Leren van een faillissement

Transcriptie

1 Leren van een faillissement Een kwalitatief onderzoek naar ex-failliete ondernemers en de wijze waarop ze geleerd hebben van het faillissement. Deborah van Unen Masterscriptie Beleid, Communicatie en Organisatie Faculteit Sociale Wetenschappen Vrije Universiteit Amsterdam Begeleider: dr. I. A.M. Wakkee Tweede lezer: dr. P.C. van der Sijde Amsterdam, september 2010

2 Voorwoord Eindelijk is het moment dan daar dat ik kan zeggen dat ik klaar ben met mijn scriptie. Een heerlijk gevoel, want wat een klus was dat. De afgelopen maanden hebben mijn discipline en motivatie meerdere dieptepunten gekend, maar gelukkig bleek ik toch ook nog wel over wat doorzettingsvermogen te beschikken, waardoor ik mijn scriptie alsnog tot een goed eind heb weten te brengen. Graag wil in dit voorwoord een aantal mensen bedanken. Allereerst wil ik mijn scriptiebegeleidster Ingrid Wakkee bedanken. Dankzij haar deskundigheid en kritische blik op mijn werk heb ik mijn academische vaardigheden verder kunnen ontwikkelen. Daarnaast heeft ze me altijd op een hele positieve manier feedback gegeven waardoor ik telkens met een goed gevoel uit onze gesprekken kwam en weer helemaal gemotiveerd was. Verder gaat mijn dank uit naar de dertien ondernemers die ik heb mogen interviewen. Ik waardeer het zeer dat zij zich zo hebben ingezet om mij te helpen met dit onderzoek. Zonder hun bijdrage had dit onderzoek nooit uitgevoerd kunnen worden. Tot slot wil ik mijn ouders bedanken. Ik ben ze zeer dankbaar dat ze me de mogelijkheid hebben gegeven om te studeren en me altijd in alles gesteund hebben. 2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling Probleemstelling Deelvragen Wetenschappelijke relevantie Maatschappelijke relevantie Conceptueel model Theoretisch Kader Faillissement Hernieuwd ondernemerschap Leren van fouten Foutenattributie Rouw Methode Methoden van onderzoek Selectie van de cases Kwaliteitsoverwegingen Interne validiteit Constructvaliditeit Externe validiteit Betrouwbaarheid Operationalisatie Onderzoeksproces Dataverzameling Datavoorbereiding Data-analyse Resultaten Beschrijving van de selectie van cases Beschrijving per casus Resultaten per stelling Foutenattributie en leren van fouten Mate van rouw en leren van fouten Manier van rouwen en leren van fouten Overige resultaten Faalbelevenis en leren van fouten Manier van leren en het succes van de nieuwe onderneming Discussie

4 5.1. Theoretische Implicaties Praktische Implicaties Conclusie Conclusie Beperkingen Suggesties voor toekomstig onderzoek Referenties Bijlage 1. Interviewopzet Bijlage 2. Analyse interviews Bijlage 3. Overzicht scores ex-failliete ondernemers Bijlage 4. Operationalisering extra stellingen

5 1. Inleiding 1.1. Aanleiding De huidige economische crisis heeft geleid tot een scherpe toename van het aantal faillissementen in Nederland (CBS, 2009). In het eerste halfjaar van 2009 is er over 3500 bedrijven en instellingen het faillissement uitgesproken (CBS, 2009). Sinds het begin van de jaren tachtig toen het CBS met de metingen begon, zijn er nog nooit zoveel faillissementen geweest (CBS, 2009). Ongeveer één op de drie gefailleerden is bezig een nieuw bedrijf op te starten of is al met een nieuw bedrijf begonnen (EIM, 1998). Uit onderzoek is gebleken dat ondernemers die een herstart maken over het algemeen meer succes hebben (Ekanem & Wyer, 2007). Bij doorstartende ondernemers vindt er vaak een snellere groei plaats dan bij pas opgerichte ondernemingen (Global Benchmark Report, 2006). Bovendien heeft onderzoek naar het profiel van geslaagde ondernemers aangetoond dat 18% van hen al eens eerder een onderneming heeft geleid (Eurostat, 2006). Ondernemers die opnieuw beginnen met een onderneming na een faillissement hebben dus een streepje voor in vergelijking met beginnende ondernemers. In Silicon Valley zijn eveneens veel voorbeelden van ondernemers die failliet zijn gegaan, maar succesvol opnieuw begonnen zijn (Lee, Miller, Hancock & Rowen, 2000). Eén van de factoren die het succes van ondernemingen van ex-failliete ondernemers verklaart, is dat de ondernemer heeft kunnen leren van het faillissement van de vorige onderneming (Lee et al., 2000). De ondernemer heeft kunnen leren van de gemaakte fouten en kan deze leerervaring gebruiken bij het runnen van de nieuwe onderneming (Stam, Audretsch & Meijaard, 2008). Stam et al. (2008) stellen dat ondernemers op verschillende manieren leren van de beëindiging van hun onderneming. De ondernemer heeft kunnen achterhalen of hij of zij goede ondernemersvaardigheden heeft en heeft ervaring opgedaan met het runnen van de onderneming en de verschillende episodes van het ondernemerschap (Stam et al., 2008). Dit zou de ondernemers kunnen helpen om de tweede onderneming wel tot een succes te maken. In de studie van Stokes en Blackburn (2002) is naar voren gekomen dat het merendeel van de ex-ondernemers het sluiten van hun onderneming zag als een positieve leerervaring. De ex-ondernemers hadden het idee dat hun managementvaardigheden en hun kennis van financiën en marketing waren verbeterd (Stokes & Blackburn, 2002). In de literatuur zijn er een aantal factoren terug te vinden welke van invloed kunnen zijn op dit leerproces. Ten eerste kan de mate van rouw die de ondernemer ervaart na het faillissement het leren van fouten beïnvloeden (Shepherd, 2003) en ten tweede kan de vorm 5

6 van attributie waaraan de ondernemer de oorzaken van het faillissement toeschrijft van invloed zijn op het leerproces (Weiner, 1985). Deze studie zal nader ingaan op deze achterliggende processen van leren van fouten na een faillissement. Daarbij zal er ook gekeken worden naar de invloed van leren van fouten op het succes van de nieuwe onderneming van de ex-failliete ondernemer Doelstelling Het doel van dit onderzoek is om een beter zicht te krijgen op de lessen die gefailleerde ondernemers hebben geleerd van het faillissement; de invloed van deze lessen op het succes van de nieuwe onderneming en de wijze waarop rouw en foutenattributie van invloed zijn op de mate waarin er geleerd wordt van het faillissement door het afnemen van interviews bij 12 ex-failliete ondernemers Probleemstelling De probleemstelling die in dit onderzoek centraal staat luidt als volgt: Op welke wijze is leren van fouten van invloed op het succes van ondernemingen van exfailliete ondernemers en welke rol spelen rouw en foutenattributie hierbij? 1.4. Deelvragen De deelvragen die voortvloeien uit de probleemstelling zijn de volgende: - Welke oorzaken kent de ondernemer toe aan zijn of haar faillissement? - Op welke wijze is leren van fouten van invloed op het succes van de nieuwe onderneming van ex-failliete ondernemers? Op welke wijze is de manier waarop de oorzaken van het faillissement worden toegeschreven van invloed op leren van fouten? - Op welke wijze is de mate van rouw na het faillissement van invloed op leren van fouten? 1.5. Wetenschappelijke relevantie Op het gebied van hernieuwd ondernemerschap is er nog maar weinig wetenschappelijk onderzoek verricht. De studies die hier tot nu toe naar zijn gedaan, richten zich vooral op de persoonskenmerken van ondernemers die failliet zijn gegaan en weer opnieuw begonnen zijn met een onderneming (bijv. Schutjens & Stam, 2006). Slechts enkele studies richten zich op 6

7 het leren van fouten na de beëindiging van een onderneming (Stam, Audretsch & Meijaard, 2008; Stokes & Blackburn, 2002). In deze studies wordt echter niet onderzocht welke factoren van invloed zijn op dit leerproces en hoe het leren van fouten van invloed is op het succes van een nieuwe onderneming. Onderzoek op het gebied van leren van fouten heeft zich vooral gericht op error management binnen organisaties (o.a.van Dijck, Van Hooft, De Gilder & Liesveld, 2009; Heimbeck, Frese, Sonnentag & Keith, 2003; Chillarege, Nordstrom & Williams, 2003). In deze studies ligt de focus voornamelijk op het constructief omgaan met fouten binnen een organisatiesetting en wordt er onderzocht hoe individuen kunnen leren van gemaakte fouten. In het onderzoek van Van Dijck et al. (2009) wordt er ook gekeken naar de relatie tussen foutenattributie en leren van fouten, maar hierin zijn alleen gemaakte fouten zonder merkbare gevolgen meegenomen. In de huidige studie wordt echter onderzocht hoe de relatie tussen foutenattributie en leren van fouten in elkaar steekt wanneer de gemaakte fouten hebben geleid tot een faillissement en wanneer ze dus wel ernstige gevolgen hebben gehad. Ander onderzoek binnen het vakgebied leren van fouten heeft zich gericht op de relatie tussen de persoonskenmerken van individuen en de bereidheid om te leren van fouten (o.a. Dweck & Legett, 1988). Zo is er in het onderzoek van Dweck en Legett (1988) naar voren gekomen dat individuen met een learning goal orientation het maken van fouten zien als een positieve leerervaring, terwijl individuen met een performance goal orientation het maken van fouten juist willen vermijden en hier veel minder van leren. De relatie tussen rouw en leren van fouten na een faillissement wordt al wel in de paper van Shepherd (2003) op theoretisch niveau besproken, maar hier is nog geen empirisch onderzoek naar verricht Maatschappelijke relevantie De huidige studie biedt inzicht in de processen achter het leren van fouten na een faillissement en op welke manier leren van fouten van invloed is op het succes van de nieuwe onderneming. Deze informatie kan door ondernemers worden gebruikt om zich bewust te worden van de mogelijkheden om van een faillissement een positieve leerervaring te maken. Het biedt eveneens inzicht in hoe het leren van fouten na een faillissement kan bijdragen aan het succes van een nieuwe onderneming. 7

8 1.7. Conceptueel model Mate van rouw Leren van fouten Succes nieuwe onderneming Foutenattributie In bovenstaand voorlopig conceptueel model staan de belangrijkste relaties van de probleemstelling weergegeven. De huidige studie richt zich dus op de relatie tussen foutenattributie en leren van fouten, de relatie tussen rouw en leren van fouten en de relatie tussen leren van fouten en het succes van de nieuwe onderneming 1.8. Onderzoeksopbouw Om tot een antwoord op de probleemstelling te komen zal er gebruik worden gemaakt van kwalitatief onderzoek. Kwalitatief onderzoek biedt namelijk de mogelijkheid om de achterliggende processen van leren van fouten te achterhalen. Met dit type onderzoek kan dieper inzicht worden verkregen in de manier waarop ex-failliete ondernemers van fouten leren en de mechanismes die hierbij een rol spelen. Het onderzoek is als volgt opgebouwd: eerst zal het theoriegedeelte besproken worden. In dit gedeelte wordt relevante literatuur met betrekking tot faillissementen, hernieuwd ondernemerschap, rouw, foutenattributie en leren van fouten besproken en worden er een aantal stellingen gepresenteerd die als richtlijn worden gebruikt voor de rest van het onderzoek. Vervolgens wordt de gebruikte methode beschreven waarin de totstandkoming en het verloop van het kwalitatieve onderzoek wordt toegelicht. In de resultatensectie worden de resultaten gepresenteerd. Hierna volgt het discussiegedeelte waarin besproken wordt hoe de resultaten verklaard kunnen worden en wat de theoretische en praktische implicaties zijn van deze bevindingen. Tot slot volgt er een conclusie waarin er ook wordt ingegaan op de tekortkomingen van dit onderzoek zijn en waarin suggesties worden gegeven voor toekomstig onderzoek. 8

9 2. Theoretisch Kader In dit theoretische kader volgt een uiteenzetting van theoretische elementen die van invloed kunnen zijn op de wijze waarop ondernemers leren van een faillissement. Er wordt gestart met een beschrijving van enkele begrippen die centraal staan in deze thesis ter verduidelijking. Hierop volgt een theoretische uiteenzetting van leren van fouten en de concepten die van invloed kunnen zijn op hoe er geleerd wordt van een faillissement. Aan het eind van elk van deze paragrafen worden er stellingen opgesteld die als richtlijn worden gebruikt voor de rest van dit onderzoek Faillissement In deze paragraaf worden enkele aspecten van het faillissement beschreven. Er wordt gestart met een definitie van het faillissement en een beschrijving van de kenmerken van de Nederlandse Faillissementswet. Hierna volgt op basis van eerder onderzoek een uiteenzetting van de interne en externe oorzaken van faillissementen en wordt er ingegaan op de gevolgen van een faillissement voor de gefailleerde. Een bedrijf is failliet op het moment dat het niet meer aan haar verplichtingen kan voldoen. Het bedrijf heeft te weinig financiële middelen om haar schulden te voldoen (Wruck, 1990). Juridisch gezien is een faillissement een gerechtelijk beslag op het hele vermogen van de gefailleerde ten behoeve van de gezamenlijke schuldeiser (Dirix, Montangie & Van Hees, 2005). De gefailleerde verliest eveneens het beheer over het vermogen en kan er niet meer over beschikken (Dirix et al., 2005). De gefailleerde kan zowel een privépersoon zijn (bijvoorbeeld een eenmanszaak of een vennootschap onder firma) als een rechtspersoon (een BV) (Dirix et al., 2005). Een curator neemt het beheer van vermogen over en is de enige persoon die handelend mag optreden (Dirix et al., 2005). De rechtbank stelt de jurist aan en deze zorgt voor vereffening van het vermogen (Dirix et al., 2005). De Nederlandse faillissementswet stamt uit 1893 en is sindsdien niet veel gewijzigd (Faillissementswet, 2010), al is in 1998 de wet wel uitgebreid met de wet schuldsanering natuurlijke personen en deze wet is in 2008 ook gewijzigd (Wet Schuldsaneringsregeling Natuurlijke Personen, 2010). Deze wet stelt natuurlijke personen van ondernemingen in staat om na een faillissement in de schuldensanering te komen, waarmee ze door een aantal jaar op bijstandsniveau te leven hun schulden kunnen aflossen. In Nederland is de faillissementenwetgeving vooral gericht is op het belang van de schuldeisers 9

10 (Faillissementswet, 2010). Deze schuldeisers kunnen relatief tijdig ingrijpen in de bedrijfsvoering van een onderneming. In Nederland zijn er drie opties voor ondernemingen die financiële moeilijkheden hebben: een informele reorganisatie, surseance van betaling en een faillissement. Een informele reorganisatie kan plaatsvinden door een herstructurering van de activa, de passiva of een combinatie van beide. Dit gebeurt meestal op initiatief van de schuldeiser. Een reorganisatie kan alleen plaatsvinden wanneer alle schuldeisers er mee akkoord gaan. Dus hoe meer schuldeisers er zijn, hoe moeilijker het is om een reorganisatie van de grond te krijgen. Surseance van betaling kan door de ondernemer zelf worden aangevraagd en is meestal een fase vóór het faillissement. Wanneer de aanvraag wordt goedgekeurd, benoemt de rechter een bewindvoerder die samen met de ondernemer verantwoordelijk wordt voor de bedrijfsvoering. Het doel van een surseance is om de ondernemer de gelegenheid te geven om orde op zaken te stellen waardoor een faillissement kan worden verkomen. Hierbij kunnen afspraken worden gemaakt over uitstel van betaling of het kwijtschelden van de schulden. De rechter kan alleen een surseance uitspreken wanneer minder dan één derde van het aantal schuldeisers zich verzet tegen surseance. Wanneer de rechter geen surseance kan uitspreken of wanneer de surseance niet het gewenste effect heeft gehad, belandt het bedrijf in faillissement. Het bedrijf kan ook direct in faillissement belanden zonder dat hier een surseance aan is voorafgegaan. Het faillissement kan door zowel de schuldenaar als de schuldeisers worden aangevraagd. Met een faillissement wordt het gehele vermogen van de gefailleerde te gelde gemaakt en wordt de opbrengst onder de schuldeisers verdeeld (Faillissementenwet, 2010). Bij het aanstellen van een curator door de rechtbank verliest het huidige management het bewind aan de curator. Lopende contacten kunnen worden opgezegd en de onderneming kan worden geliquideerd. Bedrijven kunnen in financiële moeilijkheden raken en in faillissement belanden door uiteenlopende factoren. De oorzaken van faillissementen kunnen worden opgedeeld in externe oorzaken en interne oorzaken (Gielen, 2002; Ooghe & Waeyaert, 2003). De externe oorzaken van faillissementen komen van buitenaf, de ondernemer heeft hier geen invloed op kunnen uitoefenen. De interne oorzaken van faillissementen kunnen wel tot de ondernemer worden herleid. Bij de meeste faillissementen spelen meerdere oorzaken een rol. Tot de externe oorzaken van faillissementen kunnen allerlei politieke, economische en technologische ontwikkelingen worden gerekend (Gielen, 2002; Ooghe & Waeyaert, 2003). Gielen (2002) en Ooghe en Waeyaert (2003) noemen de volgende veelvoorkomende externe oorzaken van faillissementen: vermindering van de koopkracht van de consument in laagconjunctuur; wanbetaling of faillissement van klanten; wijziging in wet- en regelgeving; 10

11 vraaguitval en omzetdaling; toename van de concurrentie en te sterke afhankelijkheid van één leverancier. Toevallige factoren, gevallen van overmacht, kunnen soms ook leiden tot een faillissement. De meest voorkomende toevallige factoren zijn: brand, machinebreuk, natuurrampen, diefstal, oplichting of overlijden van de ondernemer (Ooghe & Waeyaert, 2003). Als het bedrijf bij dit soort gebeurtenissen niet is verzekerd, kan het ook in een faillissement belanden. Voor de interne oorzaken kan de verantwoordelijkheid van het faillissement grotendeels bij de ondernemer worden neergelegd, omdat de ondernemer op deze oorzaken invloed had kunnen uitoefenen. In de studies van Gielen (2002) en Ooghe en Waeyaert (2003) waren de volgende interne oorzaken van faillissementen het meest voorkomend: mismanagement door onvoldoende competenties en ervaring; riskant financieel beleid; niet tijdig inspelen op veranderingen in de omgeving; gebrek aan innovatie; fraude en slechte kwaliteit van de producten en diensten. In onderzoek onder faillissementscuratoren is naar voren gekomen dat een faillissement vooral veroorzaakt wordt door ondeskundig ondernemerschap of mismanagement (Blom, 2004). De meeste ondernemers leggen de oorzaak van hun faillissement echter vooral neer bij externe factoren (Zacharakis, Meyer & de Castro, 1999). Een faillissement heeft aanzienlijke gevolgen voor de gefailleerde. Wanneer het faillissement wordt uitgesproken, moet de gefailleerde meteen afstand doen van zijn of haar onderneming en zijn of haar vermogensbeheer (Faillissementswet, 2010; Blom, 2004). De gefailleerde moet te allen tijde ter beschikking staan van de curator en moet actief deelnemen aan de faillissementsprocedure (Blom, 2004). De gefailleerde mag na de verklaring van het faillissement geen overeenkomsten meer sluiten, geen betalingen meer doen en geen goederen weggeven (Faillissementswet, 2010; Blom, 2004). Doordat de gefailleerde afstand moet nemen van zijn bezit verliest de gefailleerde zijn bestaansmiddelen. De curator kan wel toezeggen dat de gefailleerde de levensnoodzakelijke dingen mag houden en in de bijstand kan komen (Blom, 2004). Verder mag de gefailleerde zijn of haar post niet zelf openen en komt alle post eerst terecht bij de curator (Blom, 2004). Een faillissement kan ook een aantal psychologische gevolgen hebben. Zo kan het faillissement een negatief effect hebben op het zelfbeeld van de gefailleerde (Ucbasaran, Westhead & Wright, 2006). De gefailleerde heeft moeten vaststellen dat hij of zijn er niet in is geslaagd om de onderneming draaiende te houden en deze negatieve zelfevaluatie kan een negatieve invloed hebben op zijn of haar zelfbeeld (Ucbasaran et al., 2006). 11

12 Daarnaast vinden ondernemers die failliet zijn gegaan vaak dat ze onrechtvaardig behandeld zijn en hebben ze te maken met gevoelens van verbittering, neerslachtigheid, spanning, pessimisme, angst, hopeloosheid, schuldgevoelens en een verlies aan zelfrespect en ambitie (Shepherd, 2003; Ucbasaran et al., 2006) Het faillissement kan ook een negatieve invloed hebben op het gezin van de gefailleerde (van de Voort et al., 1989). Het materiële verlies kan de relatie met de echtgeno(o)t(e) en de kinderen doen verslechteren. Van de Voort et al. (1989) stellen dat het gezin vaak pas na de afsluiting van het faillissement opnieuw rust kan ervaren Hernieuwd ondernemerschap In de literatuur is er nog maar weinig geschreven over hernieuwd ondernemerschap (Schutjens & Stam, 2006). Bij gebrek aan een definitie in de literatuur over het begrip hernieuwd ondernemerschap, is de volgende definitie ontwikkeld die in deze studie wordt aangehouden: hernieuwd ondernemerschap is het opnieuw starten van een onderneming na een faillissement. In het onderzoek van Schutjens en Stam (2006) is naar voren gekomen dat de meeste ondernemers die opnieuw beginnen na een faillissement de volgende karakteristieken delen: jong; man; bekend met het ondernemerschap, omdat familieleden een onderneming runnen; in het bezit van een ondernemerschappersoonlijkheid. Een ondernemerschappersoonlijkheid bestaat uit: een sterke behoefte om te presteren, een geneigdheid tot het nemen van (grote) risico s en het hebben van een interne locus of control (Schutjens, & Stam, 2006). Een interne locus of control duidt erop dat het individu gelooft dat hij of zij zelf verantwoordelijk is voor het succes (of het falen) van zijn pogingen om een doel te bereiken. Iemand met een interne locus of control schrijft het resultaat (of het gebrek aan resultaat) dan ook toe aan zichzelf. Voor individuen die werkeloos blijven na het faillissement is het eveneens aannemelijker dat ze opnieuw ondernemer worden (Schutjens & Stam, 2006). In een onderzoek naar de motieven van herstarters werd het verlangen om (veel) geld te verdienen, overlevingsdrang, onafhankelijkheid, eigenbelang en geprefereerde levensstijl als belangrijkste motieven genoemd om opnieuw een onderneming te starten (Ekanem & Weyer, 2007). Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat herstarters succesvoller zijn dan ondernemers die voor het eerst een bedrijf starten (De Koning, 1998; Timmons, 1999; Ekanem & Weyer, 2007). Zo overleeft ruimt 80% van alle herstarters de eerste vijf bedrijfsjaren (Timmons, 1999), al moet dit getal wel worden gerelativeerd, wat het zou 12

13 kunnen zijn dat alleen de meest getalenteerde ondernemers herstarten en de hiervoor bestaande hindernissen overbruggen (Wakkee, 2010). Ekanem en Weyer (2007) kan dit worden verklaard doordat deze ondernemers meer ervaring hebben met het ondernemerschap en bekend zijn met verschillende valkuilen. In het onderzoek van de Koning (1998) is eveneens naar voren gekomen dat herstarters succesvoller zijn, omdat ze geleerd hebben van hun vorige ervaringen. Herstarters lijken realistischer te zijn, beter zicht te hebben op hun opportunities en beter bekend te zijn met de obstakels en hun beperkingen (Koning, 1998). Ze hebben daarbij meer ervaring met klanten, leveranciers en weten beteren hoe ze gebruik kunnen maken van externe financieringsmiddelen voor hun onderneming (Koning, 1998). Dit alles bij elkaar maakt het aannemelijker dat de nieuwe onderneming succesvoller zal zijn dan de vorige onderneming. Zoals al eerder is aangegeven is er nog maar weinig literatuur verschenen over herstarters, maar in de literatuur is al wel het één en ander geschreven over seriële ondernemers. Dit is een benaming voor ondernemers die achtereenvolgens eigenaar zijn van en leiding geven aan een reeks van bedrijven (Stokes & Blackburn, 2002). De seriële ondernemer richt dus verschillende bedrijven achter elkaar op en heeft bij het starten van een bedrijf al vaak een termijn in gedachten waarop hij of zij dit bedrijf wil verkopen. Deze literatuur kan gebruikt worden om inzicht te krijgen in hernieuwd ondernemerschap, omdat seriële ondernemers ook ervaring hebben met het opnieuw starten van een onderneming. Al hoeft een seriële ondernemer niet eerst failliet te zijn gegaan om een nieuwe onderneming te starten. Een deel van het onderzoek naar seriële ondernemers heeft zich gericht op factoren die van invloed zijn op de aannemelijkheid dat een beginnende ondernemer een seriële ondernemer wordt (Anokhin, Grichnik & Hisrich, 2008). In één van deze studies is naar voren gekomen dat wanneer een beginnende ondernemer bezit over algemene vaardigheden als het goed kunnen presenteren en het goed kunnen schrijven van bijvoorbeeld bedrijfsplannen, het aannemelijker is dat hij of zij een seriële ondernemer wordt (Anokhin et al., 2008). Daarnaast verhoogt het hebben van goede vaardigheden met betrekking tot het verzamelen van data en het verwerken van informatie ook de aannemelijkheid dat een beginnende ondernemer een seriële ondernemer wordt (Anokhin et al., 2008). Ander onderzoek naar seriële ondernemers heeft zich vooral gericht op de drijfveren van seriële ondernemers en of deze zijn veranderd na de eerste onderneming (Ucbasaran, 13

14 Wright & Westhead, 2003). Volgens het onderzoek van Ucbasaran et al. (2003) is het verlangen om zelfstandig te werken voor de seriële ondernemer voor zowel zijn of haar eerste onderneming als opvolgende ondernemingen de belangrijkste drijfveer. Daarnaast wordt vooral bij de eerste onderneming een financieel motief benadrukt, maar bij opvolgende ondernemingen blijken meer persoonlijke redenen, zoals het verlangen om door te gaan met de uitdaging van het bezitten van een succesvolle onderneming of de behoefte aan persoonlijke ontwikkeling, de belangrijkste motieven te zijn om een nieuw bedrijf te starten (Ucbasaran et al., 2003) Leren van fouten Individuen leren door de uitkomsten van een actie (feedback) te gebruiken om hun systeem van overtuigingen te herzien (o.a. Weick, 1979). Er wordt geleerd wanneer het individu in staat is om anders te handelen (Mumford, 1995). Leren bestaat dus niet alleen uit weten, maar ook uit doen en begrijpen waarom (Rae, 2000). Individuen zouden cognitief iets kunnen weten, maar als hun acties niet veranderen kan er niet worden gesteld dat ze hebben geleerd. Kort samengevat omvat leren dus het veranderende gedrag en het begrip van hoe en waarom er een verschil is met de voormalige realiteit. In de wereld van de ondernemer speelt leren een belangrijke rol (Rae, 2000). De lessen die ondernemers leren, hebben onder andere betrekking op het herkennen van opportunities, het strategisch omgaan met opportunities en het organiseren en managen van een onderneming. Bij het leren door ondernemers gaat het eveneens niet alleen om het vergaren van kennis, maar ook om deze kennis in de praktijk te brengen en een goed begrip te krijgen van de dingen die werken (Rae, 2000). Hierbij staan dus ook de begrippen weten, doen en begrijpen waarom centraal. Rae en Carswell (2000) stellen dat ondernemers actiegeoriënteerd zijn en dat veel van hun leren daarom gebaseerd is op ervaring. In andere artikelen wordt eveneens gesteld dat ondernemers vooral leren door te doen en door vallen en opstaan (Deakins & Freel, 1998; Young & Sexton, 1997). Bij ervaringsleren worden er kennis, attitudes en vaardigheden verworven door persoonlijke en directe ervaringen (Corbett, 2005). Leren door ondervinding is een proces dat uit zowel directe acties als persoonlijke reflectie bestaat (Cope & Watts, 2000). Attitudes en overtuigingen kunnen veranderen of worden versterkt wanneer het individu in aanraking komt met nieuwe condities en nieuwe informatie (Politis & Gabrielsson, 2009). 14

15 Binnen de literatuur over leren op individueel niveau is het algemeen erkend dat leren een continu proces is (Mumford, 1991). Uitdagingen, problemen of het maken van fouten lijken mogelijkheden te bieden om te leren (Daudelin, 1996; Kleiner & Roth, 1997). Wanneer individuen in aanraking komen met afwijkende situaties worden ze er zich van bewust dat hun aangeleerde reacties en hun uit gewoonte ontstane gedrag niet juist blijken te zijn. Een faillissement biedt ook een mogelijkheid om te leren. Zulke uitzonderlijke omstandigheden dwingen individuen ertoe om hun begrip van de situatie en hun overtuigingen en assumpties bij te stellen (Argyris & Schön, 1978; Schön, 1983). Individuen worden op deze manier gestimuleerd om te leren op hoog niveau. Leren op hoog niveau is volgens Fiol en Lyles (1985) een uitdagende vorm van leren waarmee centrale normen, referentiekaders en assumpties van individuen kunnen worden gewijzigd. Het leren op hoog niveau heeft dus de capaciteit om de zogenaamde mentale modellen van individuen te herdefiniëren (Appelbaum & Goransson, 1997; Kim, 1993). Met mentale modellen worden de diepgewortelde assumpties, generalisaties of beelden bedoeld die ons begrip van de wereld beïnvloeden en bepalend zijn voor de acties die we ondernemen (Senge, 1990). In deze mentale modellen, die onze kijk op de wereld versimpelen, zit al onze kennis, overtuigingen en ervaringen opgeslagen. Senge (1990) stelt dat we ons vaak niet bewust zijn van deze mentale modellen en de effecten die ze hebben op ons gedrag. Met leren op hoog niveau, dat geprikkeld wordt door ongebruikelijke gebeurtenissen kunnen deze mentale schema s worden bijgesteld. Zoals eerder gesteld, leren individuen door de uitkomsten van een actie te gebruiken om hun systeem van overtuigingen te herzien (o.a. Weick, 1979). Ondernemers kunnen dus leren van een faillissement wanneer ze de informatie gebruiken die beschikbaar is over waarom hun onderneming failliet is gegaan om hun bestaande kennis over het effectief runnen van een onderneming te herzien (Shepherd, 2003). Ondernemers kunnen leren van een faillissement door de assumpties over de gevolgen van vaststellingen, beslissingen, acties en inacties die in het verleden zijn gemaakt te herzien (Shepherd, 2003). Eén van de factoren die het succes van ondernemingen van ex-failliete ondernemers verklaart, is dat de ondernemer heeft kunnen leren van het faillissement van de vorige onderneming (Lee et al., 2000). De ondernemer heeft kunnen leren van de gemaakte fouten en kan deze leerervaring gebruiken bij het runnen van de nieuwe onderneming (Stam, Audretsch & Meijaard, 2008). Stam et al. (2008) stellen dat ondernemers op verschillende manieren leren van de beëindiging van hun onderneming. De ondernemer heeft kunnen achterhalen of 15

16 hij of zij goede ondernemersvaardigheden heeft en heeft ervaring opgedaan met het runnen van de onderneming en de verschillende episodes van het ondernemerschap (Stam et al., 2008). Dit zou de ondernemers kunnen helpen om de tweede onderneming wel tot een succes te maken. In de studie van Stokes en Blackburn (2002) is naar voren gekomen dat het merendeel van de ex-ondernemers het sluiten van hun onderneming zag als een positieve leerervaring. De ex-ondernemers hadden het idee dat hun managementvaardigheden en hun kennis van financiën en marketing waren verbeterd (Stokes & Blackburn, 2002). Op basis hiervan lijkt de volgende stelling aannemelijk: Naarmate er meer geleerd wordt van de fouten die geleid hebben tot het faillissement, zal er meer succes worden geboekt met de nieuwe onderneming, omdat de ondernemer deze lessen dan kan gebruiken om met zijn of haar nieuwe onderneming niet in dezelfde valkuilen te trappen als bij de vorige onderneming Foutenattributie Om te kunnen leren van een faillissement is het belangrijk dat de ondernemer de oorzaken van het faillissement vaststelt. Het proces waarbij een individu de oorzaken van gebeurtenissen tracht te identificeren, wordt attributie genoemd (Weiner, 1985). Individuen willen de oorzaken van gebeurtenissen achterhalen om de omgeving te begrijpen en om zichzelf en hun omgeving effectief te kunnen managen (Weiner, 1985). Wanneer een oorzaak van een bepaald fenomeen is toegeschreven, kan dit als richtlijn worden gebruikt voor toekomstige acties. Als de uitkomst bijvoorbeeld ongewenst was, kan een individu een poging doen om de oorzaken te veranderen en kan er zo een positiever effect worden geproduceerd. De meest voorkomende oorzaken waaraan succes en falen wordt toegeschreven, zijn bekwaamheid en inzet (Weiner, 1985). Succes wordt vooral toegeschreven aan hoge bekwaamheid en een hoge inzet, terwijl falen vooral wordt toegeschreven aan lage bekwaamheid en een te lage inzet. De waargenomen oorzaken van succes en falen bestaan uit een structuur met drie verschillende dimensies. Zo kan een oorzaak intern of extern zijn (de locus van de oorzaak); stabiel of instabiel (de stabiliteit van de oorzaak) en controleerbaar of niet controleerbaar (de controleerbaarheid van de oorzaak) (Weiner, 1985). Wanneer een individu de fout wijdt aan een interne oorzaak legt het individu de fout bij zichzelf. Bij externe attributie wordt de fout toegeschreven aan externe factoren, zoals de acties van andere personen of een gebrek aan de 16

17 benodigde resources. Een stabiele oorzaak van een fout is relatief constant. Zowel interne oorzaken als externe oorzaken kunnen stabiel zijn. Talent en objectieve taakkarakteristieken kunnen worden gezien als redelijk constante, stabiele factoren. Bij instabiele attributie wordt de oorzaak van een fout toegeschreven aan een veranderlijke factor die dus kan veranderen van moment tot moment, zoals inzet of geluk. Tot slot kunnen interne oorzaken controleerbaar of oncontroleerbaar zijn. Een voorbeeld van een interne, stabiele, controleerbare oorzaak is luiheid, terwijl gemoedstoestand kan worden gezien als een interne, instabiele, oncontroleerbare oorzaak. Het vaststellen van de oorzaken van succes en falen is een subjectieve aangelegenheid en de oorzaken die worden aangewezen kunnen dan ook van persoon tot persoon verschillen (Weiner, 1985). Dit geldt ook voor dimensies waaronder de oorzaak geplaatst wordt (Weiner, 1985). Iemand kan geluk waarnemen als een externe, instabiele oorzaak van succes, terwijl iemand die zichzelf als een geluksvogel ziet, geluk waarneemt als een externe, stabiele oorzaak (Weiner, 1985). Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat individuen de neiging hebben om de oorzaken van positieve uitkomsten toe te schrijven aan interne oorzaken en de oorzaken van negatieve uitkomsten toe te schrijven aan externe oorzaken (Brown & Rogers, 1991; Miller & Ross, 1975). Dit wordt de self-serving bias genoemd. Er bestaan twee verschillende verklaringen voor het optreden van deze self-serving bias (Brown & Rogers, 1991). De eerste verklaring richt zich op de behoefte van mensen om een positief zelfbeeld te behouden en de tweede verklaring richt zich op de relatie tussen wat mensen verwachtten wat de uitkomst zou zijn en waaraan ze de oorzaak van de daadwerkelijke uitkomst toeschreven (Harvey & Weary, 1981; Miller & Ross, 1975). Harvey en Weary (1981) stellen dat individuen successen toeschrijven aan interne oorzaken en mislukkingen aan externe oorzaken om zo hun gevoel van eigenwaarde te kunnen versterken of beschermen. Het toeschrijven van succes aan interne oorzaken heeft een positief effect op iemands gevoel van eigenwaarde, maar wanneer een fout aan interne oorzaken wordt toegeschreven heeft dit juist een negatief effect op iemands gevoel van eigenwaarde (Weiner, 1985). Wanneer individuen een fout toeschrijven aan externe factoren zal dit echter geen invloed hebben op hun zelfbeeld en wordt hun gevoel van eigenwaarde beschermd (Weiner, 1985). Miller en Ross (1975) beweren juist dat self-serving attributies optreden, omdat de meeste mensen verwachten te slagen en het daarom aannemelijker is dat de oorzaken van succes, wat dus de verwachte uitkomst is, wordt toegeschreven aan interne factoren en de oorzaken van een mislukking, wat dus niet de verwachte uitkomst is, wordt toegeschreven aan externe factoren. 17

18 Onderzoek heeft aangetoond dat alleen interne-instabiele-controleerbare attributie een constructieve manier is om met fouten om te gaan (Weiner, 1985; Van Dijck, Van Hooft, De Gilder & Liesveld, 2009). Deze vorm van attributie stelt het individu in staat om van de fout te leren en het in de toekomst anders aan te pakken. In de vorige paragraaf is al aangegeven dat leren niet alleen bestaat uit weten, maar ook uit doen en begrijpen waarom (Rae, 2000). Wanneer de oorzaak van het faillissement wordt toegeschreven aan een interne, instabiele, controleerbare oorzaak kan de ondernemer het in de toekomst anders doen en heeft zo echt kunnen leren van het faillissement. Dit is niet mogelijk wanneer het individuen de schuld van de fout bij een ander legt (externe attributie) of bij een onveranderlijk kenmerk van zichzelf waar geen controle op kan worden uitgeoefend (interne, stabiele, oncontroleerbare attributie). Hieruit zou afgeleid kunnen worden dat wanneer de ondernemer de oorzaak van het faillissement toeschrijft aan interne, instabiele, controleerbare oorzaken, zoals het onvoldoende zorgvuldig bijhouden van de boekhouding, hij of zij het meest heeft kunnen leren van de gemaakte fouten. Wanneer de oorzaak van het faillissement juist wordt toegeschreven aan een externe oorzaak als toenemende concurrentie of een interne, stabiele, oncontroleerbare oorzaak als een chronisch slechte gezondheid zal er minder geleerd worden van het faillissement. De volgende stelling lijkt dan aannemelijk: Wanneer de ondernemer de oorzaak van het faillissement toeschrijft aan interne, instabiele, controleerbare oorzaken leert hij of zij meer van de gemaakte fouten dan wanneer de ondernemer de oorzaak van het faillissement toeschrijft aan interne, stabiele, oncontroleerbare oorzaken of externe oorzaken, omdat alleen deze vorm van attributie het individu in staat stelt om het in de toekomst anders te doen en echt te leren van het faillissement Rouw In voorgaande paragrafen is al aangestipt dat een faillissement vaak een heftige gebeurtenis is en voor sterke, emotionele reacties kan zorgen bij de ondernemer. Na een faillissement zou een ondernemer ook gevoelens van rouw kunnen ervaren. Rouw is een negatieve, emotionele reactie op het verlies van iets belangrijks (Archer, 1999). In het onderzoek van Lindeman (1944) is naar voren gekomen dat rouw gepaard gaat met (1) somatische stress; lichamelijke klachten als hoofdpijn of rugpijn die ontstaan uit stress, (2) preoccupatie met het beeld van de persoon of het object dat verloren is gegaan, (3) 18

19 schuldgevoelens, (4) vijandige reacties op de omgeving en (5) verlies van (automatische) gedragspatronen Shepherd (2003) stelt dat het aannemelijk is dat ondernemers gevoelens van rouw ervaren na een faillissement, omdat er een emotionele relatie lijkt te bestaan tussen ondernemers en hun ondernemingen. Wasserman (2008) merkt eveneens op dat ondernemers vaak emotioneel gehecht raken aan hun onderneming en een aantal van hen de onderneming zelfs ziet als hun kindje of hun schatje. Dit maakt het waarschijnlijk dat het verlies van deze onderneming een negatieve emotionele reactie, zoals rouw, genereert bij de ondernemer (Shepherd, 2004). Een negatieve emotie als rouw kan het vermogen om te leren van een gebeurtenis negatief beïnvloeden (Isen & Baron, 1991). Verschillende onderzoeken hebben uitgewezen dat negatieve emoties, zoals rouw, het proces waarmee individuen informatie verwerken, verstoren (Wells & Matthews, 1994). Zo krijgen emotionele gebeurtenissen een hogere prioriteit bij het verwerken van informatie dan neutrale gebeurtenissen (Ellis & Ashbrook, 1989). Dit zou voor de ondernemer kunnen betekenen dat hij of zij vooral aandacht besteed aan de emotionele gebeurtenissen die samenhangen met een faillissement, zoals het bekendmaken van het faillissement aan de medewerkers en minder aandacht besteed aan bijvoorbeeld de oorzaken van het faillissement. De mate van rouw die optreedt bij de ondernemer na het faillissement lijkt dus een negatieve invloed te hebben op de mate waarin de ondernemer leert van deze ervaring. In het artikel van Sheperd (2003) wordt eveneens beargumenteerd dat het noodzakelijk is voor een ondernemer om snel te herstellen van het verdriet van het verlies van de onderneming, zodat hij of zij meer en sneller kan leren van het faillissement. Stroebe en Schut (1999) stellen dat een individu het snelst kan herstellen van het verdriet van het verlies van iets of iemand door te rouwen op een manier die uit twee vormen bestaat: rouw die aandacht geeft aan het verlies (loss orientation) en rouw die is gericht op herstel (restoration orientation). Rouw die aandacht geeft aan het verlies is nodig voor de ondernemer om de emotionele band met het failliete bedrijf te breken. Door de confrontatie aan te gaan met het verlies kan de ondernemer zich aanpassen aan de nieuwe situatie en kan hij of zij het faillissement een plekje geven (Archer, 1999). Rouw die gericht is op herstel is net zo hard nodig, want als de ondernemer zich alleen maar richt op het verlies kunnen negatieve gedachtes en herinneringen toegankelijker worden gemaakt, waardoor het herstelproces vertraagd (Archer, 1999). De ondernemer is hersteld van 19

20 rouw wanneer gedachtes over de gebeurtenissen die gepaard zijn gegaan met het verlies van het bedrijf niet langer een negatieve, emotionele reactie genereert (Stroebe & Schut, 1999). Rouw die is gericht op herstel is nodig voor de ondernemer om snel te herstellen en verder te gaan met zijn of haar leven. Deze manier van rouwen onderdrukt de gevoelens van het verlies door afleiding elders te zoeken. Met deze manier van rouwen wordt elke gedachte aan het faillissement vermeden en leidt de ondernemer zichzelf af door nieuwe dingen te gaan ondernemen. Wanneer er alleen maar gerouwd wordt op een manier die gericht is op herstel, wordt er echter weinig geleerd van het faillissement, omdat de ondernemer niet meer terugdenkt aan deze gebeurtenissen en er dus geen lessen uit kan trekken. Om snel en goed the herstellen moet de ondernemer dus proberen om het verlies te erkennen en het verdriet een kans te geven (Stroebe & Schut, 1999). Daarnaast zou hij of zij ook moeten proberen om zo nu en dan afstand te nemen van het verlies en op zoek te gaan naar afleiding (Stroebe & Schut, 1999). Op basis hiervan zou de volgende stellingen opgesteld kunnen worden: Naarmate de ondernemer meer rouw ervaart na het faillissement en minder snel herstelt van deze gevoelens van rouw, zal hij of zij minder leren van deze gebeurtenis, omdat hij of zij de aandacht dan meer richt op de gevoelens van verdriet die het faillissement teweeg heeft gebracht en niet op de aspecten van het faillissement waar lering uit kan worden getrokken, zoals de oorzaken van het faillissement. Indien een ondernemer rouw ervaart na het faillissement en alleen rouwt op een manier die aandacht geeft aan het verlies of alleen rouwt op een manier die gericht is op herstel zal hij of zij minder snel leren dan een ondernemer die rouwt op een manier die zowel aandacht geeft aan het verlies als gericht is op herstel. De manier van rouwen die alleen gericht is op verlies zorgt ervoor dat de ondernemer te lang blijft hangen in zijn of haar verdriet, waardoor er minder snel geleerd kan worden en de manier van rouwen die alleen gericht is op herstel zorgt ervoor dat de ondernemer onvoldoende terugdenkt aan het faillissement, waardoor er minder geleerd wordt. 20

21 3. Methode 3.1. Methoden van onderzoek Om de stellingen nader te bestuderen is er gebruik gemaakt van kwalitatief onderzoek, waarbij semigestructureerde diepte-interviews zijn afgenomen bij 12 ex-failliete ondernemers. De interviews zijn semigestructureerd, omdat er gewerkt is met vooraf opgestelde vragen zonder antwoordcategorieën. De interviews zijn afgenomen aan de hand van een topiclist die in bijlage 1 is terug te vinden. Door de semigestructureerde vorm van de interviews werd echter ook voldoende ruimte geschapen om de respondent zijn eigen verhaal te laten vertellen, zonder dat hier teveel sturing aan werd gegeven. De interviews duurden gemiddeld 45 minuten. Alle interviews zijn met een voicerecorder opgenomen en direct na het interview uitgewerkt. De termijn waarbinnen het eerste en laatste interview is afgenomen, bedraagt vijf maanden. Er is gekozen voor kwalitatief onderzoek, omdat dit type onderzoek het best geschikt is voor de soort vragen die centraal staan in dit onderzoek. De probleemstelling van dit onderzoek stelt beleving en ervaring centraal. Met kwalitatief onderzoek kan beter worden achterhaald hoe de ondernemer het faillissement heeft beleefd en welke lessen hij of zij van het faillissement heeft geleerd dan met kwantitatief onderzoek, omdat met kwalitatief onderzoek de ondernemer zich in alle vrijheid kan uiten over deze ervaringen en niet gedwongen wordt zich te beperken tot een beperkt aantal antwoordcategorieën dat van te voren is opgesteld. Daarbij kan er met dit type onderzoek worden doorgevraagd en kan de vraagstelling gedurende het onderzoek worden bijgestuurd aan de hand van de resultaten van eerdere interviews. Hiermee kan er een completer beeld worden verkregen van de faillissementsbeleving van de ondernemer en de lessen die hij of zij van het faillissement heeft geleerd dan wanneer er gewerkt zou worden met een kwantitatieve onderzoeksmethode, zoals een enquête met vooraf opgestelde antwoordcategorieën Selectie van de cases Er zijn 12 ex-failliete ondernemers geïnterviewd. Er is net zolang doorgegaan met het interviewen van ex-failliete ondernemers totdat theoretische saturatie was bereikt. Tijdens het elfde interview kreeg ik steeds meer dit heb ik al eerder gehoord momenten en werd ik me ervan bewust dat het interview me weinig nieuwe, relevante gegevens had opgeleverd. Om er zeker van te zijn dat ik voldoende ondernemers had geïnterviewd, heb ik nog één ondernemer 21

22 geïnterviewd, maar hier bleek ook niks nieuws meer naar voren te komen. De kleine details van het verhaal van deze ondernemer over zijn faillissement, de oorzaken van het faillissement en zijn faillissementbeleving waren wel anders, maar in grote lijnen was zijn interview vergelijkbaar met een aantal andere interviews die ik al eerder had afgenomen. Na dit interview ben ik gestopt met het interviewen van ondernemers. Bij het selecteren van de ondernemers werden de volgende selectiecriteria gehanteerd: De ondernemer moet op dit moment actief zijn met een onderneming waarvan de startdatum ligt tussen en heden. Eén van de vorige ondernemingen van de ondernemer moet failliet zijn verklaard ergens tussen en heden. Er worden zowel ondernemers opgenomen die alleen zakelijk failliet zijn gegaan als ondernemers die ook privé failliet verklaard zijn. Er is er voor gekozen om geen ondernemers op te nemen waarvan het faillissement langer is geleden dan 10 jaar, omdat het gevaar dan bestaat dat ze zich onvoldoende kunnen herinneren hoe ze het faillissement hebben beleefd en hoe het faillissement is veroorzaakt. De huidige onderneming en de failliete onderneming van de ondernemer moeten in Nederland gevestigd zijn. De huidige onderneming en de failliete onderneming(en) moeten in de tertiaire sector zitten, omdat de meeste bedrijven in Nederland actief zijn in deze sector. Daarbij is deze sector minder kapitaal- en arbeidsintensief dan bijvoorbeeld de secundaire sector, waardoor het aannemelijk is dat de meeste herstarters zich in deze sector bevinden, omdat het voor hen makkelijker is om opnieuw te starten met een onderneming. Er is er voor gekozen om geen bedrijven op te nemen uit de primaire en secundaire sector, omdat deze bedrijven te veel zouden kunnen verschillen van bedrijven uit de tertiaire sector. Hierdoor kan er te veel variatie in de cases zitten waardoor de bevindingen toevallig zouden kunnen zijn. Deze selectiecriteria zijn opgesteld op basis van replication logic. Replication logic houdt in dat de cases worden gekozen om voorgaande cases te repliceren (Eisenhardt, 1989). Volgens Yin (1994) zou elke casus gezien moeten worden als een op zichzelf staand experiment dat kan worden gebruikt om de vorige bevindingen te bevestigen of te verwerpen. Met een selectie van cases gebaseerd op replication logic worden cases geselecteerd waarvan verwacht kan worden dat ze dezelfde resultaten genereren (Yin, 22

23 1994). In de selectie van cases zijn twee cases opgenomen die niet helemaal voldoen aan de selectiecriteria, maar die wel belangrijk genoeg werden bevonden om ze alsnog mee te nemen. Eén ondernemer bleek nog niet officieel begonnen te zijn met zijn nieuwe onderneming, maar de plannen waren wel in een redelijk concreet stadium en hij was actief bezig om het van de grond te krijgen. Deze casus is alsnog opgenomen, omdat dit één van de weinige cases was waar heel sterk naar voren kwam dat de ondernemer het faillissement toeschreef aan een externe oorzaak en zich niet persoonlijk verantwoordelijk voelde. Bij een andere ondernemer waren de faillissementen langer dan tien jaar geleden, maar omdat hij er nog zo levendig over kon vertellen, is deze casus alsnog opgenomen in de steekproef, al zal er wel rekening mee moeten worden gehouden dat er vraagtekens kunnen worden gezet bij de juistheid en de compleetheid van deze informatie Kwaliteitsoverwegingen Het is belangrijk dat een onderzoek methodologisch goed in elkaar zit, want hoe beter de gebruikte methode, hoe objectiever de conclusies en hoe meer er gebouwd kan worden op de resultaten. Al is objectiviteit wel een moeilijk begrip bij kwalitatief onderzoek, want dit is een interpreterende manier van onderzoek doen waarbij persoonlijke kwaliteiten als waarneming, communicatie en interpretatie juist gericht worden ingezet (Maso & Smaling, 1998). Maso en Smaling (1998) hanteren daarom een meer algemene definitie van objectiviteit is: Het streven naar objectiviteit in onderzoek is het streven, in relatie tot het kader van de vraagstelling van het onderzoek, recht te doen aan het object van studie: het object van studie te laten spreken en niet te laten vertekenen. Er bestaan verschillende criteria om de kwaliteit van een onderzoek te beoordelen. Achtereenvolgens zal worden uitgelegd welke criteria dit zijn en welke stappen deze studie heeft ondernomen om hoog te scoren op deze criteria Interne validiteit Interne validiteit geeft de mate weer waarin er een causale relatie tussen variabelen bestaat. De interne validiteit van een onderzoek is hoog als de conclusies die getrokken worden over de oorzaak- en gevolgrelaties tussen de variabelen gerechtvaardigd zijn. Er zijn dan geen alternatieve verklaringen mogelijk voor het gevonden verband. (Babbie, 200l; Cook & Cambell, 1970). In deze studie wordt interne validiteit gerealiseerd door rekening te houden met potentiële bronnen van vertekening. Zo wordt er aandacht besteed aan voorbeelden die de conclusies tegenspreken, wordt er gecontroleerd op de volgende potentieel storende 23