Zoeken naar leven. Lesmateriaal, onderbouw VO Docentenhandleiding. Dit lesmateriaal is voor gebruik in NEMO

Transcriptie

1 Zoeken naar leven Lesmateriaal, onderbouw VO Docentenhandleiding Dit lesmateriaal is voor gebruik in NEMO Science Center NEMO Oosterdok VX Amsterdam boekingsbureau@e-nemo.nl Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding

2 Informatie bij dit lesmateriaal NEMO en onderwijs NEMO heeft een uitgebreid gratis educatief aanbod, waarmee u uw bezoek aan NEMO kunt verdiepen. Het aanbod sluit aan op de kerndoelen uit het curriculum van het primair onderwijs. Werkbladen in NEMO Zoeken naar leven Voor u ligt het lesmateriaal bij de tentoonstelling Zoeken naar leven in Science Center NEMO. Dit lesmateriaal is geschikt voor onderbouw VO. De tentoonstelling gaat over de definitie van leven, het ontstaan van leven op aarde en de zoektocht naar buitenaards leven. Docentenhandleiding In deze docentenhandleiding zijn instructies opgenomen, die u helpen bij de voorbereiding op het bezoek aan de tentoonstelling Zoeken naar leven. Ook wordt de opbouw van het lesmateriaal kort uitgelegd. Op de laatste pagina s vindt u aanvullende informatie met onder andere praktische informatie bij het bezoek aan NEMO. Wij wensen u en uw leerlingen veel plezier in NEMO. Inhoud In NEMO Werken met het NEMO lesmateriaal - Het materiaal in één oogopslag 3 Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken 4 Een bezoek aan de interactieve tentoonstelling Zoeken naar leven. De leerlingen maken gebruik van de werkbladen in NEMO met het thema Zoeken naar leven die u van de website kunt downloaden. Meer informatie - Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO 12 Meer informatie - Plattegrond NEMO 15 Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

3 Werken met het NEMO lesmateriaal Het materiaal in één oogopslag In de leerkrachtenhandleiding vindt u waar nodig verwijzingen naar de leerlingwerkbladen. In de klas Inleidende les Onderzoek aan magneten Leerkrachtenhandleiding Voorbeeld Het leerlingmateriaal bestaat uit twee documenten: één met werkbladen voor in de klas en één met werkbladen voor in NEMO. Het cijfer geeft aan over welke exhibit (onderdeel van de tentoonstelling) de vragen op het werkblad gaan. Dit cijfer vindt u terug op de plattegrond van NEMO. Lesbeschrijving Opdracht 1 Opdracht 2 Uw leerlingen maken in deze les kennis met onderzoek doen en volgen net als wetenschappers verschillende stappen om hun ideeën te testen. In onderstaande opdracht worden deze stappen doorlopen aan de hand van een onderzoek met magneten. Op het werkblad worden de stappen met pictogrammen aangegeven. Verkennen Op verkenning In opdracht 1 doen de leerlingen de eerste stap uit de onderzoekscyclus: verkennen. De leerlingen komen er in deze stap achter dat een magneet alleen metalen voorwerpen aantrekt en geen voorwerpen die gemaakt zijn van een ander materiaal. In de rest van het onderzoek gaan ze kijken naar magneten en metalen. In deze stap wordt de voorkennis van de leerlingen geactiveerd en komt u erachter wat de leerlingen al weten. Hier kunt u op inspelen. Introduceer het onderwerp magneten door een brainstorm. De centrale vragen: Welke magneten ken je? De leerlingen kennen vaak wel de koelkastmagneet, magneten voor op het bord en magneten in bordspelletjes voor onderweg. Waar worden ze voor gebruikt? Wat doet een magneet? De leerlingen weten meestal wel dat een magneet voorwerpen aan kan trekken. Trekt een magneet alle materialen aan? Dit kunt u op twee manieren aanpakken. Bij beide manieren vullen de leerlingen opdracht 1 op het werkblad Magneten in. De volgende materialen zijn nodig: kurk, kunststof dopje van een pen, potlood, stukje stof, haar elastiekje, spijker, paperclip. 1 Laat het de leerlingen zelf uitproberen. De leerlingen werken in groepjes. Geef elk groepje een magneet en de voorwerpen. 2 Doe dit klassikaal. Conclusie: Een magneet trekt metalen voorwerpen aan, en geen voorwerpen van een ander materiaal. In de klas > werkblad magneten > opdracht 1 Voorbeeld Onderzoeksvraag Wat ga je onderzoeken? In deze stap bepaalt u samen met de leerlingen de onderzoeksvraag. Meestal begint een onderzoek met een vraag om de wereld om ons heen beter te begrijpen. Soms alleen om meer kennis te hebben of te begrijpen hoe iets werkt, soms om een probleem op te lossen. Onderzoeksvragen mogen niet te breed zijn en hebben bij voorkeur een gesloten vorm. De onderzoeksvraag: Trekt een magneet alle metalen voorwerpen aan? De leerlingen schrijven de vraag op het werkblad bij opdracht 2. In de klas > werkblad magneten > opdracht 2 Hypothese In deze stap bepaalt u samen met de leerlingen wat jullie denken dat het antwoord op de onderzoeksvraag is. Het is niet goed of fout, het is wat je denkt. Leerlingmateriaal werkbladen in NEMO Werkblad Werkblad Magneten 1 Fluisteren op afstand Vraag Kun je een zacht geluid over een lange afstand nog horen? Je kunt elkaar wel verstaan als jij in de schotel praat en een klasgenoot aan de andere schotel luistert. Je kunt elkaar niet verstaan als jij in de schotel praat en een klasgenoot aan de andere schotel luistert. Voorbeeld Aan de slag! Doe deze opdracht met een z n tweeën. Ga ieder bij een schotel staan. De een fluistert kun je mij verstaan? in de ring van een schotel. Kan de persoon bij de Opdracht 1 Verkennen andere schotel jou verstaan? Nee, het geluid is te zacht. Welke voorwerpen trekt een magneet aan? Ja, ik ben nu duidelijk te verstaan zelfs als ik zachtjes praat. Ja, maar ik moet nog steeds hard praten. Aangetrokken door de magneet Voorwerp Wel Niet Wat doen de schotels? kurk plastic dopje van een pen potlood Onderzoeken Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie stukje stof haar elastiekje spijker paperclip Wat gebeurt er als er iemand tussendoor loopt? Trekt een magneet alle voorwerpen aan? Deze pictogrammen geven aan bij welke stap van onderderzoekscyclus de leerling is. Opdracht 2 Wat ga je onderzoeken? Ga verder op de volgende pagina Onderzoeken Groep 5-6 Leerlingen In NEMO versie Ga verder op de volgende pagina Onderzoeken Groep 5-6 Leerlingen In de klas versie Leerlingmateriaal werkbladen in de klas Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding

4 In NEMO Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken U bezoekt met de klas de tentoonstelling Zoeken naar leven in NEMO. De tentoonstelling gaat over de definitie van leven, het ontstaan van leven op aarde en de zoektocht naar buitenaards leven. De werkbladen leiden de leerlingen door de tentoonstelling. Bij verschillende exhibits (tentoonstellingsonderdelen) voeren ze een klein onderzoek uit. Tijdsduur Lesdoelen Kerndoelen Voorbereiding Materialen 45 minuten De leerlingen: denken na over de definitie van leven en de bouwstenen van het leven; denken na over leven op andere planeten; hebben een idee van schaal en afstanden in het heelal; maken kennis met de onderzoekstechnieken waarmee astronomen naar leefbare planeten zoeken. Kerndoel 29,31, 32 leergebied Mens en natuur Kopieer voor alle leerlingen Werkbladen in NEMO - Zoeken naar leven. Regel voldoende begeleiders (1 per 10 leerlingen). Kopieer voor elke begeleider de informatie voor begeleiders uit deze handleiding. Voor elke leerling: Werkbladen in NEMO Zoeken naar leven. Deze zijn gratis te downloaden van potlood (liever geen pennen in NEMO). Voor elke begeleider: de informatie voor de begeleiders; de plattegrond van de tentoonstelling Zoeken naar leven. Deze vindt u achterin deze handleiding bij Meer informatie. Organisatie De leerlingen voeren alleen of in groepjes bij verschillende exhibits de opdrachten op het werkblad uit. Laat ieder groepje bij een andere exhibit beginnen. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

5 In NEMO Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken Informatie voor de begeleider NEMO gaat om onderzoeken en experimenteren. Het gaat niet om goed of fout. De antwoorden op de volgende pagina s dienen daarom vooral ter ondersteuning. In NEMO spelen leerlingen met exhibits (tentoonstellingsonderdelen) en daarbij doen ze kennis op. Niet iedereen leert daarbij hetzelfde. Als begeleider kunt u dit spel verdiepen. Dit kan bijvoorbeeld door de leerlingen vragen te stellen terwijl ze bezig zijn met een exhibit. Door te verwoorden wat je doet, verwerk je informatie makkelijker. De opbouw van de werkbladen in NEMO In de werkbladen maken we gebruik van de didactiek Onderzoekend Leren. In de werkbladen komen de volgende stappen van onderzoek terug: Vraag Ieder werkblad begint met een vraag. Dit is de onderzoeksvraag. De leerling vult in wat hij of zij denkt dat het antwoord op de vraag is; dit is de hypothese. Aan de slag! De leerling probeert de exhibit en beantwoordt de vraag. Wat weet je nu? Er wordt een vraag gesteld over de voorgaande stof. Het antwoord hierop is de conclusie. Meer weten! Uitleg over de exhibit. Breinbreker Een extra vraag die wat dieper op de stof ingaat. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

6 In NEMO Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken Antwoorden op de werkbladen in NEMO Werkblad 1 Wat is leven? Hoe herken je of iets leeft? De leerling vult in wat hij/zij denkt dat het antwoord op de vraag is. Aan de slag! Ga voor één van de twee schermen zitten. Beantwoord de vragen en bekijk de twee filmpjes. Beide wetenschappers hebben hun eigen ideeën over wat leven is. Wat zijn de belangrijkste kenmerken van leven die in de filmpjes genoemd worden? Wetenschapper 1: Leven bestaat uit cellen, kan voor zichzelf zorgen, voortplanten, aanpassen en evolueren (en heeft eten en water nodig). Wetenschapper 2: Leven is een systeem van moleculen dat zonlicht (energie) gebruikt als energiebron om via natuurlijke selectie te kunnen evalueren. (leven = moleculen + zonlicht + evolutie) Wat weet je nu? Welke van onderstaande antwoorden vat de definitie van leven volgens jou het best samen? Iets leeft als het ook dood kan gaan. Iets dat leeft kan voor zichzelf zorgen, kan zich voorplanten en kan evolueren. Iets leeft als het kan groeien, voortplanten, bewegen, reageren, eten, ademhalen en stoffen kan uitscheiden. Iets leeft als het bestaat uit één of meer cellen. Antwoord is afhankelijk van de mening van de leerling. In principe zijn alle antwoorden goed, het doel van deze vraag is dat leerlingen nadenken over het begrip leven. U kunt naar aanleiding van de antwoorden een gesprek voeren over de vraag: Wat is leven?. Breinbreker Veel wetenschappers vinden voortplanting een belangrijk kenmerk van leven. Een muilezel is een dier. En een dier leeft. Maar een muilezel kan zich niet voorplanten. Het is een veulen van een ezelin en een paardenhengst, maar het kan zelf geen nakomelingen krijgen. Vind jij dat een muilezel leeft? Mogelijke antwoorden: Ja, want : een muilezel kan groeien, bewegen, reageren, eten, ademhalen en stoffen uitscheiden. Nee, want: een muilezel kan geen nakomelingen krijgen. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

7 In NEMO Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken Werkblad 2 Is dit leven? Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Aan de slag! In de kast staan verschillende voorwerpen, sommige zijn dood en andere zijn levenloos. Zoek de materialen in de kast op en vul in. Antwoord is afhankelijk van de mening van de leerling. Hieronder vindt u wat meer informatie over de verschillende objecten De kokerworm Dit object is levenloos. Het is de gefossiliseerde koker van een kokerworm. De worm maakt deze om in te wonen van slijm, zand en soms ook kalk. Glasspons Dit object is dood. Het is het skelet van een glasspons. De glasspons is een dier dat leeft op de bodem van de zee. Het skelet lijkt breekbaar maar is heel sterk. Het bestaat uit hele dunne laagjes glas met er tussen een soort lijm. Mocht er een laagje glas breken, dan zorgt de lijm ervoor dat de scheur niet verder loopt. De zanddollar Dit object is dood. Het is het skelet van een zee-egel: de zanddollar. Zanddollars leven in ondiep water. De levende dieren zijn bedekt met een fluweelachtige laag van beweeglijke geelbruine stekels. Daarmee kunnen ze zich ingraven in de bodem of rondscharrelen over de bodem. Het robotreptiel Dit is een ding, maar het heeft een aantal kenmerken van levende wezens. Met speciale sensoren kan hij zien, horen en voelen. Zo gaat hij obstakels uit de weg en reageert hij op alles wat beweegt. Daarom zou je kunnen zeggen, dat het als het niet beweegt en reageert dood is. Je kan ook zeggen dat het levenloos is, omdat het nooit heeft geleefd en zich bijvoorbeeld niet kan voorplanten. De zebrasteen Dit object is levenloos. Het is een zebrasteen. Deze steen is 600 miljoen jaar oud en komt uit Australië. Hoe de strepen zijn ontstaan is nog een mysterie. Het hersenkoraal Dit object is levenloos. Elk koraal bestaat uit een hard, levenloos gedeelte, het kalkskelet.het bestaat uit calciumcarbonaat. In dit geval is het gemaakt door een heleboel zeediertjes bij elkaar: koraalpoliepjes. Elke poliep bouwt een bekervormige beschermlaag van kalksteen om zich heen. Als hij doodgaat, bouwt een nieuwe poliep er een nieuw bekertje bovenop. Wat weet je nu? Het verschil tussen dood en levenloos is: iets is dood, als het eerst geleefd heeft. Levenloos is dat wat niet leeft of dood is. Bijvoorbeeld de computer, een raam of een tegel. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

8 In NEMO Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken Werkblad 3 Zoom in Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Aan de slag! De cellen van hersenen, spieren en huid zien er verschillend uit, omdat ze allemaal een andere functie hebben. Draai de draaischijf nu naar de plant. Bekijk de cellen van de plant. Noem twee verschillen tussen de cellen van mensen (hersenen, spieren en huid) en de cellen van planten. Plantaardige cellen hebben bladgroenkorrels, celwand en een grote vacuole. Deze komen niet voor bij cellen van mensen. Draai de draaischijf nu naar de schimmel en de bacterie. Kruis aan welke van de volgende beweringen juist is/zijn: De volgende beweringen zijn juist: Plantaardige cellen hebben bladgroenkorrels, alle andere cellen niet. De overeenkomst tussen alle cellen is het celmembraan. Wat weet je nu? Kruis aan welke van de volgende beweringen juist is/zijn: Jij en een bacterie zijn: Verschillend, omdat jij opgebouwd bent uit meerdere cellen met verschillende functies en een bacterie uit één cel bestaat. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

9 In NEMO Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken Werkblad 47 Oernieuws Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Aan de slag! Draai aan de hendel en bekijk het oernieuws van 3,5 miljard jaar geleden. Dit is het vierde oernieuws. Wat weet je nu? Wat waren de eerste organismen? bacteriën Werkblad 5 Ruimtefiets Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Aan de slag! Begin te fietsen. Fiets het zonnestelsel uit. De volgorde van de planeten zoals je die tegenkomt vanaf de aarde zijn: Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus, Pluto Fiets nu één minuut zo hard als je kunt door het heelal heen. Hoeveel tijd heb je in werkelijkheid ongeveer nodig om het echte zonnestelsel door te fietsen? jaar De afstanden in het zonnestelsel zijn enorm. De buitenste planeet, Neptunus, ligt op ongeveer kilometer van de zon. Als je vanaf de zon ons zonnestelsel uit zou fietsen met een snelheid van 15 km/uur zou je er ruim jaar over doen. Met een raket gaat dat al een stuk sneller. Een raket met een snelheid van km/uur doet er nog maar 13 jaar over. Zou je met de snelheid van het licht gaan, km/sec, dan ben je er al in 4 uur. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding

10 In NEMO Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken Werkblad 67 Planeet gezocht Vraag Hoe vind je een planeet? Antwoord is afhankelijk van de mening van de leerling. Aan de slag! In de eerste kast rechts naast het filmpje wordt één van de manieren uitgelegd om een planeet te vinden. De lamp stelt een ster voor. Kijk in het licht. Zie je iets rondom de ster? Nee Scherm met het rode racket het licht van de ster af. Wat zie je nu? De sterren die om de ster heen liggen. Kijk naar de middelste kast. De lamp stelt een ster voor. De rode bol eronder is een planeet. Je kunt de planeet in een deel van zijn baan om de ster bewegen. In de tafel zit links een lichtsterktemeter, rechts is te zien hoeveel licht gemeten wordt. Draai de planeet tussen de ster en de lichtsterktemeter. Wat gebeurt er met de lichtsterkte? Hoe kun je dit gebruiken bij de zoektocht naar planeten? Als je de lichtsterkte van een ster met regelmaat ziet veranderen, kun je concluderen dat er een planeet voor langs gaat. Een daling in lichtintensiteit geeft astronomen nog meer informatie. Wat kun je nog meer te weten komen over het object dat voor de ster heen schuift? De afstand tot de ster, want als je regelmatig een daling van de lichtsterkte ziet, kun je de tijd uitrekenen die nodig is voor de planeet om een heel rondje om de ster te maken. Hoe korter het rondje, hoe dichter de planeet waarschijnlijk bij de ster staat. Werkblad 7 De levende planeet Antwoord: Op Mars is de ozonlaag heel dun. Dus als je op Mars leeft moet je een heel bruine huid hebben. Aan de slag! De leerlingen bootsen de omstandigheden op mars na. Wat weet je nu? Antwoord: Leuk hoor, zo n marsbewoner, maar je kunt niet echt voorspellen hoe de mens zich in de loop van generaties aanpast aan zijn omgeving. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding

11 Meer informatie N Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO 12 Plattegrond van NEMO 15 Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding

12 Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Speciaal schooltarief Voor het onderwijs heeft NEMO speciale, gereduceerde tarieven. Zie voor de actuele tarieven. Begeleiders zijn gratis. Voorwaarden onderwijstarief Scholen worden verzocht vooraf te boeken Groepen hebben voldoende begeleiding (1 begeleider op 10 leerlingen) Scholen bezoeken NEMO buiten de officiële korte schoolvakanties Een schoolbezoek duurt ongeveer 2-3 uur Gratis begeleiders mee NEMO vindt het heel belangrijk dat er voldoende begeleiders meegaan met de leerlingen. Begeleiders mogen daarom gratis naar binnen. We hanteren de stelregel: minimaal één begeleider op tien leerlingen, maar liever één begeleider op zes leerlingen. Boek uw bezoek Wilt u een bezoek boeken of meer weten? Kijk dan op en vul het boekingsformulier in of neem contact op met het boekingsbureau van NEMO via of boekingsbureau@e-nemo.nl Jassen en tassen Rugzakken, tassen en jassen worden opgehangen in de garderobe. Er zijn ook kluisjes aanwezig voor waardevolle bezittingen. Hier zijn geen kosten aan verbonden, de munt komt retour bij het openen van het kluisje. Voor scholen zijn enkele garderobekisten beschikbaar. Deze zijn geschikt voor 30 tot 60 jassen en/of tassen. Gebruik is gratis, er geldt wel een borg van 10,-. Meer informatie bij de kassa. Werkbladen en workshops Bij veel tentoonstellingen zijn werkbladen beschikbaar. U kunt het materiaal voorafgaand aan uw bezoek gratis downloaden. Het is ook mogelijk om een gratis workshop of demonstratie bij te wonen, onder begeleiding van een NEMO medewerker. Workshops en demonstraties vinden iedere dag op dezelfde tijd plaats, zijn gratis en kunt u vooraf (minimaal drie weken van tevoren) reserveren. Elke dag vindt twee keer een voorstelling Kettingreactie plaats (duur 15 minuten), onder voorbehoud om 12:15 en 15:15 uur. De kettingreactie is voor iedereen zonder reserveren toegankelijk. Tip: vraag naar de tijden bij binnenkomst. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

13 Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Openingstijden NEMO is van dinsdag t/m zondag geopend van uur. Voor afwijkende openingstijden zie onze website; Eten en drinken Eten en drinken kan op verdieping 2 en verdieping 5. Eigen meegebrachte consumpties kunnen genuttigd worden in de daarvoor geschikte ruimtes of op ons dak. Het is ook mogelijk om vooraf kant-en-klare lunchpakketjes te bestellen bij het boekingsbureau. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

14 Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Bereikbaarheid CS Het IJ IJ-tunnel Zeedijk Prins Hendrikkade De Waag Waterlooplein Muziek theater Valkenburgerstraat Artis Openbaar vervoer NEMO is het eenvoudigst te bereiken per openbaar vervoer en ligt op nog geen kwartier lopen van Amsterdam CS. Of neem vanaf het station bus 22 of 48 en stap uit bij Halte Kadijksplein. Vanaf hier is het nog een paar minuten lopen. Parkeren NEMO heeft geen eigen parkeerplaatsen. Er zijn verschillende parkeergarages in de buurt. Zie ook: Boekingsbureau Science Center NEMO Oosterdok VX Amsterdam boekingsbureau@ e-nemo.nl Touringcars Touringcars kunnen parkeren op de speciale parkeerplaats voor bussen: P6 bij Passengers Terminal Amsterdam. Leerlingen afzetten kan tot 11:00 uur op de westkade van NEMO, dit mag echter niet bij reguliere bushaltes of ergens anders langs de Prins Hendrikkade. Na 11:00 uur raden we u aan de op- en afstaphalte H11 te gebruiken ter hoogte van het Scheepvaartmuseum. Zie ook: Amsterdamse scholen Amsterdamse basisscholen kunnen gebruik maken van de Cultuurbus. Voor meer informatie: Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie

15 Plattegrond van NEMO Op deze plattegrond zien de leerlingen waar ze moeten zijn om een werkblad te kunnen invullen. De nummers op de plattegrond staan voor de exhibits waarover vragen worden gesteld. Deze nummers staan ook op de bijbehorende werkbladen van de leerlingen. De exhibits die bij de werkbladen horen zijn te vinden op verdieping 3. Teen Facts Restaurant DAK Zoeken naar leven 1 2 Wonder Lab Smart Technology Reis door de Geest Foyer (beperkt open) Dakplein 5 1 Teen Facts Laboratorium Wat is leven? Is dit leven? Oernieuws Leven in de ruimte? De levende planeet Ruimtefiets naar CS Omloop Vide West Vide 0ost Boardroom Science Live Grote theater Werkplaats Onderzoeksruimte 1 Ontvangsthal Onderzoeksruimte 2 W2 Grote zaal Kleine theater Kleine theater verdieping 3 Energierijk Kettingreactie Waterklok Waterrijk Wonderlijke Wetenschap Wetenschap in alle tijden Kluisjes Zoeken naar leven Ballenfabriek Krachtpatsers Kaartcontrole Waterkracht Wereld van vormen Shop Kassa W = Workshopruimte W1 BG 1 2 Trap naar het dak 50 meter 3 In september 2015 werkt NEMO aan nieuwe tentoonstellingen op verdieping 1 en een nieuw restaurant op het dak. Deze verdiepingen zijn daarom beperkt toegankelijk. Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding

16 Colofon Science Center NEMO Het is toegestaan om zonder winstoogmerk het materiaal of delen van het materiaal te kopiëren en te distribueren, zolang vermelding van de herkomst van het materiaal goed is aangegeven. Zoeken naar leven is mede mogelijk gemaakt door de Europese Ruimtevaart organisatie ESA als onderdeel van hun educatieve missie en programma voor het primair en voortgezet onderwijs. ESA is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van ruimtevaart in Europa. Zoeken naar leven is mede mogelijk gemaakt door de Nederlandse ruimtevaartorganisatie NSO als onderdeel van hun educatieve missie en programma voor het primair en voortgezet onderwijs. In opdracht van de Nederlandse overheid ontwikkelt het NSO het Nederlandse ruimtevaartprogramma en voert dat uit. Auteurs en redactie Science Learning Center, Science Center NEMO Design management Starkx, Groningen Ontwerp en Grafische vormgeving Bloemvis, Groningen Vormgeving en realisatie Sander Visser, Ligaturen grafisch ontwerp Fotografie Daan van Eijndhoven Science Center NEMO Oosterdok VX Amsterdam boekingsbureau@e-nemo.nl Zoeken naar leven Onderbouw VO Docentenhandleiding versie