloed van Ry-wydte en Plantdigtheid op Opbrengs van Canola Ry-wydte Plantdigtheid (mm) (kg ha -1 ) Langgewens Roodebloem Gem Gem Gem CANOLAHANDLEIDING

22 5.4 Plantmetode en plantdiepte Dit is baie belangrik dat canolasaailinge gelyktydig bo die grond verskyn en sodoende n uniforme stand verseker. Uniforme opkoms verseker uiteindelik dat uniforme rypwording plaasvind met minimum saadverliese tydens oes. Die beste resultate word behaal met n uniforme plantdiepte in nat grond. Sorg moet gedra word om saad nie te diep te plant nie, aangesien dit opkom vertraag en n laer opbrengspotensiaal tot gevolg het. Hoe langer saailinge neem om bogronds te verskyn, hoe groter is die risiko vir saailingsterftes as gevolg van siekte-organismes. Canola word oor die algemeen dus vlakker as koring geplant. Indien dit vroeg geplant word, kan canola 2 tot 3 cm diep geplant word. Wanneer canola later geplant word, is grond kouer en moet vlakker (1 tot 2 cm) geplant word. Dit is baie belangrik dat die saad in nat grond geplaas word. Canola kan suksesvol met n verskeidenheid van implemente gevestig word,mits daar aan die volgende vereistes voldoen word: Plaas die saad op n uniforme diepte op n ferm, nat saadbed. Versprei die saad egalig in die plantry asook oor indiwiduele rye. Saad moet nie in direkte kontak met kunsmis geplaas word nie. Bedek die saad met grond tot die verlangde diepte en kompakteer dit. 5.5 Saadbedvoorbereiding Canola verkies n ferm en gelyk saadbed met voldoende diepte in die wortelbed vir maksimum wortelontwikkeling. Indien die grond vooraf bewerk word, moet die doel wees om bogenoemde saad- en wortelbed te skep wat vry van onkruide is. Indien die grond verdig is en ploegbanke voorkom, moet dit deur n diepbewerking opgehef word. Wanneer n rimpel- of golfeffek verkry word met tandbewerking of wanneer die saadbed baie los is, moet n sleepyster, eg of roller gebruik word om n gelyk, ferm saadbed te verseker. Die saadbed moet so vroeg as moontlik, verkieslik voor April, bewerk word sodat vroeë onkruide kan ontkiem. Vlakbewerking bedek onkruidsade en stimuleer ontkieming en opkom. Tydens finale saadbedvoorbereiding word onkruide en opslaggraan meganies of chemies beheer en gedood. Oormatige of diepbewerking, moet vermy word aangesien dit grond uitdroog. Soos uit onderstaande Tabel blyk, kan stelsels van minimum- en geenbewerking ook met sukses toegepas word mits N-toedienings voldoende is. Die afwisseling van bewerkingsmetodes om die ontstaan van verdigtingslae te voorkom, blyk besonder goeie resultate te lewer. CANOLAHANDLEIDING 17

23 Invloed van N-Bemesting en Metode van Grondbewerking Op die Opbrengs van Canola in die Swartland Produksiegebied ( ) N Peile (kg ha -1 ) Bewerkingsmetode Gem Konvensionele Skaarploeg Konvensionele Tand* Minimum **(Min) Geenbewerking (NT) Min / NT*** Min / 2 x NT Min / 3 x NT Gem * Diep (150 mm) tand opgevolg met vlak (75mm) tand ** Vlak (75mm) tand opgevolg met voorplant onkruidbespuiting *** Minimum- en geenbewerking word afgewissel Alle behandelings is geplant met tandimplement toegerus met mespuntoopmakers Canola kan direk geplant word 18 CANOLAHANDLEIDING

24 6. BEMESTING Ten einde n beter begrip van die voedingsbehoeftes van canola te kry, is dit belangrik om op die onderstaande vergelykende verwyderingsyfers van die vernaamste voedingselemente deur canola en koring te let. Verwyderingsyfers van die Vernaamste Voedingselemente deur Canola in Vergelyking met dié van Koring (kg ha -1 Verwyder Per Ton Graan) Gewas Stikstof Fosfor Swawel Canola Koring Per ton graan geproduseer, verwyder canola dus veel meer voedingstowwe uit die grond as koring en bemestingsbehoeftes sal gevolglik ook hoër wees. Om n sinvolle aanbeveling vir canola te doen, moet n volledige grondontleding wat beide die koolstofpersentasie en klipfraksie insluit, egter verkry word. 6.1 Stikstof Net soos by koring moet reënval, wisselbou, grondtekstuur, koolstofinhoud, plantdatum, vestigingsmetode en die opbrengsmikpunt in aanmerking geneem word by die bepaling van die stikstofbehoefte. Stikstofbemestingsriglyne vir Canola Gebied en Opbrengs Kg N per ha vir Canola na Reënval Potensiaal Eenjarige Lusern * Peulgewasstelsel Graanstoppel *** SUID-KAAP (65% winterreëns) < 350 mm mm mm > 500 mm 1.25 t ha t ha t ha t ha SWARTLAND (83% winterreëns) < 325 mm mm > 425 mm 1.25 t ha t ha t ha ** * Weiding waarin grasse beheer is. ** Hoër waarde van toepassing op ligter gronde. *** Sluit minimum- en geenbewerking in. CANOLAHANDLEIDING 19

25 Stikstof met vestiging Gebruik verkieslik nitraatgebaseerde stikstof of ureum weg van saad geplaas. Planter (gebandplaas by saad) 20 kg N ha -1 met saai vir 25 cm ry. Skaal af na kg N ha -1 vir wyer rye. Breedwerpig nie meer as 30 kg N ha -1 met saai waar reënval < 350 mm nie. maksimum van 40 kg N ha -1 met saai waar reënval > 350 mm. Stikstofbobemesting Die verdeling van stikstofbemesting by canola moet spesiale aandag kry. Oor die algemeen word twee bobemestings aanbeveel. Die eerste bo-bemesting moet op 30 tot 40 dae na opkom geskied. Op swaarder gronde word aanbeveel dat ten minste ± 65% van die bo-bemesting reeds op 30 dae na opkom toegedien word. Op ligter gronde, wat geneig is om baie te loog, word twee gelyke bo-bemestings aanbeveel, nl. op 30 dae na opkom en met die aanvang van stamverlenging. Indien daar bonormale reënval rondom 60 tot 70 dae na opkom voorkom, moet die tweede bo-bemesting dienooreenkomstig verhoog word. Waar kuilvoercanola verbou word, word aanbeveel dat 40 kg N ha -1 breedwerpig uitgestrooi met saai en 50 tot 60 kg N ha -1 as bobemesting op 30 tot 40 dae na opkom. Canola onder besproeiing benodig ongeveer 150 kg N ha -1 wat as volg toegedien word: 30 kg N ha -1 - met plant breedwerpig 20 kg N ha -1 indien gebandplaas 40 kg N ha dae na opkom 40 kg N ha dae later 40 kg N ha -1-50% blomknopvorming 6.2 Fosfor n Grondwaarde van 36 mg kg -1 (sitroensuur) of 24 mg kg -1 (Bray 1) word as vertrekpunt geneem. By laer of hoër grondontledings word aanpassings gemaak met inagneming van faktore wat opbrengspotensiaal bepaal. n Onderhoudsbemesting van 10 kg P ha -1 word aanbeveel. In graanwisselboustelsels kan toedienings met 30% afwaarts aangepas word. Konvensionele saadbedvoorbereiding van canola lande 20 CANOLAHANDLEIDING

26 Fosforbemestingsriglyne vir Canola in n Peulgewas-wisselboustelsel. Fosforstatus van die Grond (mg kg -1 ) P-bemesting Sitroensuur Bray 1 vir ph < 5.5 (kg Ph a -1 ) (onderhoud) 6.3 Kalium As riglyn word die kaliuminhoud van grond op ongeveer 80 mg kg -1 vir swaarder en 60 mg kg -1 vir liggetekstuurde grond gestel. Volgens hierdie riglyn sal kaliumbemesting selde nodig wees. By laer ontledings word kalium soos vir koring toegedien. As kunsmis gebandplaas word, kan n te hoë soutlading skade veroorsaak en word aanbeveel dat kalium breedwerpig uitgestrooi en ingewerk word. Kaliumbemestingsriglyne volgens Grondontleding (Sitroensuur of Bray 1, mg kg -1 ) Swaargetekstuurde Gronde K-bemesting Kalium (mg kg -1 ) ( kg ha -1 # ) < > Liggetekstuurde Gronde Kalium (mg kg -1 ) K-bemesting (kg ha -1 ) < > Swawel Die swawelbehoefte van canola is ongeveer vier maal meer as dié van koring. Spesiale aandag sal dus aan die bemestingsprogram gegee moet word wat swawel betref. Daar word algemeen aanvaar dat die swawelbehoefte van canola 15 tot 20 kg S ha -1 per ton opbrengs per jaar is. Vir swawelaanvulling by canola kan die riglyne in onderstaande Tabel gebruik word. Die tyd van monsterneming is belangrik (kort voor aanplanting), aangesien die S-inhoud van gronde dikwels gedurende die seisoen wissel. Die koolstofinhoud gee n redelike goeie aanduiding van die swawelstatus van gronde met waardes < 1% wat dui op moontlike suboptimale vlakke. CANOLAHANDLEIDING 21

27 Riglyne vir Swawelbemesting volgens Swawelinhoud van Gronde Sulfaat S (mg kg -1 in grond) Interpretasie vir Bemestingsaanbeveling < 6 Gebrekkig: S-toediening hoër as spesifieke gewasbehoefte (> S ha -1 ) 7-12 Voldoende: S-toediening teen instandhoudingspeil (15 kg S ha -1 ) > 12 Meer as voldoende: S-toediening minder as instandhoudingspeil (10 kg S ha -1 ) Swawel moet verkieslik in kombinasie met stikstof as bo-bemesting gedurende die groeiseisoen toegedien word. Laasgenoemde is veral belangrik by hooggeloogde gronde met n koolstofinhoud van < 1%. As alternatief kan daar op gronde, met n geskiedenis van gebrekkige swawelinhoud, n toediening van 300 kg ha -1 gips (Ca 2 SO 4 ) voor saai, bo-op of net vlak ingewerk, gemaak word. Dit sal in die meeste gevalle voldoende wees. Dit is belangrik om te weet dat plante slegs swawel in die wateroplosbare (SO 4= ) vorm kan opneem. 6.5 Ander plantvoedingstowwe Canola is gevoelig vir boor- en molibdeentekorte, veral waar molibdeentekorte met n lae ph gepaard gaan. Tekorte kan opgehef word deur die toediening van natriummolibdaat (150 g ha -1 as blaarbespuitings) en solubor (1 kg ha -1 as blaarbespuitings). Die praktyk van saadbehandeling met molibdeen word nie aanbeveel nie, aangesien daar dikwels nie genoegsame molibdeen met hierdie metode toegedien word nie. Die gebruik van boor as n grondtoediening in die canolajaar word nie aanbeveel nie, aangsien dit die ontkieming van sade kan belemmer. Die koper-, sink- en mangaanbehoeftes van canola is hoër as vir koring. Grondontledingsnorme vir Spoorelemente wat tans vir Canola gebruik word (dpm of mg per Kilogram, EDTA oplosbaar) Element Gebrekkig Laag Voldoende Koper Sink ph < 5.5 ph > 5.5 < 0.5 < >0.7 >1.0 Mangaan ph < 5.5 < ph > 5.5 < Boor (warm water) Sekere faktore soos grondtekstuur, ph, bekalking, loging, hoë koolstofinhoud en grondkleur kan dikwels gebruik word as indikasie vir moontlike tekorte. By hoërpotensiaalgronde word die groter syfers gebruik. 22 CANOLAHANDLEIDING

28 Blaarontledingsnorme vir Canola N > 3.5% Voldoende K > 2.2% Voldoende P > % Voldoende Ca > % Voldoende Mg > % Voldoende Na > % Voldoende S > 0.5% Marginaal > % Voldoende Cu > 3-5 mg kg -1 Voldoende Zn > 20 mg kg -1 Voldoende Mn > mg kg -1 Normaal B > mg kg -1 Normaal Mo > mg kg -1 Voldoende (Bron: Interpretation of Plant Analysis, CSIRO Publishing, PO Box 1139, Collingwood, VIC 3066, Australia) Ontledings moet beoordeel word in die konteks van groeikragtigheid en moontlike spuitreste Aanvulling van spoorelemente Spoorelementaanvulling is nodig wanneer grond laag of gebrekkig ontleed. Tekorte aan spoorelemente kan aangevul word deur blaarbespuitings of grondtoedienings. Grondtoedienings se nawerking is gewoonlik baie langer as dié van blaarbespuitings. In kalkryke gronde met hoë ph, word mangaan in die grond ontoeganklik vir plante en sal dit as blaarbespuiting toegedien moet word. Belangrike aspekte wat in gedagte gehou moet word vir die suksesvolle aanvulling van spoorelemente is: Tekorte moet reg geïdentifiseer word. Plante moet aktief groei (nie onder vogstremming verkeer nie) en die blaaroppervlakte moet voldoende wees. Plante moet droog wees en dit moet nie baie warm wees tydens aanvulling nie. Ten minste 2-3 uur tyd moet na blaarbespuiting voor reën of besproeiing vir voldoende opname deur die plant verloop. Spesifikasies van die vervaardigers moet deeglik nagekom word om sukses te verseker. Spoorelemente moet nie met onkruiddoders vermeng word nie. Waar mengsels van spoorelemente gebruik word, moet die laer dosis van die verskillende elemente gebruik word ten einde n te hoë soutlading, wat blaarskroei kan veroorsaak, te voorkom. Behoorlike benatting van die plant is baie belangrik vir die beste resultate, m.a.w. gebruik die aanbevole hoeveelheid water indien moontlik. CANOLAHANDLEIDING 23

29 Spoorelement-aanbevelings vir Canola Spoorelemente Blaarbespuiting 500 liter Water per Hektaar Grondtoediening Kg per Hektaar Sink (Zn) 1 2 kg Sinkoksied kg Sinkoksied Mangaan (Mn) 2 4 kg Mangaansulfaat Ondoeltreffend Boor (B) Koper (Cu) 2 4 kg Boraks of kg Solubor kg Koperoksichloried Word nie aanbeveel nie kg Koperoksichloried (wees versigtig op sandgronde) Molibdeen (Mo) g Natriummolibdaat of Ammoniummolibdaat g Natriummolibdaat of Ammoniummolibdaat Plantpopulasies van plante m -2 is optimaal 24 CANOLAHANDLEIDING

30 7. ONKRUIDBEHEER 7.1 Algemeen Canola is tans die belangrikste eenjarige wisselbougewas beskikbaar om alternatiewe aan produsente te bied in hul stryd teen die toenemende probleem van onkruiddoderweerstand. Die mikpunt in n goedbeplande anti-weerstandstrategie moet wees om grasonkruide in die canolafase doeltreffend te beheer en lande vry te kry van breëblaaronkruide in die graanfase. Indien hierdie strategie doeltreffend uitgevoer word, behoort moeilike breëblaaronkruide soos ramenas en dubbeltjie tot n minimum beperk te word. 7.2 Beheerstrategieë en- middels Onkruidbeheer moet reeds tydens saadbedvoorbereiding begin deur alle onkruide wat reeds ontkiem het meganies of chemies voor saaityd te beheer. Vroeë bewerking na eerste reën stimuleer ontkieming van onkruide. Middels vir Toediening voor Opkom van Canola en Onkruid AKTIEWE BESTANDDEEL HANDELSNAAM ONKRUIDDODER KLASSIFIKASIE GROEP Metazachlor Butisan S K3 Simazine [LW net Triasienbestande kultivars] Terbutilazine + Simazine [LW net Triasienbestande kultivars] Simazol SC Simanex 500 SC Tylsimex 500 SC Trifluralin Crew K1 C1 C1 OPMERKINGS Eenjarige grasse + enkele BBO* Eenjarige BBO + sekere grasse Eenjarige BBO + sekere grasse Eenjarige grasse en sekere BBO * BBO [eenjarige] breëblaaronkruide CANOLAHANDLEIDING 25

31 Vir die beste resultate met voor-opkomsonkruiddoders is die volgende belangrik: Tydsduur tussen laaste bewerking / plant / spuit en inwas [inloog] van middel moet so kort as moontlik wees. Reënval tydens of kort na toediening [10-15 mm vir inloog] van onkruiddoder. Saadbed moet vry wees van onkruid, kluite en plantreste van die vorige seisoen. Saadbed moet ferm wees. Middels vir Gebruik na Opkom van Canola en voor Opkom van Onkruide AKTIEWE BESTANDDEEL HANDELSNAAM ONKRUIDDODER KLASSIFIKASIE GROEP OPMERKINGS Propyzamide Kerb K1 Eenjarige grasse LW tot 3 blaarstadium Middels vir Gebruik na Opkom van Canola en Onkruide AKTIEWE BESTANDDEEL Imazamox [LW net Clearfield canola] HANDELSNAAM ONKRUIDDODER KLASSIFIKASIE GROEP OPMERKINGS Cysure B Eenjarige BBO en grasse Clopyralid Lontrel O Eenjarige BBO Ethametsulfuronmetiel Lomex B Eenjarige BBO Haloxyfop-methyl Gallant Super A Eenjarige grasse Propaquizafop Agil A Eenjarige grasse Quizalofop-P-etiel Co-Pilot A Eenjarige grasse Quizalofop-P-tefuriel Pantera A Eenjarige grasse Tepraloxydim Aramo A Eenjarige grasse Vir goeie resultate moet onkruid aktiefgroeiend wees. Let op die onkruidgrootte wat op die etiket gespesifiseer word. Na-opkommiddels vereis goeie bedekking. Moet dus nie op water volumes sny nie, veral ten opsigte van dié met n digte onkruidstand. Wees ook versigtig vir afskerming van onkruiddoders deur die gewas as dit later toegedien word. aangesien dit ondoeltreffende benatting van die onkruide kan veroorsaak. Canola is baie sensitief vir breëblaaronkruiddoders [veral sulfonielureums] wat in koring gebruik word en die spuittoerusting moet vooraf deeglik met chemiese reinigingsmiddels skoongemaak word. Voorkom dryf van onkruidmiddels in die rigting van canola wanneer aangrensende lande gespuit word. Let ook op die onthoudingsperiodes van onkruiddoder[s] wat die vorige jaar op die land bestem vir canola, gebruik is. 26 CANOLAHANDLEIDING

32 8. SIEKTES EN BEHEER 8.1 Saailingafsterf (Fusarium spp., Pythium spp., Rhizoctonia solani) Voor- en na-opkomsafsterf van canola word veroorsaak deur n kompleks van organismes. Tipiese simptome van hierdie siekte is n skielike verwelking, omval en verdroging van saailinge. Afsterwing vind plaas as gevolg van verrotting by die grondoppervlak. Die siekte kom gewoonlik voor binne die eerste 4-6 weke na aanplanting en saailinge wat oorleef tot die 3-4 blaarstadium sal gewoonlik aanhou groei. Dit is bekend dat % infeksie van saailinge kan voorkom en opbrengsverliese van tot 30% is oorsee aangemeld. Die volgende praktyke kan verliese as gevolg van saailingafsterf verminder: Vermy aanplanting tydens koue, nat toestande, wat ontkieming van saad en saailing- groei benadeel, aangesien dit bevorderlik is vir die siekte. Die verspreiding van Pythium spp. word veral deur nat toestande bevoordeel. In gevalle waar aanplantings deur hierdie siekte uitgewis is, kan suksesvolle saailingvestiging verkry word deur oor te plant, indien die grondtemperatuur en vogtoestande gunstig is. Plant saad teen die aanbevole plantdiepte. Saad wat te diep geplant word lei tot vertraagde saailingopkoms en saailinge is dus langer aan die patogene blootgestel. Gebruik goeie kwaliteit saad. Saalinge vanaf swak kwaliteit saad is meer vatbaar vir saailingafsterf. Saadbehandeling. Behandeling van saad met swamdoders beskerm saailinge vir die eerste 6 weke na aanplanting. n Geïntegreerde beheerstrategie wat bogenoemde praktyke insluit, kan n groot bydrae lewer tot die suksesvolle beheer van hierdie siekte. Daar is tans min bekend oor die effek van weerstandbiedendheid van cultivars en wisselbou op die voorkoms en ontwikkeling van saailingafsterf. 8.2 Swartstam (Leptosphaeria spp. / Phoma lingam) Swartstam word deur twee Leptosphaeria spesies, nl. Leptosphaeria maculans en Leptosphaeria biglobosa veroorsaak. Leptosphaeria maculans is meer aggressief as Leptosphaeria biglobosa en beide spesies bestaan uit verskeie rasse. Die ongeslagtelike fase van die swam staan bekend as Phoma lingam. Die swam oorleef hoofsaaklik in canolastoppels wat aan die einde van die groeiseisoen op die lande agtergelaat word. Na voldoende reën aan die begin van die groeiseisoen, word spore vanaf die stoppels vrygestel en deur wind vervoer na die jong saailinge waar dit aan die saadlobbe, blare of hipokotiel heg en dit infekteer. Die swam versprei daarna en veroorsaak kenmerkende vaalkleurige letsels (Phoma-blaarletsels) met klein swart spikkels (vrugliggame) wat ongeslagtelike spore van die swam bevat. Die swam groei vanaf die letsels CANOLAHANDLEIDING 27

33 deur die blaarsteel tot in die stam waar dit later in die seisoen stam- en kroonletsels veroorsaak. Hierdie fase is die gevaarlikste, aangesien die opwaartse en afwaartse vervoer van water en voedingstowwe onderbreek word. Dit lei tot n afname in saadvorming. Verliese word wêreldwyd op ongeveer 10%, gereken maar kan heelwat meer wees. Wanneer die stam baie verswak is as gevolg van infeksie, sal die plant omval. Spore kan ook vanuit blaarletsels met behulp van reën na nabygeleë plante spat en sodoende sekondêre infeksies veroorsaak. Peulinfeksie lei tot besmette saad. Die volgende bestuurspraktyke kan toegepas word: Plant weerstandbiedende cultivars wat aangepas is vir u omgewing. Maak gebruik van n wisselboustelsel, waar canola slegs een maal elke 4 jaar op dieselfde land verbou word. Canola moet so ver as moontlik vanaf lande waarop dit die vorige jaar verbou is. aangeplant word. Gebruik gesertifiseerde saad, aangesien die siekte saadgedraagd is. Die swam se gasheerreeks is beperk tot die koolfamilie (Cruciferaceae). Koolagtige onkruide soos ramenas en wildemosterd wat as alternatiewe gashere vir die patogeen kan optree, moet dus effektief beheer word. Opslagcanola word ook met die swam geïnfekteer en moet dus so gou as moontlik afgewei of verwyder word. Hergroei van opslagcanola kan daarna met n kontakdoder beheer word. Canolastoppels kan aan die einde van die groeiseisoen verwyder word deur dit te verbrand, te begrawe (bewerking), of af te wei. Hierdie praktyke pas egter nie in by minimum- of geenbewerking nie, en moet slegs in uitsonderlike gevalle toegepas word. Bogenoemde praktyke kan daartoe bydra dat verliese weens swartstam verminder word. Daar moet ook daarop gelet word dat verlies van weerstand reeds voorheen plaasgevind het, en veral moontlik is wanneer dieselfde cultivars herhaaldelik aan n hoë siektedruk blootgestel word. Daar is tans geen chemiese behandeling teen swartstam in Suid-Afrika geregistreer nie. 8.3 Stamvrot (Sclerotinia sclerotiorum) Sclerotinia sclerotiorum het n baie wye gasheerreeks en val, onder andere ook lupiene aan. Simptome verskyn eers gedurende die blomtyd of daarna. Die swam kan egter ook saailinge of jong plante onder gunstige toestande infekteer. Warm, vogtige toestande bevorder die ontwikkeling van die siekte. Die sclerotiaoorlewingstrukture is die belangrikste bron van inokulum van die swam en kan tot sewe jaar in of op die grond oorleef. Dit beteken dat gewasse wat deur hierdie swam aangeval word nie in kort rotasiestelsels op mekaar moet volg nie. Die neiging om canola ná lupiene te plant, om sodoende die stikstof wat deur die lupiene agtergelaat is te benut, kan groot probleme veroorsaak. Sclerotia kan dikwels in en op die peule gevorm word, en gekontamineerde saad kan die siekte oordra. 28 CANOLAHANDLEIDING

34 Daar word dus aanbeveel dat slegs gesertifiseerde saad gebruik word. Die mees kenmerkende simptome van die siekte kom onder op die stamme van plante en later ook op die peule voor. In die geval van canola kan ligte verbleikte kolle met n effense grys middel gedeelte op stamme gesien word gewoonlik by die aanhegtingspunt van die blare of sytakke. Die swam vorm nie spore op die aangetaste plante nie, maar onder gunstige toestande word n digte bondel wit swamdrade gevorm waarin daar dikwels sclerotia gesien kan word. Hierdie sclerotia val op die grond vanwaar dit later ontkiem en dan spore vorm wat die plante aanvanklik infekteer. Geen verdere spoorvorming vind op die geïnfekteerde plante plaas nie. Swamdrade wat op die grond groei, kan egter ander plante infekteer. Dit is waarom die siekte kenmerkend in kolle voorkom. Latere bewerking versprei die sclerotia. Aangetaste plante word gewoonlik voortydig ryp en sterf af. Dit veroorsaak n laer opbrengs en saadgewig. Behalwe vir wisselbou en die gebruik van gesertifiseerde saad, moet daar ook aandag gegee word aan onkruidbeheer in die bestuur van stamvrot. Hoë onkruidpopulasies verhoog vogtigheid tussen plante sodat toestande meer gunstig is vir siekte-ontwikkeling. Dit is ook belangrik om daarop te let dat cultivars wat tans gebruik word, nie weerstandbiedend is teen stamvrot nie. Bo: Swartstam letsel op canola saadlobblaar Links: Sclerotinia stamvrot op canola CANOLAHANDLEIDING 29

35

36 9. INSEKTEPLAE EN -BEHEER 9.1 Insekteplae Rooibeensandmyt/swart sandmyt (Halotydeus destructor) en Blou hawermyt (Penthaleus major) April/Mei/Junie Volwasse insekte van beide spesies voed op jong saailinge en veroorsaak kenmerkende silwer/wit vlekke en misvorming van saadlobbe en jong blare. Swaar infestasies kan aansienlike skade binne enkele dae by aanplantings veroorsaak. Gereelde inspeksies vir skade en aktiwiteit van myte gedurende die eerste 3 tot 5 weke na opkom is belangrik, veral as omgewingstemperature hoog is. Saadbehandeling met dimetoaat net voor aanplanting gee n mate van beskerming, maar vereis gewoonlik opvolgbespuitings met opkom en sowat twee tot drie weke daarna. Rooibeensandmyt is die mees ernstige plaag van canolasaailinge. Swaar infestasies sal die stand uitdun, groei vertraag en uiteindelik opbrengs benadeel. Vinniggroeiende canolasaailinge en meer volwasse canolaplante kan egter n redelike mate van infestasie verdra. Koolluis (Brevicoryne brassicae) April tot Oktober Alhoewel ander plantluisspesies ook canola aanval, is die koolluis tans die primêre spesie wat op canola voed. Plantluise migreer vanaf gasheer-onkruide rondom aanplantings en populasies kan met warm weerstoestande baie vinnig opbou. Koue weer vertraag die opbou van populasies en kan selfs met goeie reënbuie verminder. Canola is tydens die vroeë groeistadiums uiters gevoelig vir luisbesmetting. Swaar en langdurige besmetting tydens die blom- en peulstadia kan ook blomvorming verhoed en die set en vulling van peule erg benadeel. Oliekwaliteit en kiemkragtigheid van sade kan ook beïnvloed word. Dit is veral belangrik om canola teen luise te beskerm tydens vogstremmingstoestande. Gereelde monitering van luisbesmettingsvlakke is belangrik. Kyk veral vir luise tussen die jong blaartjies by die groeipunt tydens die rosetfase, aangesien enkele luise tydens hierdie stadium die groei van die canolaplant inhibeer. Volwasse canola het n hoër toleransie vir luisbesmetting. Wanneer daar besluit moet Voëlskade aan canola peule

37 word om te spuit al dan nie, is dit belangrik om eerder die aantal besmette plante, as die hoeveelheid luise, te bepaal. Lusern-erdvlooi (Sminthurus viridis) April/Mei/Junie Lusern-erdvlooie is klein, vlerklose insekte wat wanneer hulle versteur word, relatief groot afstande kan spring Die eiers wat van die vorige seisoen oorgedra word, broei gedurende die herfsmaande uit. Hewige infestasies van lusern-erdvlooie is algemeen na n peulgewas- weidingsfase. Die insekte vreet klein ronde gaatjies in die saadlobbe en jong blare. Swaar besmettings kan saailinggroei vertraag en selfs jong plantjies laat afsterf. Gereelde monitering van saadlobbe en jong blare is belangrik. Ruitrugmot (Plutella xylostella) Julie - September Afhangende van die omgewingstemperatuur word die volwasse insek (klein motjie met diamantpatroon op toegevoude vlerke) gewoonlik teen die einde van die stingelverlengingsfase opgemerk. Met warmweerstoestande kan infestasie egter reeds tydens die rosetfase plaasvind. Die liggroen larwes wat dikwels aan n spindraadjie hang, vreet gaatjies in die blare. Peule word ook aangeval, maar skade is gewoonlik oppervlakkig en peule word selde deurboor. Beskadigde peule kan egter neig om makliker oop te spring. Bolwurm (Helicoverpa armigera.) Augustus September Larwes verskil van kleur wat wissel van liggroen tot donkerbruin met geriffelde huid en kort swart haartjies. Swaar bolwurminfestasies gaan gewoonlik gepaard met swaar luisbesmettings, aangesien die motte op die heuningdou, wat deur die luise afgeskei word, voed. Klein larwes veroorsaak selde ernstige skade aan peule aangesien daar slegs op die oppervlak van blare en peule gevoed word. Groter larwes (meer as 1cm) boor in peule en veroorsaak opbrengsverliese. Aanplantings moet vanaf die blomstadium gemonitor word. Kyk vir skade aan peule eerder as net die getal larwes teenwoordig. 9.2 Slakke en Isopoda Canola is daarvoor bekend dat dit besonder kwesbaar vir slakaanvalle is. Hoewel verskeie slaktipes skade kan veroorsaak, word die meeste skade deur naakslaktipes Deroceras reticulatum, Deroceras panormitanum en Milax gagates, veroorsaak. 32 CANOLAHANDLEIDING

38 Die grootste skade word deur slakke en Isopoda (Porcellio laevis) net na aanplanting aan sade en saailinge onder die grond aangerig, wanneer die slakke die saadembrio uitvreet of deur die stammetjie van die saailing vreet. Die gevolg is dat die saad nie ontkiem nie, of die saailing kort na opkom afsterf. Dit kan groot ekonomiese gevolge hê, deurdat die afgevrete kolle oorgeplant en met chemikalieë behandel moet word om die opbrengs te handhaaf en kolonisasie van oop grond deur onkruide te verhoed. Slakke kan groot skade veroorsaak omdat hulle vraatsugtig is en dus plantmateriaal van tussen 30 en 50% van hul liggaamsgewig in een nag kan vreet. Slakke is ook veelvretend, met ander woorde, alhoewel hulle groen, sagte materiaal (saailinge) verkies, vreet hulle ook stoppels en allerhande soorte dier- of plantresidu s teenwoordig in die grond. Slakke is verder tweeslagtig en het die vermoë om op hul eie voort te plant en lê dan tussen 100 en 550 eiers, afhangende van die spesie. Slakke is langlewend (leef 9 tot 18 maande) en kan hul biologiese aktiwiteit aanpas om te wag tot beter weer- en omgewingstoestande voorkom. Laastens bestaan die slak se liggaam uit % water wat gunstig is vir die oordra van verskillende virusse, bakterieë en swamme aan plante deur middel van hul slym. Die aktiwiteite van slakke word beïnvloed deur omgewingsfaktore soos wind, lugtemperatuur, grondoppervlaktemperatuur, humiditeit en grondvoginhoud. Hoë reënvalneerslae gedurende die somer en herfs verhoog die risiko vir skade deur slakke. Produksiefaktore soos die toenemende toepassing van bewaringsboerderypraktyke (minimum- of geenbewerking); braaklande; gewasrotasies waar n gewas gunstig vir slakke n hoogs vatbare opvolggewas vooraf gaan (bv. canola voor koring); laer slakweerstand in nuwe canolacultivars; verlaagde glukosinolaat-inhoud en indringing van nuwe slakspesies mag alles bydra tot verhoogde slakskade. Hoewel die graad van besmetting dus oor seisoene verskil, word dit deur die teenwoordigheid van oesreste wat die grond bedek, verhoog. Sodoende word uitdroging vertraag en laer grondtemperature veroorsaak. Natuurlike veld, onbewerkte oulande en grondstroke onder draadheinings, kan egter ook as bron van besmetting dien. Beheermaatreëls moet gevolglik ook op hierdie areas toegepas word. Die Isopoda wat natuurlik in die canola produserende gebiede van die Wes-Kaap voorkom, vervul n belangrike rol in stelsels van bewarings- boerdery deurdat hulle die afbraak en hersirkulasie van oesreste bevorder. Volgens ondersoeke is isopoda meer volop in weidings vergeleke met canola landerye en word getalle verder deur grondversteuring gedurende die plantproses verminder. Skade word aangerig wanneer die isopoda wat deur die eerste herfsreëns na die grondoppervlakte gelok word, in n daaropvolgende warm en droë periode aan die jong sapppige canola vreet in n poging om ontwatering te voorkom. Die canola se stamme word sodoende beskadig of afgevreet met die gevolg dat die saailinge omval en omdat die gewas n apikale groeiwyse het kan dit nie her-spruit nie en gaan dit dood. Met hewige infestasies kan canola landerye dus letterlik oornag verdwyn. Isopoda kan ook ondergronds op ontkiemende canola sade voed, met die gevolg dat die saailinge nooit eers opkom nie. Weens die onvoorspelbaarheid van die reënval in hierdie gebied en verlaging in opbrengspotensiaal as laat geplant word, is die uitstel van plantyd om skade te voorkom nie n oplossing vir die probleem nie. Karbariel bevattende slak lokaas sal die isopoda wat daaraan vreet 100% beheer. Huidige navorsing streef

39 na n tegniek om die saad en jong saailinge vir die eerste drie weke na planttyd te beskerm deur middel van n chemiese saadbehandeling. Indien suksesvol sal slegs die isopoda wat in direkte kontak met die saad of saailing kom, beheer word. 9.3 Beheermaatreëls Voor planttyd Die na-opkomsbespuiting van insekplae wat op ontkiemende saailing se ondergrondse dele voed, bv. vals draadwurm, swartmieliekewer en tot n mate snywurms of dié wat onder strooi, klippe of kluite skuil, bv. Isopoda, duisendpote en grondkewers is meestal onsuksesvol. Indien hierdie plae geskiedkundig op die plaas/lande voorkom, is al moontlike uitweg om chlorpyrifos, voor plant, teen minstens 1.0 L ha -1 breedwerpig toe te dien en in te werk. Produsente wat ernstige slakprobleme ondervind, het gevind dat die strooi van slaklokaas voor planttyd, terwyl daar nie n alternatiewe voedselbron beskikbaar is nie, bydra tot verlaging van die populasie. Naakslakke veral, wat binne die grond oorleef, word snags uitgelok. Slakprobleme word normaalweg op koel, suidelike hange en veral in klipperige dele ondervind. Deurlopende onkruidbeheer gedurende die na-oes periode en voor aanplanting blyk n negatiewe effek op slakpopulasies te hê. Slakke dring die land hoofsaaklik van buite af binne, en deur die omgrensende area om die lande skoon te hou en ook te behandel, kan vrugte afwerp. Met planttyd Saadbehandeling met dimetoaat gee n mate van beskerming teen rooibeensandmyt, lusern-erdvlooi en plantluise wat op saadlobbe en jong blare van ontkiemende plante voed. Werk is tans onderweg om ander insekdoders as saadbehandeling te registreer. Onder gunstige toestande, veral as omgewingstemperature hoog is, kan swaar infestasies, veral jong aanplantings, binne enkele dae aansienlike skade veroorsaak. Gereelde inspeksies vanaf ontkieming is dus noodsaaklik. Indien die kenmerkende silwer/wit vlekke en misvormde saadlobbe en blare opgemerk word, moet n opvolgbespuiting toegedien word. Vinniggroeiende canolasaailinge en meer volwasse plante is meer verdraagsaam en kan egter hoër infestasievlakke verduur. Indien slakpille voor aanplanting toegedien was, maar geblus en onaktief geraak het, moet n tweede toediening van slakpille oorweeg word wanneer slakaktiwiteite weer opgemerk word. Vroeg na-opkom Moniteer op gereelde basis vir enige tekens van insekskade. Indien skade opgemerk word, moet die veroorsakende insek geïdentifiseer word, aangesien die onderskeie plae veel verskillende behandelings verg. Indien rooibeensandmyt-, lusern-erdvlooi- of plantluisskade opgemerk word, moet met n geskikte middel teen die bepaalde insekte gespuit word. Indien slakke [naakslakke, toringslakke of duineslakke] vir die skade 34 CANOLAHANDLEIDING

40 verantwoordelik is, moet n verdere toediening van slaklokaas oorweeg word. Sou snywurms geïdentifiseer word, sal n korrektiewe bespuiting met bv. piretroïedmiddels moontlik die probleem oplos. Sodra die plante die 3- tot 4-blaarstadium bereik het en aktief groei, is die kanse goed dat hulle onder die insekte van die saailingkompleks sal uitgroei. Vegetatiewe tot rosetfase Gedurende hierdie periode is plantluise die vernaamste plaag, waarvan koolluis die primêre spesie is, wat op canola voed. Plantluise migreer vanaf gasheer-onkruide rondom aanplantings en populasies en kan met warm weerstoestande baie vinnig toeneem. Koue weer vertraag die opbou van populasies. Plantluispopulasies kan selfs onder koue toestande met gepaardgaande reënbuie verminder. Canola is tydens die vroeë groeistadiums uiters gevoelig vir plantluisbeskadiging. Gereelde monitering van infestasievlakke is belangrik. Kyk veral tydens die rosetfase vir plantluise tussen die jong blaartjies by die groeipunt, aangesien enkele plantluise tydens hierdie stadium die groei van die canolaplant sal strem. Wanneer daar besluit moet word om te spuit, al dan nie, is dit raadsaam om eerder die aantal besmette plante as hoeveelheid plantluise per plant te bepaal en as norm vir infestasie te gebruik. Dit is veral belangrik om canola tydens vog-stremmingstoestande teen luise te beskerm. Blom- en peulstadia Behalwe plantluise wat deurentyd stremming op plante kan veroorsaak, is ruitrugmotlarwes en bolwurms die insekte wat die meeste skade kan veroorsaak. Bolwurm-eiers word hoofsaaklik vanaf blomstadium enkel op die boonste oppervlak van blare gelê. Die nagvlieënde mot, met rooierige bruin tot ligbruin voorvlerke en romerige wit agtervlerke, kan tot 1000 eiers in haar leeftyd van 5 tot 8 dae lê. Die wit eiers verkleur donkerder en broei na ± 6 dae uit. Na uitbroei gaan die klein larf [kleiner as 1 mm] binne dae deur ses vervellings om tot volwasse larwes van ongeveer 3 cm lank te groei waarna dit grond toe val om te pupeer. Die papiestadium duur ±20 dae waarna die mot verskyn om die volgende lewensiklus te begin. Weens die oormatige en langdurige gebruik van piretroïedes vir die beheer van bolwurm is sommige populasies meer weerstandbiedend daarteen en word dit dus nie doeltreffend beheer nie. Indien daar n geskiedenis van swakker resultate met peritroïdes in die omgewing is, moet middels uit n ander chemiese groep [soos bv. methomyl] eerder oorweeg word. 9.4 Belangrike waarskuwing ten opsigte van bye Canolablomme is n voorkeurvoedingsbron vir bye. Bye besoek canolalande so ver as 5 km vir voeding. Produsente moet asseblief daarop let dat wanneer canola in blom is en bespuitings teen insekplae oorweeg word, die keuse van insektemiddels en tyd van toediening só gemaak word dat dit die minste moontlike impak op bye het. CANOLAHANDLEIDING 35

41 Skadelikheid van insektedoders wat in akkerbougewasse gebruik word vir bye Chemiese middel Insekteplaag Kontak effek agv direkte bespuiting of kontak met nat residu (<1u na bespuiting) Kontak effek met droë residu (1-24u na bespuiting) Residuele effekte (>24u) Opmerkings Beta-cyfluthrin Chlorpyrifos Ruitrugmot/ Bolwurm Ruitrugmot/ Bolwurm Plantluise/ Ruitrugmot Hoog Laag Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium of toedien aan enige gewas aangrensend tot n gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Hoog Laag Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium of toedien aan enige gewas aangrensend tot n gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Hoog Hoog Hoog Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Moenie toedien aan enige gewas aangrensend tot gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Cypermethrin Ruitrugmot/ Bolwurm Hoog Laag Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium of toedien aan enige gewas aangrensend tot n gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Alphacypermethrin Demeton-Smethyl Plantluise Hoog Medium Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Moenie toedien aan enige gewas aangrensend tot gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. 36 CANOLAHANDLEIDING

42 Chemiese middel Insekteplaag Kontak effek agv direkte bespuiting of kontak met nat residu (<1u na bespuiting) Kontak effek met droë residu (1-24u na bespuiting) Residuele effekte (>24u) Opmerkings Dimethoate Plantluise Hoog Medium Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Moenie toedien aan enige gewas aangrensend tot gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Gammacyhalothrin Lambdacyhalothrin Methamidofos Methomil Ruitrugmot/ Bolwurm Ruitrugmot/ Bolwurm Plantluise/ Ruitrugmot Plantluise/ Ruitrugmot/ Bolwurm Hoog Laag Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium of toedien aan enige gewas aangrensend tot n gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Hoog Laag Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium of toedien aan enige gewas aangrensend tot n gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Hoog Hoog Hoog Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Moenie toedien aan enige gewas aangrensend tot gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Hoog Laag Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium of toedien aan enige gewas aangrensend tot n gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. CANOLAHANDLEIDING 37

43 Chemiese middel Insekteplaag Kontak effek agv direkte bespuiting of kontak met nat residu (<1u na bespuiting) Kontak effek met droë residu (1-24u na bespuiting) Residuele effekte (>24u) Opmerkings Omethoate Plantluise Hoog Medium Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Moenie toedien aan enige gewas aangrensend tot gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit.. Oxydemetonmethyl Plantluise Hoog Medium Laag Grond toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Lug toediening: Moenie toedien tydens blomstadium van gewas. Moenie toedien aan enige gewas aangrensend tot gewas wat blom wanneer bye aktief is of binne 1u voor verwagte by aktiwiteit. Pirimicarb Plantluise Laag Laag Laag Moenie toedien tydens blomstadium van die gewas wanneer die by aktiwiteit hoog is nie. Tau-fluvalinate Plantluise/ Bolwurm Laag Laag Laag Moenie toedien tydens blomstadium van die gewas wanneer die by aktiwiteit hoog is nie. Insekdoders en swamdoders vir saadbehandeling Saadbehandeling Nie van toepassing Nie van toepassing Nie van toepassing Nie van toepassing. Slak lokaas (verskeie) Slakbeheer Nie van toepassing Nie van toepassing Nie van toepassing Nie van toepassing Swamdoders Siektebeheer Laag Laag Laag Moenie toedien tydens blomstadium van die gewas wanneer die by aktiwiteit hoog is nie. Onkruiddoders Onkruidbeheer Nie van toepassing Nie van toepassing Nie van toepassing Dien onkruiddoders toe voor die gewas begin blom. 38 CANOLAHANDLEIDING

44 10. OES VAN CANOLA 10.1 Oestegnieke Canola kan direk gestroop word of eers platgesny en dan gedors word. Direk-stroop of platsny het elk sy besondere voor- en nadele wat deeglik voor oestyd oorweeg moet word. Dit egter moet dan saam met die beskikbaarheid van toerusting die finale besluit van die produsent bepaal. Die voordele van platsny is as volg: Meer uniforme rypwording, veral by ongelyke stande en waar grondtipes verskil. Vinniger en meer uniforme uitdroging van plante verminder vogprobleme. Makliker en vroeër oes van die gewas. Verminderde saadverliese tydens rypwording en oes van die gewas. Volgens Australiese en Kanadese literatuur kan ontblaringsmiddels gebruik word as plaasvervanger vir platsny. Daar word egter gewaarsku dat die werking van ontblaringsmiddels vinnig is en dat die risiko van oopspring groter is as by n stand wat toegelaat word om normaal uit te droog. Aangesien sodanige toedienings deur middel van lugbespuitings moet geskied, kan aangrensende landerye maklik beskadig word. Indien plat gesny word, moet die snyhoogte bokant die vertakking van die plante wees om n mik te vorm waarin die windry kan lê, sodat dit nie deur wind gewaai kan word of te diep in die stoppel insak nie. Beter lugvloei word verseker en die hoeveelheid materiaal wat deur die platsnyer en stroper gehanteer moet word, is minder. Daar moet verkieslik saam met die normaalwegheersende windrigting gesny word en asook vanaf die kant waarheen die peule lê, opgetel word. Sukses kan ook met direkstroop behaal word. Noukeurige en tydige monitering van die stand vir rypheid tydens die oesproses is van kardinale belang. Indien drogingsfasiliteite beskikbaar is, kan daar vanaf 14% vog gestroop word. Canola kan egter slegs met n voginhoud van benede 8% geberg word Tyd van oes Canola is gereed vir oes sodra die peule geel verkleur het, die sade donker van kleur is en ritsel in die peule as dit geskud word. Sodra die canolaplant volwasse is, raak dit gewoonlik baie vinnig ryp en kan die optimum oestydperk so kort as slegs enkele dae wees. Rypwording begin by die basis van die stingel en beweeg opwaarts. Moenie wag totdat die plante doodryp is, voordat so die oesproses begin nie, aangesien dit tot groter saadverliese kan lei en selfs die olie-inhoud nadelig kan beïnvloed. Ignoreer dus moontlike groen peule aan die bo-punte van enkele plante. Canola is gewoonlik gereed vir platsny op sowat 14 tot 28 dae nadat die blomstadium voltooi is (minder as 10% van die blomme nog sigbaar is). Platsny behoort plaas te vind wanneer 40 60% van die sade

45 verkleur het. Genoegsame peule aan die middel van die hoofhalm van die plant, moet op verskillende plekke in n land gemonster word om die korrekte gevolgtrekking te maak. Sade moet ferm wees wanneer dit tussen die vingers gerol word en dit moet ook n voginhoud van tussen 30 en 35% hê (35% is optimaal). Van die cultivars het nie n definitiewe hoofhalm nie en daar word aanbeveel dat peule van die middel van die hoogste peuldraende sytakke gemonster word. Te vroeg platsny kan verliese in terme van opbrengs, oliepersentasie, proteïeninhoud en die kwaliteit van die olie meebring. Sodra die voginhoud van die saad benede 8% daal (7 10 dae) kan dit opgetel word. Indien drogingsfasiliteite beskikbaar is, kan dit selfs by n hoër vogpersentasie opgetel word 10.3 Oesverliese Oesverliese kan die gevolg wees van peule wat voor en/of tydens die oesproses oopspring, maar ook weens saad wat uit die stroper en graanbakke lek. Canolasaad is baie klein en dit kan maklik deur enige opening in die stroper of graanbak vloei. Graanbakke en stropers moet dus sorgvuldig vir moontlike lekkasies nagegaan en verseël word. Die oopspring van peule word deur die voginhoud daarvan asook deur die temperatuur en humiditeit van die lug beïnvloed. Peule sal dus meer geneig wees om gedurende die droë, warm tyd van die dag oop te spring. Om hierdie rede moet canola liefs op koel dae of gedurende koeler tye van die dag gestroop word. Ander praktyke, soos n vertikale snylem aan die een kant van die stroper om verstrengelde peule te sny, asook verlengde stropertafels, is ook al met sukses gebruik. Dit is voordelig om die kam van die stroper effens na agter te skuif, sodat die peule ingevoer kan word nadat dit reeds oor die stropertafel beweeg het. Vir die beste resultate moet die kam teen grondspoed geroteer laat word. Die regte verstellings aan die stroper is uiters belangrik. Dus moet die stroper volgens die betrokke handleiding se spesifikasies vir raapsaad ingestel word. Indien canola opgetel word nadat dit platgesny is, moet die opteller so horisontaal as moontlik gestel word, sodat die windry minimaal versteur word. Die spoed van die opteller moet stadiger wees as by kleingrane anders word die materiaal tot by die hoofawegaar ingetrek, met gepaardgaande saadverliese. Indien moontlik, moet die opteller se spoed dieselfde wees as die grondspoed van die stroper. Die mat bokant die opteller moet ook hoër gestel word, aangesien die canolawindry n groter volume as kleingraanwindrye het. Volgens Australiese literatuur is verliese van kg ha -1, of te wel < 5% van die opbrengs, aanvaarbaar. 40 CANOLAHANDLEIDING

46 Canolaland in volle blom Sclerotinia letsel op canola stamme CANOLAHANDLEIDING 41

47