Het onzichtbare zichtbaar maken

Transcriptie

1 n Georganiseerde misdaad Het onzichtbare zichtbaar maken De Regionale Informatie- en Expertisecentra (RIEC) helpen gemeenten weerbaarder te worden tegen georganiseerde criminaliteit. Daarnaast ondersteunen ze bij een bestuurlijke, strafrechtelijke en/of fiscale aanpak. 8 Blauw 29 maart 2014 nr. 3

2 Tekst: Justine Kaasjager Foto s: Harro Meijnen / Blauw en ANP Infographic: MediagraphiX De tien Regionale Informatie- en Expertisecentra (RIEC s) zijn in het leven geroepen om overheidspartners te adviseren en te ondersteunen bij de integrale aanpak van georganiseerde criminaliteit. Ze focussen zich op de bestrijding van mensenhandel, georganiseerde hennepteelt, vastgoed en witwassen en op lokale handhavingsknelpunten zoals outlaw motorcycle gangs. Tussen de tien RIEC s bestaan nog behoorlijke verschillen, zowel qua samenstelling als qua werkwijze. Maar er wordt gewerkt aan een landelijke uniformering. Effect Frans Swinkels, directeur Veiligheid bij de gemeente Tilburg, legt uit wat de kracht is van een integrale aanpak. De politie kan maar tien tot twintig procent van de zaken op het gebied van georganiseerde criminaliteit oppakken. Zo n tachtig procent blijft dus liggen. Dat heeft te maken met een gebrek aan capaciteit en informatie. Door de samenwerking met gemeenten en de Belastingdienst kan de politie meer doen. Je kunt meer zaken oppakken en bovendien kun je fiscaal en bestuurlijk vaak veel effectiever zijn dan strafrechtelijk. Voor het strafrecht moeten politie en openbaar ministerie bewijs kunnen overleggen, wat soms heel moeilijk is. Fiscaal daarentegen wordt op basis van de vermogenspositie in beslag genomen en moet de tegenpartij aantonen waar het geld vandaan komt. Bestuursrechtelijk kun je barrières aan de voorkant opwerpen, waardoor je in feite zand in de raderen van criminele De RIEC-aanpak geeft zicht op onder andere geldstromen in de georganiseerde hennepteelt. activiteiten strooit. Bijvoorbeeld door exploitatievergunningen in te trekken. Je slagkracht neemt toe als je je gereedschapskist uitbreidt met andere middelen. Dweilen Het RIEC Zeeland-West-Brabant was in 2009, na Zuid-Limburg, een van de eerste RIEC s die werd opgericht. Alle 39 gemeenten in de regio zijn bij het centrum aangesloten. Tilburg, Eindhoven en Den Bosch staan sinds jaar en dag erg hoog in de misdaadlijsten. Swinkels: We staan in de top tien van de meest onveilige steden in Nederland. Er was ook een aantal forse incidenten, waaronder bedreiging en intimidatie van bestuurders in Brabant. De maat was vol. Zowel de officier van justitie als bestuurders besloten het op een andere manier aan te pakken. De conclusie was dat wij wel zaken als woninginbraken kunnen bestrijden, maar als we niets doen aan de achterliggende criminele infrastructuur, al die inspanningen niet zoveel zin hebben. Dan is het dweilen met de kraan open. Maar de gezamenlijke aanpak van georganiseerde criminaliteit vraagt om een georganiseerde overheid. Daarom is besloten de informatiehuishouding van de gezamenlijke aanpak van grote Brabantse gemeenten bij het RIEC onder te brengen. Hier kreeg het RIEC ook extra mensen en middelen voor. Het maakt het RIEC Zeeland-West-Brabant groter dan de andere negen RIEC s. Bij het Blauw 29 maart 2014 nr. 3 9

3 n Georganiseerde misdaad RIEC werken verschillende specialisten zoals criminologen, juristen en informatiedeskundigen. In opdracht van alle partners - politie, OM, Belastingdienst en 39 gemeenten verzamelt en veredelt het RIEC signalen over georganiseerde criminaliteit. Vervolgens wordt bekeken welke aanpak/interventie het meeste effect sorteert. Schrikken Volgens Swinkels blijkt uit wetenschappelijk onderzoek dat alleen al in Tilburg achthonderd miljoen op jaarbasis wordt omgezet in de hennepteelt. Je kunt er vanuit gaan dat er dagelijks zo n 2400 mensen bezig zijn met die hennepteelt. Ik wist wel dat het probleem groot was, maar dit was toch even schrikken. Bestuurlijk kun je van alles doen door barrières op te werpen. Je kijkt dan bijvoorbeeld welke bedrijven de hennepteelt faciliteren, zoals loodgieters, timmermannen, elektriciens, makelaars, notarissen, vervoersbedrijven enzovoort. Ik denk dat het gros de hennepteelt bewust faciliteert. Het zijn vaak bonafide bedrijven, die af en toe iets doen wat niet klopt. We maken die wazige foto steeds helderder. We zijn nu bezig met makelaars te kijken wat hun branche kan doen om dit tegen te gaan. Door de RIEC-aanpak krijgen we veel meer zicht op de geldstromen en vastgoedbezittingen van criminelen. We hebben jaren gedacht dat het vooral ging om top down georganiseerde structuren, zoals je in maffiafilms ziet. Inmiddels weten we dat het veel vaker criminele netwerken zijn, die met elkaar samenwerken in een redelijk fluïde, flexibele samenstelling. Cultuuromslag Met dit soort innovaties is het wel zo dat een aantal mensen het snel ziet, maar dat veel anderen - ook bij de politie - nog kritisch zijn. Het duurt nog jaren voor iedereen overtuigd is, meent Swinkels. De samenwerking werkt alleen als je bereid bent een stukje van je autonomie op te geven. Dat vinden Convenant-partners Gemeenten Openbaar ministerie Politie Belastingdienst Douane Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid Provincies Koninklijke Marechaussee Immigratie- en naturalisatiedienst mensen bij de politie hartstikke spannend. Mag dat allemaal, in verband met de privacywetgeving? Is het veilig om informatie te delen? Dat vertrouwen moet groeien. Alle partners moeten inzien: het is niet van de politie, het is niet van de gemeente of de Belastingdienst, het is van ons allemaal. Dat betekent dat je je wat ondergeschikt moet maken aan het grotere geheel. Het maakt dus niet uit welke partner de slag toebrengt en waar die resultaten terechtkomen. Dat is een behoorlijke cultuuromslag voor alle partijen. Strafrecht Olaf van Hees is sinds 2012 hoofd RIEC Midden Nederland (M-N). Deze regio omvat Flevoland, Gooi en Vechtstreek en Utrecht, met in totaal 41 gemeenten. De vaste kern van het RIEC M-N is samengesteld uit mensen gedetacheerd vanuit de politie, gemeente en openbaar ministerie en omvat 10,5 formatieplaatsen. Je ziet dat er enorme stappen worden gemaakt, vindt Van Hees. Van oudsher houden politie en justitie zich bezig met de Uit bestuurlijke rapportages blijkt dat op kickboksgala s veel criminelen komen om te netwerken. 10 Blauw 29 maart 2014 nr. 3

4 aanpak van georganiseerde misdaad. In de jaren negentig is de Belastingdienst daarbij betrokken. En eigenlijk pas sinds 2000 is de bestuurlijke aanpak vanuit gemeenten erbij gekomen. De vraag is steeds: wanneer schakel je nu het bestuur of de Belastingdienst in bij de aanpak van georganiseerde criminaliteit? Want je wilt een strafrechtelijk onderzoek niet dwarsbomen. Aan de andere kant zou je al in een vroeg stadium gebruik kunnen maken van de mogelijkheden van je partners. Van Hees geeft een voorbeeld waarbij het RIEC de gemeente ondersteunde naar aanleiding van een schietpartij in een horecagelegenheid in Lelystad. Daarbij vielen enkele gewonden. De politie startte een strafrechtelijk onderzoek dat tot een veroordeling leidde. Tijdens het onderzoek constateerden de politie en gemeente dat de eigenaar van de bewuste horecagelegenheid, nog een aantal horecapanden bezat in de stad. De gemeente vroeg het RIEC te ondersteunen bij het doen van een BIBOB-onderzoek. Op basis hiervan kon de gemeente de horecagelegenheid met een bestuurlijke maatregel sluiten. Recreatiepark Signalen van georganiseerde criminaliteit komen uit de hele regio. Wel zie je dat gemeenten die al langer een bestuurlijke aanpak hebben, wat minder vaak aan de bel hangen bij het RIEC. En als ze met een signaal komen, gaat het om complexe zaken, zegt projectleider Hans van Haaren van het RIEC Midden- Nederland. Bijvoorbeeld een recreatiepark met luxe bungalows. Het bestuur kreeg allerlei signalen binnen over georganiseerde criminaliteit op dat complex. Er was al een aantal hennepkwekerijen aangetroffen. Het bestuur vroeg het RIEC inzichtelijk te maken wat er op het park gaande was. Van Haaren: Dat hebben we gedaan in samenwerking met politie, gemeente, openbaar ministerie en Belastingdienst. Wij vervullen in zo n geval een coördinerende en soms een regisserende en faciliterende rol. De partners blijven de eigenaren van de databestanden. Die informatie komt bij elkaar en die veredelen we vervolgens. In feite maken we een beeld met behulp van losse informatie van verschillende partners, dat voor die tijd nog niet bestond. Het RIEC is dus eigenlijk een soort integraal intelligencecentrum. In deze casus schetsten we een dusdanig beeld van het park, dat de driehoek, inclusief de Belastingdienst, actie wilde nemen. Hiervoor is een plan opgesteld, ook weer met alle partners. Dat heeft geleid tot een operationele actie, waarbij gezamenlijk een integrale controle is uitgevoerd. Er zijn aanhoudingen geweest, bezittingen in beslag genomen en de fiscus heeft voor een miljoen euro aan belastinggelden kunnen innen. Signaal Het RIEC M-N organiseert zoveel mogelijk lokale overleggen, waar onder voorzitterschap van de gemeente, zowel de wijkagent, het OM, als gemeentelijke handhavers aan tafel kunnen zitten. Ze bespreken de handhavingsproblematiek in de wijk. Zo n overleg kan een signaal van georganiseerde en ondermijnende criminaliteit op een hoger niveau bespreekbaar maken, op gemeentelijk niveau of bij het RIEC. Is het een monodisciplinair probleem wat de gemeente zelf aan kan, dan wordt de casus daar opgepakt. Als het zich echter leent voor een integrale aanpak, dan kan zo n casus bij het RIEC terechtkomen. Daarin neemt een aantal overheidspartners deel. Afhankelijk van de problematiek kunnen andere convenantpartners, zoals de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de KMar, bij dit overleg aansluiten. Ook niet- convenantpartners kunnen deelnemen. Er zijn dan wel bepaalde beperkingen bij de informatie-uitwisseling. Zo ontstaat een veel groter netwerk met veel meer vertakkingen van overheidspartners. Doelstellingen De RIEC s en LIEC hebben de volgende doelstellingen bij de geïntegreerde aanpak van georganiseerde criminaliteit. De aanwezigheid en activiteiten van criminelen en hun netwerken zichtbaar maken. Verwevenheid laten zien tussen onder- en bovenwereld op lokaal en regionaal niveau. Economische machtsposities van criminelen en hun netwerken afbreken. Daarvoor richten zij zich op de vernietiging van vitale faciliteiten, faciliteerders en logistieke voorzieningen en processen. Misbruik bestrijden van legale economische en juridische (overheids-)voorzieningen voor investeringen van crimineel vermogen en ontplooiing van criminele activiteiten bestrijden. Kwetsbare plekken in de legale infrastructuur zichtbaar maken, corrumperende (rechts-)personen aanpakken en barrières opwerpen /versterken. Outlaw motorcycle gangs Een van de landelijke thema s van de RIEC s is de aanpak van outlaw motorcycle gangs (OMG s). Deze manifesteren zich in het publieke domein voornamelijk in clubhuizen, horecagelegenheden, bij evenementen en in de beveiligingsbranche. Dus er zijn heel veel aanknopingspunten om zicht te krijgen op deze mensen, zegt Van Haaren. Wij hebben een werkgroep opgezet om de OMG s te monitoren. Het gaat er niet om dat we die clubs verbieden, maar wel dat we normoverschrijdend gedrag aanpakken. En criminaliteit tolereren we natuurlijk niet. Ook wisselen we informatie uit over de chapterleden in Nederland. Kortom, we zitten er bovenop. Het grootste deel van de informatie komt van de politie. Zij stelt die Blauw 29 maart 2014 nr. 3 11

5 n Georganiseerde misdaad informatie beschikbaar aan de werkgroep en koppelt daar belastinginformatie en gemeentelijke informatie aan, zodat we een nog beter beeld krijgen van hun handel en wandel. Van Hees: Het besef is bij de overheid toch echt doorgedrongen dat je meer kunt doen dan alleen strafrechtelijk actie ondernemen. Het onderzoek Acroniem om de Hells Angels als criminele organisatie te verbieden, is door vormfouten onbevredigend afgerond. Maar het bestuur van de gemeente Amsterdam laat zien dat ook in dit geval, informatie onder voorwaarden uitstekend kan dienen om bestuurlijk op te treden. Toepassing van de Wet BIBOB maakt optreden mogelijk, maar ook lef van het bestuur, door bijvoorbeeld civiel-rechterlijke procedures aan te spannen. In deze casus is de gemeente Amsterdam tot bij de hoogste rechter in het gelijk gesteld en is het clubhuis en terrein van de Hells Angels in Amsterdam ontruimd, is een coffeeshop gesloten en bestaat de seksclub Yab Yum niet meer. Wijkagent Het onzichtbare zichtbaar maken. Dat is wat RIEC s in de kern doen. Van Haaren: We hebben veel meer zicht gekregen op de activiteiten van malafide bedrijven en organisaties. En het bewustzijn hierover is veel groter geworden. Dus als een wijkagent opeens een Hells Angel in een horecagelegenheid ziet zitten en de eigenaar zijn goedlopende zaak om onverklaarbare reden plotseling heeft verkocht, dan is dat een heel sterk signaal dat er meer aan de hand is. Een dergelijke constatering van de wijkagent is RIEC-waardig. Als het goed is, legt de wijkagent dergelijke informatie vast in BVH, maar wie pakt het op? Er zijn meerdere partners die belang hebben bij dergelijke signalen. Er zijn natuurlijk specialisten binnen de politie die deze informatie op waarde kunnen schatten. Maar het kan ook zijn dat de signalen strafrechtelijk gezien niet voldoende aanleiding geven tot actie. Het RIEC heeft niet altijd een verdachte nodig. Een aanwijzing is in eerste instantie al genoeg. Als je rechtstreeks bij het RIEC meldt, kijken we of het aan de criteria voldoet, zegt Van Hees. En dan wordt er direct integraal naar gekeken, ook door politiemensen binnen het RIEC. Juist door die integrale blik, kan er vaak meer en kan het sneller. Nulmeting Het RIEC Rotterdam bestaat formeel sinds 1 januari 2013 en is voortgekomen uit een fusie tussen het RIEC Zuid-Holland-Zuid en het RIEC Rotterdam-Rijnmond. Het RIEC bedient nu 33 gemeenten en heeft een zeventienkoppig team ter beschikking met analisten, informatiemedewerkers, experts en een beleidsmedewerker. De experts zijn deskundig op de thema s waarop we ons richten, zoals mensenhandel en -smokkel, vastgoedfraude, witwassen en georganiseerde hennepteelt en de handhavingsknelpunten in gemeenten: outlaw motorcycle gangs en woonwagencentra. Zij beschikken over inhoudelijke expertise hoe deze aan te pakken en zijn afkomstig van OM, ministeries, gemeente en politie, zegt Hans Lesscher, hoofd van het RIEC Rotterdam. Daarnaast houden we ons bezig met BIBOB-onderzoeken en geven we trainingen om het bewustzijn onder gemeenten en andere overheidspartners te vergroten. Dan gaat het vooral over het herkennen van de signalen van georganiseerde misdaad. Het zijn thema s die burgers niet direct raken en die zich aan hun oog onttrekken. Het RIEC heeft de opdracht gekregen voor de hele regio een bestuurlijke criminaliteitsbeeldanalyse te maken. Dit jaar wil het RIEC de eerste dertien bestuurlijke criminaliteitsbeeldanalyses opstellen. Doel is een nulmeting neer te zetten om het bestuur inzicht te geven wat er op het gebied van georganiseerde en ondermijnende criminaliteit speelt. Lesscher: Het biedt in ieder geval aanknopingspunten voor beleid en ook om misschien op een aantal zaken concreet door te pakken. Veredelen Vaak komen signalen via gemeenten of politie bij het RIEC terecht, maar het komt ook voor dat het RIEC zelf een informatiepositie heeft en naar een gemeente stapt om te checken of de gemeente dit beeld herkent. Het kan bijvoorbeeld zijn dat een gemeente signalen krijgt dat er mensen in een bedrijfsschuur slapen, onder niet al te beste omstandigheden. Daar kan meer aan de hand zijn, zegt Lesscher. Dat proberen we dan aan de hand van feiten te verrijken. Want we kunnen natuurlijk niet op basis van geruchten aan het werk. Die eerste signalen probeer je concreter te maken, door betrokken partijen te spreken. De gemeente is een belangrijke speler, maar het kan ook zijn dat de politie, OM of de Belastingdienst over bepaalde relevante informatie beschikt. Het LIEC Het Landelijk Informatie en Expertisecentrum (LIEC) ondersteunt de RIEC s en partners. Het LIEC staat niet hiërarchisch boven de RIEC s, maar verbindt en coördineert diverse regionale inspanningen op nationaal niveau. Het LIEC huisvest ook het Landelijk Loket Bestuurlijke Dossiers. Een bestuurlijk dossier gaat over structurele criminele fenomenen en kwetsbaarheden in maatschappelijke processen, die tijdens opsporingsonderzoeken naar voren komen. In het dossier wordt tevens geadviseerd hoe dergelijke criminele knelpunten met landelijk beleid zijn op te lossen. Voorbeelden zijn vechtsportgala s, dupliceren van auto s en Persoonsgebonden Budget (PGB)-fraude. Andere taken Verder faciliteert het LIEC het werk van de RIEC s, bijvoorbeeld door het functioneel beheer van het informatiesysteem. Het signaleert relevante trends in de bestuurlijke en integrale aanpak, adviseert bewindspersonen over gesignaleerde gelegenheidsstructuren die uit bestuurlijke dossiers naar voren komen, vertaalt landelijke besluitvorming en verbindt werkzaamheden van landelijke eenheden 12 met het lokale bestuur. Blauw 29 maart 2014 nr. 3

6 Partners in het RIEC wisselen informatie uit over chapterleden van outlaw motorcycle gangs. Informatie - uit open bronnen, maar ook uit halfopen bronnen of gesloten bronnen - mag gedeeld worden op basis van het RIEC-convenant. Een signaal wordt eerst besproken in het informatieoverleg. Daarna wordt de casus in het casusoverleg verder opgewerkt en vertaald in een interventievoorstel hoe een malafide bedrijf het beste is aan te pakken. De stuurploeg beslist uiteindelijk wie de interventie gaat uitvoeren en capaciteit beschikbaar stelt. Alle vertegenwoordigers op hoog leidinggevend niveau zitten in de stuurgroep. Blinde vlek Het blijft belangrijk dat gemeenten hun bestuurlijke instrumentarium verder ontwikkelen en benutten, of samenwerken met andere partners, vindt Lesscher. Wij helpen gemeenten om dat op eigen kracht te doen. Dat is een heel belangrijk aspect van het RIEC. Natuurlijk zijn er gemeenten die al heel ver waren en gemeenten die nog maar aan het begin staan. Rotterdam had ook voor de komst van de RIEC s een hele adequate aanpak voor veiligheid en was al stevig opgetuigd. Rotterdam heeft dus met de komst van het RIEC niet een hele grote ontwikkeling doorgemaakt. De groei zit vooral bij de middelgrote en kleine gemeenten, waar veel meer bewustzijn ontstaat. Lesscher: In de trant van: Je ziet het niet, maar het is er wel. Hoe zorg je dat je die blinde vlek verkleint? En hoe kun je georganiseerde criminaliteit niet alleen aanpakken, maar ook voorkomen? Onderzoek vanaf 2009 laat zien dat gemeenten die iets meer structuur hebben, met vaste mensen en vaste taken, ook meer output laten zien. Ze gebruiken in feite het bestuurlijk instrumentarium dat ze al hadden veel beter. Ze zijn scherper, alerter, kritischer bij vergunningaanvragen. Alleen al door dat te doen, voorkomen ze dat bepaalde mensen en bedrijven zich vestigen in hun gemeente. Dat schrikt bepaalde doelgroepen toch af. Het werkt dus preventief. Lesscher constateert wel dat malafide bedrijven soms vervolgens bij een aangrenzende gemeente aan de deur kloppen. Daarom is het belangrijk dat alle gemeente actief meedoen. Informatie delen Veel informatie zit tussen de oren bij professionals in allerlei organisaties. Die moet je actief bevragen, vervolgt Lesscher. Dat bij elkaar brengen geeft een goed beeld. Binnen de politie is dat al een opgave, laat staan met al die andere organisaties erbij. En zij hebben ook nog een andere werkwijze en doelstelling. Los komen van de verkokering, dat is integraal werken. Dat gebeurt niet vanzelf. De intenties zijn goed, er is draagvlak, maar voor de vertaling naar een goede werkwijze moet je aan de bak. Informatie delen blijft een ingewikkeld proces. Je kunt heel veel overleg hebben en beleid maken, maar de beste stimulans is toch concreet focussen op wat speelt in een gebied. Als je bezig bent met bedrijf x waarvan je weet dat het zich bezighoudt met zaken die het daglicht niet verdragen, wordt het opeens heel concreet. Als je die informatie op tafel hebt, is het voor alle partners al heel snel duidelijk waar het nu eigenlijk om gaat. In plaats van je te focussen op elkaars doelstellingen, ga je gewoon aan de slag met wat zich aandient. Wilt u reageren op dit artikel? Mail naar justine.kaasjager@politieacademie.nl Voor meer informatie: PKN > Opsporing > Integrale aanpak > LIEC/RIEC Blauw 29 maart 2014 nr. 3 13