Afstudeerscriptie Master Beleid, Communicatie en Organisatie

Transcriptie

1 Afstudeerscriptie Master Beleid, Communicatie en Organisatie Een perspectief van de Brandweer

2 Ik ben behulpzaam. Ik ben deskundig. Ik ben daadkrachtig. Ik ben brandweer. (NVBR, communicatie brandweer netwerk Cobra, 2009, p.1) Ik versta mijn vak. Ik stel alles in het werk om noodsituaties te voorkomen. Ik bied deskundige noodhulp en nazorg. Ik weet waar mijn omgeving mee te maken heeft. En heb passie voor het vak. Ik geef hulp, advies en oplossingen. (NVBR, communicatie brandweer netwerk Cobra, 2009, p.1) Student : Alexandra Smit Master : Beleid, Communicatie en Organisatie (Voltijd) Adres : Diligencehof 1, 1445MP Purmerend adres : asmit@live.nl Telefoonnummer : e beoordelaar : J. Wolbers MSc 2 e beoordelaar : Prof. dr. P. Groenewegen Datum : 25 juni

3 Voorwoord In het kader van mijn Master opleiding Beleid, Communicatie en Organisatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam heb ik onderzoek gedaan naar de perceptie van de Brandweer over de zelfredzaamheid van burgers bij incidenten. Het onderzoek heeft zich specifiek gericht op de interactie tussen de Brandweer en zelfredzame burgers bij dagdagelijkse incidenten. Dit onderzoek is uitgevoerd om de opleiding aan de Vrije Universiteit Amsterdam te kunnen afronden. Tijdens het onderzoek heb ik meerdere malen contact gehad met de Brandweerlieden van Brandweerkazerne X, Noord-Holland. Met dit onderzoek hoop ik iets bij te dragen aan de ontwikkeling van het begrip zelfredzaamheid binnen de rampenbestrijding. Door de perceptie van de Brandweer over dit begrip te belichten en de problematiek die komt kijken bij de interactie tussen zowel Brandweer als zelfredzame burger. Verder is van belang de factoren die deze interactie bemoeilijken te identificeren en deze waar mogelijk te optimaliseren. Mijn dank gaat uit naar alle mensen die mij hebben geholpen bij het uitvoeren van mijn onderzoek. In het bijzonder naar de officier van dienst van Kazerne X, die mij de mogelijkheid heeft gegeven de dagelijkse werkzaamheden op de kazerne te observeren en de brandweerlieden te interviewen. Verder wil ik bedanken in het bijzonder één brandweerman van kazerne X, zonder zijn hulp had ik de mogelijkheid om binnen de kazerne mijn onderzoek uit te voeren niet gehad. Ook wil ik mijn begeleiders vanuit de opleiding bedanken voor hun steun en kritische kijk gedurende mijn onderzoek. En als laatste wil ik mijn familie bedanken, voor de mogelijkheden en steun die zij mij hebben gegeven om deze opleiding af te ronden. In een periode van 17 weken heb ik alle relevante literatuur verzameld en geanalyseerd over het onderwerp zelfredzaamheid en heb ik de interviews en observaties uitgewerkt. Verder heb ik de data, afkomstig uit de interviews en observaties, gekoppeld aan de theorie die hierover beschikbaar was. Met als eindresultaat het document dat nu voor u ligt. Het was een hele leerzame en zware periode en ik hoop dat ik op de juiste manier invulling heb gegeven aan de verwachtingen vanuit de opleiding. Ik wens u veel plezier bij het lezen van het rapport. Alexandra Smit Juni,

4 Samenvatting Zelfredzaamheid! Wat is zelfredzaamheid van burgers? Wat houdt het eigenlijk in? Hoe ga je er als hulpverlener mee om? Dit zijn belangrijke vragen die binnen dit onderzoek centraal stonden. Binnen dit onderzoek wordt verstaan onder zelfredzaamheid van burgers het volgende: zelfredzaamheid zijn burgers die zichzelf en andere helpen bij incidenten om de schade van het incident te beperken, door zowel hulp te verlenen aan de slachtoffers als de professionele hulpverleningsorganisaties te ondersteunen bij hun werkzaamheden. Er is binnen brandweer kazerne X, gevestigd in de provincie Noord-Holland, onderzoek gedaan naar de perceptie van de brandweerlieden over het fenomeen zelfredzaamheid van burgers. Verder zijn er op basis van observaties gedurende twee 24-uurs diensten gesprekken gevoerd met de brandweerlieden, interviews afgenomen met de brandweerlieden en is er geobserveerd hoe er tijdens uitrukkingen geinteracteerd wordt met zelfredzame burgers. Ten slotte zijn er nog twee medewerkers van het hoofdkantoor van de brandweer geïnterviewd om te onderzoeken of er verschillen en/of overeenkomsten in de percepties zat tussen de organisatorische medewerkers en de brandweerlieden over het fenomeen zelfredzaamheid van burgers. De data die hierbij verzameld is, is na afloop geanalyseerd en gekoppeld aan theorieën en concepten die hierover beschikbaar waren binnen de literatuur. Als leidraad door dit gehele onderzoek stond één hoofdvraag centraal, met 4 theoretische deelvragen en 4 empirische deelvragen. De hoofdvraag binnen dit onderzoek is: Op welke manier beïnvloedt de perceptie van de brandweer de interactie tussen brandweerlieden en zelfredzame burgers bij dagdagelijkse incidenten? De theoretische deelvragen zijn: Wanneer wordt een burger een zelfredzame burger? Welke dimensies van zelfredzaamheid zijn er te onderscheiden? Welke vooroordelen bestaan er volgens de hulpverleners over de zelfredzaamheid van burgers binnen de literatuur? Wat houdt interactie tussen de Brandweer en zelfredzame burgers bij incidenten in? De empirische deelvragen zijn: Op welke wijze beïnvloeden de collectieve en individuele zelfredzaamheid de interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers? Wat is de perceptie van de Brandweer over de zelfredzaamheid van burgers bij incidenten en welke aspecten beïnvloeden deze perceptie? Hoe verloopt de interactie tussen de Brandweer en zelfredzame burgers bij incidenten? In welke mate hebben de protocollen binnen de brandweer invloed op de dagdagelijkse werkwijze van de brandweerlieden met betrekking tot de interactie met zelfredzame burgers? 3

5 Het doel van huidig onderzoek is het leveren van een bijdrage aan de ontwikkeling van het concept zelfredzaamheid van burgers binnen de Nederlandse rampenbestrijding, door een overzicht te geven van de meningen van belanghebbende en inzicht te geven in de knelpunten die optreden bij de interactie tussen de Brandweer en zelfredzame burgers op het moment van een dagdagelijks incident. De centrale vraag is beantwoord door middel van een inductieve wijze van onderzoek met deductieve aspecten. Dit houdt in dat er eerst gezocht is naar relevante literatuur over het onderwerp zelfredzaamheid van burgers, maar aangezien het nog een redelijk recentelijk onderwerp is, was er nog niet veel over dit onderwerp geschreven. Daarom is na de verzameling van de empirische data, observaties en interviews, nogmaals literatuur gezocht die de empirische data ondersteunen c.q. verklaren. Op basis daarvan is een conclusie geschreven waarop de aanbevelingen voor verder onderzoek gebaseerd zijn. De belangrijkste en soms meest frappante onderzoeksresultaten die naar voren zijn gekomen binnen dit onderzoek zijn als volgt: Momenteel is er tijdens dagdagelijkse incidenten weinig sprake van enige vorm van interactie tussen de brandweerlieden en zelfredzame burgers, de enige vorm die wel plaatsvindt is het uitvragen van de zelfredzame burgers waar het incident zich bevindt en of er nog slachtoffers in het gebouw aanwezig zijn. Deze informatie wordt met een korreltje zout genomen, aangezien ervaringen geleerd hebben dat de brandweerlieden niet zomaar op de informatie van burgers kunnen bouwen en vertrouwen. Emoties maken deze informatie soms onbetrouwbaar. De brandweerlieden zijn verdeeld in hun perceptie over het fenomeen zelfredzaamheid van burgers, vooral de oudere generatie brandweerlieden die al jaren in het vak zitten zijn over het algemeen negatiever over het idee om burgers toe te laten tijdens incidenten en deze te laten meehelpen. De jongere generatie brandweerlieden zijn daarentegen iets positiever ingesteld tegenover het fenomeen. Het grootste struikelbrok, wat de perceptie van de brandweerlieden beïnvloed, zijn nog steeds de vooroordelen die bestaan over burgers tijdens incidenten. Nog steeds wordt er vastgehouden aan de vooroordelen dat burgers alleen maar in de weg lopen, dat burgers zich antisociaal gedragen en dat burgers in paniek raken tijdens incidenten. Deze vooroordelen worden vooral versterkt door eerdere ervaringen die de brandweerlieden hebben gehad met burgers tijdens incidenten. Deze ervaringen worden gegeneraliseerd naar andere burgers, met als nadeel dat tijdens incidenten alle burgers achter het afzetlint geplaatst worden. De communicatie vanuit het hoofdkantoor naar de brandweerlieden op de kazerne met betrekking tot het fenomeen zelfredzaamheid van burgers is minimaal, dit heeft tot gevolg dat er op de kazerne allemaal geruchten te ronde gaan die de perceptie van de brandweerlieden nadelig beïnvloedt. Dit kan leiden tot een moeilijke implementatie van het fenomeen in de praktijk, omdat er nu al een slecht beeld gecreëerd wordt over het zelfredzame gedrag van burgers. 4

6 De protocollen binnen de brandweer zijn nog steeds gericht op het C3 model van chaos, commando en controle. De protocollen beïnvloeden de brandweerlieden in hun perceptie over de zelfredzaamheid van burgers, omdat het model stelt (waar de protocollen op gebaseerd zijn) dat burgers zorgen voor chaos bij incidenten en dat de brandweerlieden (en andere hulpverleners) gericht zijn op het brengen van commando en controle binnen deze gecreëerde chaos. Dit beïnvloedt de manier waarop de brandweerlieden tegenover burgers staan tijdens incidenten. Deze bovenstaande punten hebben geleid tot de volgende voorstellen voor verder onderzoek, omdat er toch nog veel onduidelijkheid heerst over het fenomeen zelfredzaamheid van burgers, wat het nu precies betekend, maar ook welke taken en handelingen deze zelfredzame burgers tijdens incidenten uit zouden kunnen voeren. De volgende aanbevelingen zijn naar voren gekomen: Er moet meer duidelijkheid komen over alle aspecten die betrekking hebben op het fenomeen zelfredzaamheid van burgers. Deze aspecten moeten ook sneller gecommuniceerd worden naar de brandweerlieden. Om geruchten die negatieve percepties beïnvloeden te beperken, zodat weerstand bij implementatie van het fenomeen geminimaliseerd kan worden. Er moet onderzoek verricht worden, zowel theoretisch, maar vooral in de praktijk, over welke handelingen zelfredzame burgers tijdens incidenten uit zouden kunnen voeren. Hierbij moeten de brandweerlieden, en andere hulpverleners, betrokken worden zodat ook hun mening, perceptie en jaren van ervaring belangrijk wordt en meegenomen wordt in de ontwikkeling van het fenomeen zelfredzaamheid van burgers. Er zal in het veld onderzocht moeten worden welke handelingen geschikt zijn om door zelfredzame burgers, tijdens incidenten, uit te voeren. Er zal onderzocht moeten worden wat de mogelijkheden zijn om de protocollen binnen de brandweer aan te passen, zodat het C3 model dat vooral gericht is op de chaos die burgers creëren tijdens incidenten en de hulpdiensten als orde brengend principe, te verminderen. Dit beïnvloedt de handelingen van de brandweerlieden en als de brandweerlieden vanuit de protocollen weten dat burgers niet altijd voor de chaos zorgen, kunnen deze ook langzaam aan meer en beter gaan interacteren met deze burgers tijdens incidenten. Er zal meer onderzoek in de praktijk gedaan moeten worden om zowel de perceptie van de hulpverleners, als de perceptie van de burgers in kaart te brengen over hoe zij zelf de zelfredzaamheid zien en wat de mogelijkheden van dit fenomeen tijdens incidenten zouden kunnen zijn. Zodat in de toekomst er sprake kan zijn van een samenwerking tussen beide partijen, waar niet alleen de hulpverleners en zelfredzame burgers profijt van hebben, maar vooral de slachtoffers die vallen tijdens de incidenten. Een samenwerking die ervoor zorgt dat de scheidingslijn tussen de professionals en amateurs verwijderd. 5

7 Inhoudsopgave Voorwoord 2 Samenvatting 3 Deel I Uiteenzetting onderzoek 10 Hoofdstuk 1 Inleiding Aanleiding Probleemstelling Doelstelling Centrale vraag Deelvragen Conceptueel model Relevantie Wetenschappelijke relevantie Maatschappelijke relevantie Leeswijzer 16 Hoofdstuk 2 Theoretisch kader Zelfredzaamheid Definities Zelfredzaamheid bij incidenten Operationele definitie zelfredzaamheid Dimensies zelfredzaamheid Collectieve zelfredzaamheid / Individuele zelfredzaamheid Mate van betrokkenheid Emergente groepen Theorieën over zelfredzaamheid Theorie of Planned behavior Emergente norm theorie Vooroordelen over zelfredzaamheid Wat zijn vooroordelen? Welke vooroordelen zijn er? Interactie tussen Brandweer en zelfredzame burger(s) Onwetendheid Streven naar gezamenlijk doel 25 6

8 2.6 Organisatie Brandweer C3 Model C2 Model 27 Hoofdstuk 3 Methodologie Het onderzoeksdesign Case studie Kwalitatief onderzoek Inductie en deductie Methoden van onderzoek Observaties Interviews Document analyse Case selectie Selectie onderzoeksorganisatie Selectie informanten Onderzoekeenheden Dagdagelijkse werkzaamheden Opschaling dagelijkse werkzaamheden naar GRIP Het doel van de GRIP procedure De GRIP fasen Populatie Theoretische populatie Operationele populatie Validiteit en betrouwbaarheid Validiteit Betrouwbaarheid Operationalisatiematrix 38 Deel II Onderzoeksresultaten 44 Hoofdstuk 4 Document analyse Nederlands Instituut fysieke veiligheid Nibra Vooroordelen Nibra Conclusie van de Nibra Analyse rapport Nibra Regionale brandweer Amsterdam en omstreken 47 7

9 4.2.1 Vooroordelen Regionale brandweer Amsterdam en omstreken Taken voor burgers Conclusie Regionale brandweer Amsterdam en omstreken Analyse rapport Regionale brandweer Amsterdam en omstreken 48 Hoofdstuk 5 Analyse interviews en observaties Wat houdt zelfredzaamheid in? De definitie Preventieve of acute fase Grootschalig of kleinschalig De professionals versus de amateurs De professionals De bedrijfshulpverleners en de EHBO ers De burgers Bezuinigingsmaatregel Verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid Het vertrouwen De vooroordelen De kloof tussen theorie en praktijk De ervaring in het veld De gedachtegang van het hoofdkantoor De communicatie Handelingen van burgers tijdens incidenten De protocollen van de brandweer Regelgeving op basis van routine Onwetendheid Chaos, command en control Conclusie 70 Hoofdstuk 6 Analyse theorie Zelfredzaamheid bij incidenten De acties van burgers Het gedrag van burgers Coördinatie Dimensies zelfredzaamheid De invloed van de dimensies Omgevingsfactoren 76 8

10 6.3 De vooroordelen over burgers Professionals en vooroordelen De vooroordelen uit de praktijk Bijstaander effect Identiteit van de brandweer Interactie tijdens incidenten Informatiestroom Verantwoordelijkheid Vertrouwen Samen streven naar hetzelfde doel Spontane acties van burgers Chaos, command en control Conclusie 84 Deel III Conclusie en vervolgonderzoek 87 Hoofdstuk 7 Conclusie 88 Hoofdstuk 8 Discussie 93 Hoofdstuk 9 Aanbevelingen en vervolgonderzoek Beperkingen huidig onderzoek Vervolgonderzoek 98 Referentielijst 100 Bijlage 106 I Interviewvragen Brandweerlieden 107 II Interviewvragen organisatorische medewerkers Brandweer 110 9

11 Deel I Uiteenzetting onderzoek 10

12 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Op dit moment is zelfredzaamheid van burgers een belangrijk fenomeen geworden binnen de Nederlandse rampenbestrijding. De overheid gaat ervan uit dat wanneer burgers voorbereid zijn op rampen en incidenten dit de schade van een ramp of incident kan beperken. Niet alleen de voorbereiding is van belang, ook het adequaat reageren op het moment van een ramp of incident categoriseert de overheid onder zelfredzaamheid van burgers 1. Terwijl de overheid deze zelfredzaamheid promoot onder de burgers met campagnes als denk vooruit en het advies om een noodpakket aan te schaffen, is er veel onduidelijkheid in de literatuur over hoe deze zelfredzaamheid bijdraagt aan het beperken van de schade op het moment van een ramp of incident. Ruitenberg & Helsloot (2004) definiëren zelfredzaamheid als volgt : alle handelingen die door burgers verricht worden ter voorbereiding op rampen en zware ongevallen; tijdens en na rampen en zware ongevallen; om zichzelf en anderen te helpen de gevolgen van de ramp of het zware ongeval te beperken (p.98). Binnen dit onderzoek is de focus vooral gericht op zelfredzaamheid tijdens ongevallen, ook wel incidenten genoemd. Binnen de Nederlandse rampenbestrijding is er sprake van een multidisciplinaire verantwoordelijkheid bij rampen en incidenten, de aard van het incident bepaald wie de verantwoordelijkheid heeft voor de coördinatie. Deze verantwoordelijkheid kan zowel voor de brandweer, de politie als voor de medische hulpverleners zijn. Van de brandweer, maar ook de andere instellingen, wordt verwacht dat zij op het moment van een ramp of incident nauw samenwerken met de andere hulpdiensten, zoals politie en medische hulpverleners (Scholtens, 2008). Hoe de samenwerking tussen zelfredzame burgers en de brandweer verloopt is niet bekend. Ook is onduidelijk of er überhaupt wel sprake is van enige interactie tussen zelfredzame burgers en de brandweer op het moment van een ramp of incident. En welke factoren deze interactie dan mogelijk vergroten c.q. verkleinen. Bovenstaand leidt tot een dilemma, aan de ene kant staat de overheid die de zelfredzaamheid promoot en de burgers aanspoort om daadwerkelijk voorbereid te zijn en adequaat te reageren op het moment van een incident, en aan de andere kant staan de hulpverleners die op basis van vooroordelen (Quarantelli, 1989) de zelfredzaamheid van burgers het liefst zo klein mogelijk willen houden. De vooroordelen over de zelfredzaamheid van burgers wordt door Quarantelli (1989) ook wel aangeduid als de mythen van zelfredzaamheid. Hieronder wordt onder andere verstaan; het in paniek raken van burgers bij incidenten, het in shock raken op het moment van een incident, het in de weg lopen en het antisociale gedrag van burgers. Als deze vooroordelen de perceptie van de brandweer beïnvloeden is het dan wel handig om de zelfredzaamheid van burgers te vergroten, als de hulpverleners deze acties niet

13 accepteren? Of moeten de hulpverleners zich aanpassen en proberen te interacteren met zelfredzame burgers, omdat dit mogelijk de productiviteit kan vergroten en de schade bij een ramp of incident kan verkleinen? Over deze onderwerpen is binnen de literatuur van de rampenbestrijding nog weinig geschreven, maar toch is het van belang dat dit onderzocht wordt. Doordat er namelijk veel onduidelijkheden zijn, binnen de protocollen van de brandweer, bij hulpverleners over het concept zelfredzaamheid van burgers kan dit op het moment van een ramp of incident mogelijk problematische situaties opleveren (Scholtens, 2008), waarbij de hulpverleners niet weten hoe zij de hulp van zelfredzame burgers productief kunnen gebruiken en de zelfredzame burgers als reactie hierop alleen maar in de weg lopen, hiermee bevestigend aan de mythen/vooroordelen. Ook ontstaat er bij incidenten veel verwarring over wie er nu leiding moet geven aan de zelfredzame burgers die de hulpdiensten willen helpen (Hashimoto, 2000). Daarom zal binnen dit onderzoek ingegaan worden op de interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers op het moment van een dagdagelijks incident. Om op deze manier eerst op kleine schaal te onderzoeken of er bij dagdagelijkse werkzaamheden (alledaagse incidenten, zoals brand in een woning, auto in de sloot, persoon te water etc. ) überhaupt sprake is van zelfredzame burgers, of hier geinteracteerd wordt en op welke wijze dit gebeurd. Doordat zelfredzaamheid op meerdere manieren geïnterpreteerd kan worden is het belangrijk duidelijk te maken wat er binnen dit onderzoek precies mee bedoeld wordt. Binnen dit onderzoek zal zelfredzaamheid vooral draaien om de mate waarin burgers die betrokken zijn bij incidenten, of die in de buurt van incidenten zijn op het moment dat deze plaatsvinden, andere burgers (slachtoffers) helpen door middel van het verlenen van eerste hulp, het ondersteunen van de slachtoffers door bijvoorbeeld een deken, eten en drinken te halen en meedragen aan het beperken van de schade van een incident. Hier valt bijvoorbeeld niet onder het bellen van 112 op het moment dat het incident plaats vindt. Wel hangt de mate van zelfredzaamheid af van het soort incident en de grote van het incident. Belangrijk is hierbij dat gedurende het onderzoek rekening gehouden wordt met het soort zelfredzame gedrag van burgers dat bestudeerd wordt en dat dit daadwerkelijk voldoet aan bovenstaande eisen die binnen dit onderzoek aan zelfredzaamheid gesteld zijn. Bij ieder incident zal dan gekeken worden of het zelfredzame gedrag van de burgers aan de bovenstaande eisen voldoet. Binnen zelfredzaamheid zijn er twee dimensies te onderscheiden namelijk, individuele en collectieve zelfredzaamheid (Van den Brand, 2005). Bij individuele zelfredzaamheid gaat het over één á twee zelfredzame burgers die individueel proberen de slachtoffers te helpen. Bij collectieve zelfredzaamheid gaat het om meer dan twee personen die als groep proberen de slachtoffers te helpen. Binnen dit onderzoek zal zowel de nadruk liggen op individuele als collectieve zelfredzaamheid om te kunnen onderzoeken of hier mogelijk ook verschillen in zitten en of dit mogelijk de perceptie van de brandweer beïnvloedt. Daarnaast zal tijdens de observaties onderzocht worden of het soort incident 12

14 invloed heeft op de dimensies van zelfredzaamheid, verwacht wordt dat hoe meer slachtoffers er betrokken zijn bij een bepaald incident de zelfredzaamheid collectiever zal verlopen, maar de observaties zullen uit moeten wijzen of dit correct is. De nadruk zal binnen dit onderzoek gelegd worden op de perceptie van de brandweer over de zelfredzaamheid van burgers om duidelijkheid te scheppen over wat de brandweer onder zelfredzaamheid verstaat en of zij daar daadwerkelijk iets mee doen op het moment van een incident. En of zij de zelfredzaamheid van burgers als voordelig of nadelig ervaren en waarom dit zo is. Met als doel om mogelijk de interactie te kunnen vergroten en de schade van een incident gezamenlijk (zowel brandweer als zelfredzame burgers) te kunnen beperken. Als het al überhaupt mogelijk is om de schade gezamenlijk te kunnen beperken. De mogelijkheid bestaat ook dat de brandweer vindt dat zij het beste uitgerust zijn om de schade van het incident zoveel mogelijk te beperken en geen reden zien om te interacteren met zelfredzame burgers. Verder zal onderzocht worden wat de invloed van de protocollen van de brandweer is op de interactie. De geschiedenis van de rampenbestrijding is gebaseerd op het C3 model van Dynes (1990), deze bestaat uit chaos, command and control. Dit model suggereert dat burgers bij incidenten voor de chaos zorgen en de hulpverleningsorganisaties op militaire wijze moeten zorgen voor de command en control. Hierdoor is het belangrijk om te onderzoeken of de protocollen binnen de brandweer, de perceptie van de brandweerlieden beïnvloeden met betrekking tot de interactie met zelfredzame burgers. 1.2 Probleemstelling De probleemstelling bestaat uit een doelstelling en centrale vraag. De centrale vraag wordt opgedeeld in deelvragen, zowel theoretische als empirische deelvragen De doelstelling Het doel van dit onderzoek is het leveren van een bijdrage aan de ontwikkeling van het concept zelfredzaamheid van burgers binnen de Nederlandse rampenbestrijding, door een overzicht te geven van de meningen van belanghebbende en inzicht te geven in de knelpunten die optreden bij de interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers op het moment van een dagdagelijks incident Centrale vraag Op welke manier beïnvloedt de perceptie van de brandweer de interactie tussen brandweerlieden en zelfredzame burgers bij dagdagelijkse incidenten? De centrale vraag zal beantwoord worden door middel van een inductieve wijze van onderzoek met deductieve aspecten. Dit houdt in dat er eerst gezocht wordt naar relevante literatuur over het onderwerp zelfredzaamheid, maar aangezien het nog een redelijk recentelijk onderwerp is, is er nog 13

15 niet veel over dit onderwerp geschreven. Daarom zal na de verzameling van de empirische data, observaties en interviews, nogmaals literatuur gezocht worden die de empirische data ondersteunen. Dit maal op een inductieve wijze, dat wil zeggen aan de hand van de geanalyseerde data afkomstig uit de interviews en de observaties zal er gezocht worden naar literatuur en concepten die deze data ondersteunen. En op basis daarvan zal een conclusie geschreven worden waarop de aanbevelingen voor verder onderzoek gebaseerd zullen worden Deelvragen Theoretische deelvragen Wanneer wordt een burger een zelfredzame burger? Welke dimensies van zelfredzaamheid zijn er te onderscheiden? Welke vooroordelen bestaan er volgens de hulpverleners over de zelfredzaamheid van burgers binnen de literatuur? Wat houdt interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers bij incidenten in? Empirische deelvragen Op welke wijze beïnvloeden de collectieve en individuele zelfredzaamheid de interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers? Wat is de perceptie van de brandweer over de zelfredzaamheid van burgers bij incidenten en welke aspecten beïnvloeden deze perceptie? Hoe verloopt de interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers bij incidenten? In welke mate hebben de protocollen binnen de brandweer invloed op de dagdagelijkse werkwijze van de brandweerlieden met betrekking tot de interactie met zelfredzame burgers? 1.3 Conceptueel model Bovenstaande deelvragen zijn gebaseerd op het onderstaande conceptuele model dat als leidraad gebruikt wordt gedurende dit onderzoek. Perceptie van de Brandweer Organisatie - protocollen Interactie Burger(s) - Individueel - Collectief Figuur 1: Conceptueel model 14

16 Binnen dit onderzoek zal getracht worden te achterhalen op welke wijze de perceptie van de brandweer de interactie bemoeilijkt tussen de brandweer en zelfredzame burgers door in kaart te brengen de percepties van de brandweerlieden en de manier van organiseren binnen de Brandweer over de zelfredzaamheid van burgers. 1.4 Relevantie 1.4.1Wetenschappelijke relevantie Binnen de wetenschap heerst er nog veel verwarring over wat nu precies zelfredzaamheid van burgers inhoudt. Ook is er nog veel onduidelijkheid hoe er met het zelfredzame gedrag van burgers omgegaan moet worden bij rampen, maar ook bij incidenten. De wetenschappelijke relevantie van dit onderzoek is dan ook om een bijdrage te leveren aan de theorievorming over de zelfredzaamheid van de burgers. Dit onderwerp is een nog tamelijk nieuw binnen de wetenschap, hierdoor zijn er nog veel onduidelijkheden over bepaalde aspecten van zelfredzaamheid. De wetenschappelijke relevantie van dit onderzoek is om inzicht te geven wat de interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers beïnvloedt. Ook is het van belang inzicht te geven in de theorieën over interactie tussen mensen, maar dan toegespitst op de rampenbestrijding om zo n goed mogelijk antwoord te kunnen geven op de probleemstelling en om te zien of de gevonden constateringen in meerdere situaties mogelijk van toepassing zouden kunnen zijn, dan alleen op de geobserveerde incidenten. Er zal binnen dit onderzoek gekeken worden op basis van dagdagelijkse incidenten wat de invloed is van de perceptie van de brandweer op de interactie met zelfredzame burgers, omdat eerst op kleine schaal gekeken moet worden wat de belangrijkste knelpunten zijn voordat er gekeken kan worden naar grootschalige rampen Maatschappelijke relevantie De maatschappelijke relevantie is te onderzoeken in welke mate de interactie tussen zelfredzame burgers en de brandweer beïnvloedt wordt door de perceptie van de brandweer over de zelfredzaamheid van burgers. Op dit moment wordt er amper gesproken over interactie tussen zelfredzame burgers en hulpverleners op het moment van een incident, laat staan op het moment van een ramp. Hierdoor bestaat er veel onduidelijkheid onder de hulpverleners op het moment van een incident/ ramp, of zij een zelfredzame burger toe moeten laten binnen het rampengebied (Tonnaer, 2008). Aan de hand van dit onderzoek zal geprobeerd worden duidelijk te maken in welke mate de perceptie van de brandweer het proces van interactie bemoeilijkt en hoe deze mogelijk geoptimaliseerd kan worden. Door het in kaart te brengen van de knelpunten die bij de interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers optreden. Ook is het van belang om in kaart te brengen welke aspecten van zelfredzaamheid duidelijker gemaakt moeten worden naar de brandweer toe, zodat de overheid misschien op basis van een nieuwsbrief of intranet een duidelijker beeld kan vormen binnen de 15

17 brandweer hoe er met de zelfredzaamheid van burgers omgegaan moet worden en hoe deze burgers het beste benut kunnen worden tijdens incidenten. 1.5 Leeswijzer Door eerst duidelijk te maken wat het probleem is, deze duidelijk in kaart te brengen over het onderwerp zelfredzaamheid van burgers en het houden van observaties en interviews is onderstaande volgorde van het onderzoek ontstaan. Deel Inhoud Hoofdstukken Deel I Uiteenzetting onderzoek Hoofdstuk 1 t/m 3 Deel II Onderzoeksresultaten Hoofdstuk 4 t/m 6 Deel III Conclusie en vervolgonderzoek Hoofdstuk 7 t/m 9 Binnen deel I van dit rapport zal ingegaan worden op het probleem zelf, de inleiding in het probleem, het theoretisch kader en de methodologie van dit onderzoek. Binnen het tweede deel zullen de onderzoeksresultaten besproken worden, de data die verzameld is aan de hand van de interviews en observaties. Deze zullen geanalyseerd worden en in het tweede deel besproken worden. In het derde deel van dit rapport zullen de conclusie, beperkingen van het huidige onderzoek en aanbevelingen voor vervolgonderzoek besproken worden. In hoofdstuk 7 zal een antwoord gegeven worden op de hoofdvraag. 16

18 Hoofdstuk 2 Theoretisch kader Aan de hand van de theoretische deelvragen wordt binnen het theoretisch kader de literatuur en theorieën die betrekking hebben op deze specifieke deelvragen besproken. In paragraaf 2.1 worden eerst meerdere definities besproken van zelfredzaamheid en uiteindelijk zal er een operationele definitie gemaakt worden van het begrip die verder in de dit onderzoek centraal staat. 2.1 Zelfredzaamheid is een begrip op zich. Toch is over dit begrip nog een heleboel onduidelijkheid, zo benadrukt Edwin Muller (2009). Wat zelfredzaamheid betekent is echter niet helemaal duidelijk. Soms gaat het om het daadwerkelijk verbeteren van de competenties van de burgers (en bedrijven) om zich te kunnen redden in onveilige situaties. Soms lijkt het erop dat het gaat om verantwoordelijkheden van de overheid af te schuiven op de burgers. Soms lijkt het ook op een ordinaire bezuinigingsmaatregel (p.33). Zelfredzaamheid is een nieuw begrip, maar burger participatie is al langer een belangrijk onderwerp binnen de rampenbestrijding Definities Zelfredzaamheid betreft alle handelingen die door de burger verricht worden: ter voorbereiding op rampen en zware ongevallen, tijdens en na rampen en zware ongevallen, om zichzelf en anderen te helpen, de gevolgen van de ramp of het zware ongeval te beperken (Ruitenberg & Helsloot, 2004, p. 98). Zelfredzaamheid kent ook nog een ander aspect, namelijk de redzaamheid ook wel situationeel altruïsme genoemd. Dit houdt in collectieve respons tijdens en kort na de impact van een incident/ ramp, de inmenging van familie en verwanten en de ondersteuning door lokale organisaties en bedrijven (Regionale brandweer Amsterdam en omstreken, 2006, p.3). Bij zelfredzaamheid komen verschillende problemen naar voren, vooral vanuit de optiek van de hulpverleners en de overheid, deze worden ook wel de tien mythen van zelfredzaamheid genoemd. Er wordt vanuit gegaan dat burgers op het moment van een incident chaotisch worden en in paniek raken. Dit is echter zelden het geval (Nibra). Zelfredzame burgers reageren vanuit hun instinct en dit is meestal in het eerste geval om de slachtoffers die zichzelf niet meer kunnen redden te ondersteunen en te helpen. Tonnaer (2008) beschrijft zelfredzaamheid, burgerparticipatie, als volgt; het verschijnsel dat gewone burgers zichzelf en elkaar helpen tijdens en direct na een grootschalig incident en zich inspannen om de gevolgen van het incident beperkt te houden. Deze burgers maken geen deel uit van de formele rampenbestrijdingsstructuur en handelen vaak op eigen initiatief en naar eigen inzicht (p.43). 17

19 Weer een andere onderzoeker definieert zelfredzaamheid als volgt: het houdt in het geloof van mensen in hun eigen capaciteiten om controle uit te oefenen over hun eigen functioneren en over incidenten die hun leven beïnvloeden (Bandura, 1994). Het geloof hierin beïnvloedt hoe mensen denken, voelen en zichzelf motiveren en gedragen (Bandura, 1994). Dit geloof wordt veroorzaakt door diverse aspecten, maar allen lopen zij door vier stadia heen, namelijk: cognitief, motivatie, affecties en selectief proces (Bandura, 1994). Cognitief houdt in de mate waarin mensen van te voren in hun hoofd scenario s kunnen afspelen en hier oplossingen voor kunnen bedenken die uitgevoerd kunnen worden wanneer in de praktijk het scenario zich voordoet (Bandura, 1994). Het motivatie proces houdt in de mate waarin mensen hun acties coördineren aan de hand van eerder bedachte scenario s in hun hoofd, ze vormen het geloof over welke acties zij kunnen uitvoeren en mensen bedenken alvast de uitkomsten van deze acties. Ze zetten doelen voor zichzelf om de gewenste resultaten te behalen (Bandura, 1994). Het affectieve proces houdt in dat het geloof van mensen in hun eigen capaciteiten invloed heeft op de mate van stress en depressie die zij ervaren bij bedreigende of ingewikkelde situaties, maar ook beïnvloedt het de motivatie van mensen (Bandura, 1994). Mensen die geloven dat zij in staat zijn om in gedachten controle uit te oefenen over bedreigende situaties hebben minder last van angst op het moment dat er zo n situatie zich voordoet dan mensen die geen controle hebben over hun gedachten (Bandura, 1994). Het laatste proces is het selectief proces, dit houdt in dat mensen bepaalde activiteiten in het leven vermijden, omdat zij zichzelf niet in staat achten om hiermee om te gaan, de beslissingen die mensen nemen gedurende hun leven beïnvloedt de persoonlijkheid die zij hebben en hun eigen competenties. Dit beïnvloedt de manier waarop zij in het leven staan en acties ondernemen die in eerste instantie bedreigend zijn. Zelfredzaamheid wordt geanalyseerd in termen van de verwachte kans om iedere stap uit te voeren achtereenvolgens onder verschillende omstandigheden (Bandura & Wood, 1989). Dit houdt in dat mensen op het moment van een incident zullen handelen naar hun eigen geloof in hun capaciteiten, mensen verschillen hierin. Een burger kan heel goed in staat zijn om te helpen bij bedreigende situaties, maar een andere burger kan hiertoe niet in staat zijn. Dit hangt af van de keuzes die de individuen maken en het eigen geloof in de eigen capaciteiten om gecontroleerd acties uit te kunnen voeren Zelfredzaamheid bij incidenten Op het moment van een incident zijn burgers meestal niet hulpeloos of afhankelijk van anderen. Zo ver als mogelijk, zijn burgers de eerste die beginnen met zoeken naar overlevende en het helpen van deze overlevende (Helsloot & Ruitenberg, 2004). Aangeven wordt door Helsloot en Ruitenberg (2004) dat burgers op het moment van een incident beslissingen nemen door middel van twee verschillende systemen, namelijk intuïtief en analytisch. Deze twee beslissingssystemen beïnvloeden het gedrag van burgers. Burgers reageren volgens Helsloot en Ruitenberg (2004) snel en intuïtief bij incidenten, wanneer er geen tijd meer is om zich goed voor te bereiden en het incident zich plotseling voordoet. Dynes (1990) geeft aan dat overlevende veel doen, voordat de hulpverlening ter plaatste is, zonder 18

20 coördinatie van de hulpverlening. Hierdoor worden de acties van burgers verkeerd gekarakteriseerd als verwarrend, chaotisch en willekeurig door de hulpverleners, omdat er vanuit de hulpverlening geen controle op uitgeoefend is. Hol (2010) stelt dat omdat burgers over het algemeen geen training en ervaring hebben in de hulpverlening, moet onder ogen worden gezien dat eveneens de kans bestaat, dat zij onoordeelkundig te werk gaan en daardoor zichzelf en mogelijk ook andere schade toebrengen (p.1). Dit houdt in dat op het moment dat burgers meehelpen bij incidenten, de kans toeneemt dat binnen de hulpverlening het onoordeelkundig handelen vergoot wordt. De burgers zijn immers niet of minder getraind, beschikken veelal niet over de nodige deskundigheid, waardoor zij sneller fouten zullen maken dan professionele hulpverleners (Hol, 2010, p.6). Ook wordt aangegeven in een rapport van de regionale brandweer Amsterdam en omstreken (2006) dat in de huidige planvorming voor de inzet van de redzame burger nog geen ruimte is (p.7). In het rapport van de regionale brandweer Amsterdam en omstreken (2006) wordt aangegeven dat zelfredzaamheid niet vanzelfsprekend is in de voorbereiding en de inzet van hulpverleningsorganisaties. Er wordt onvoldoende gebruik gemaakt van de capaciteiten van burgers, op het moment dat de professionele organisaties bij incidenten zich hebben geïnstalleerd worden de burgers verwijderd, terwijl er toch vaak handen en materiaal tekort komen bij de bestrijding van het incident. Aangegeven wordt in het rapport van de regionale Brandweer Amsterdam en omstreken (2006) dat improvisatie en inzet van burgers zeker een waardevolle aanvulling is op de bestaande rampenbestrijdingsorganisaties. Hierbij wordt er wel vanuit gegaan dat de burgers redelijk denkende redzame mensen zijn, die niet in zeven sloten tegelijk lopen en ook de professionele hulpverleners niet zal hinderen (p.7) Operationele definitie zelfredzaamheid Binnen dit onderzoek draait zelfredzaamheid vooral om de mate waarin burgers die betrokken zijn bij incidenten, of die in de buurt van incidenten zijn op het moment dat deze plaatsvinden, andere burgers (slachtoffers) helpen door middel van het verlenen van eerste hulp, het ondersteunen van de slachtoffers door bijvoorbeeld een deken, eten en drinken te halen en meedragen aan het beperken van de schade van een incident. Hier valt bijvoorbeeld niet onder het bellen van 112 op het moment dat het incident plaats vindt, maar wel het duidelijk doorgeven van cruciale informatie aan de professionele hulpverleners wanneer deze bij het incident aankomen. De definitie van zelfredzaamheid die verder binnen dit onderzoek centraal staat is als volgt: zelfredzaamheid zijn burgers die zichzelf en andere helpen bij incidenten om de schade van het incident te beperken, door zowel eerste hulp te verlenen aan de slachtoffers als de professionele hulpverleningsorganisaties te ondersteunen bij hun werkzaamheden. 19

21 2.2 Dimensies zelfredzaamheid Collectieve zelfredzaamheid versus individuele zelfredzaamheid Afstudeerscriptie Alexandra Smit Zelfredzaamheid bestaat zowel uit een collectief als een individueel aspect, het geloof dat individuen succesvol kunnen samenwerken met andere individuen voor het gezamenlijk uitvoeren van collectieve acties. Burgers kunnen individueel zelfredzaam zijn, dit houdt in dat op het moment van een incident maximaal twee burgers zich ontfermen over de slachtoffers, dit gebeurt niet in groepsverband, het is ieder voor zich. Burgers kunnen ook collectief zelfredzaam zijn, dit houdt in dat op het moment van een incident er meerdere zelfredzame burgers gezamenlijk reageren en proberen de slachtoffers collectief te helpen. Voorbeelden hiervan zijn, het opzetten van een kleinschalige reddingsactie op zoek naar overlevende slachtoffers bij een ongeval met een bus/metro. Bij collectieve zelfredzaamheid is er sprake van wederzijdse afhankelijkheid tussen de individuen (Brand van den, 2005). In meeste definities van zelfredzaamheid wordt er uitgegaan van burgers als collectief. Er is duidelijk een verschil tussen burgers als individuen en burgers als collectief. Aangegeven wordt door Heerikhuizen (1997) dat individuele zelfredzaamheid niet bestaat. Heerikhuizen (1997) stelt dat mensen niet kunnen overleven zonder collectiviteiten. Maar gesteld wordt binnen dit onderzoek dat burgers wel degelijk ook individueel zelfredzaam kunnen zijn. Binnen dit onderzoek wordt niet zo zeer gekeken naar de samenleving als collectieve entiteit, maar wordt er meer gekeken naar burgers als individuele en collectieve zelfredzame burgers die slachtoffers helpen tijdens incidenten. Dit houdt in dat burgers of individueel zelfredzaamheid zijn, of collectief met meer dan 2 personen. De samenleving als geheel zal buiten beschouwing gelaten worden binnen dit onderzoek, omdat zoals Heerikhuizen (1997) en andere onderzoekers het stellen over de falende collectieve samenleving binnen dit onderzoek niet van toepassing is. Van den Brand (2005) stelt dat het handelen van individuele burgers wordt bepaald vanuit de ruimtelijke en vooral de sociale context, de sociale omgeving en de invloeden die uitgaan van informatie van familie, verwanten, andere burgers en van de overheid maken dat de individuele wil niet uitsluitend bepalend is voor het verloop van de gebeurtenissen (p.14). Denkers (1993) stelt dat individuele zelfredzaamheid overeenkomt met de falende zelfredzaamheid van de gemeenschap of het collectief en Huberts (2001) stelt weer dat individuele zelfredzaamheid in afgesloten privé domeinen de falende zelfredzaamheid is van sociale netwerken (Van den Brand, 2005, p. 14). De vraag blijft echter of het voor de brandweer verschil maakt dat er individueel of collectief zelfredzaam gedrag vertoont wordt bij incidenten. In de literatuur komt hierover weinig naar voren. Binnen dit onderzoek zal getracht worden dit verschil te onderzoeken, door middel van de interviews en observaties. Om te zien of individueel of collectief zelfredzaam gedrag van burgers de perceptie en de interactie met de brandweer beïnvloedt Mate van betrokkenheid Fritz & Mathewson (1957) hebben burgers die betrokken zijn bij incidenten individueel gecategoriseerd op de mate van betrokkenheid. Fritz & Mathewson (1957) onderscheiden hier 5 typen 20

22 van informele en onofficiële betrokkenheid. Deze zijn: de terugkomende, de bange, de helpers, de nieuwsgierige en de toezichthouders. Onder de helpers wordt verstaan de burgers die meestal zelf betrokken zijn geweest bij het incident. Ook geven Lowe & Fothergill (2003) aan dat de meeste acute zorg verleend wordt door deze helpende burgers en door de omwonende burgers. Deze burgers voeren kritische activiteiten uit, zoals het zoeken naar overlevende en het verlenen van eerste hulp, direct na een incident (Tierney, 2001). Scanlon (1992) geeft aan dat het gedrag van emergente groepen wel geaccepteerd wordt door onderzoekers op het gebied van de rampenbestrijding, maar dat het nog niet goed onderzocht is Emergente groepen Ondanks dat zelfredzaamheid een recentelijk nieuw begrip is, is er in het verleden ook al over dit fenomeen gesproken. Stallings & Quarantelli (1985) spraken in 1985 over emergente groepen, groepen burgers die zich op het moment van een ramp/ incident organiseren om andere te helpen. Stallings & Quarantelli (1985) stellen dat emergente groepen private burgers zijn die samenwerken om een gezamenlijk doel te behalen gerelateerd aan een incident, waarbij de organisatie nog niet is geïnstitutionaliseerd. Deze groepen burgers zijn emergent op twee manieren: de relaties tussen individuen, die gezamenlijk streven naar hetzelfde doel, zijn nieuw en de taken die uitgevoerd worden om het doel te bereiken zijn ook nieuw voor de deelnemende individuen (Stallings & Quarantelli, 1985). Dit maakt emergente groepen, emergent. Er zijn drie soorten emergente burger groepen op het moment van een incident, stellen Stallings & Quarantelli (1985) namelijk, damage assessment groups, operations groups en coordinating groups. Binnen dit onderzoek wordt gekeken naar de eerste soort groep, namelijk damage assessment groups. Dit houdt in dat deze burgers de eerste informatie doorgeven aan de officiële instituten over de aard en schade van het incident en het zoeken naar slachtoffers, deze helpen/redden en het verlenen van eerste hulp. Operations groups houden zich bezig met het verspreiden van voedsel en kleding aan slachtoffers en zetten bijvoorbeeld straten af net na een incident, dit zijn burgers die onder normale omstandigheden al in organisatievorm met elkaar samenwerken (Stallings & Quarantelli, 1985). Coordinating groups zijn burgers die zich vormen als commissie, maar worden pas geïnstalleerd na de afloop van een ramp en hebben weinig te maken met de impact tijdens een ramp, de commissie heeft meer de vorm van een organisatie die zich bezig houdt met verantwoordelijkheid en plaatsgerelateerde problemen (Stallings & Quarantelli, 1985), zoals bijvoorbeeld het opzetten van commissies voor het heropbouwen van huizen die als gevolg van de ramp ingestort zijn of het verzorgen van andere faciliteiten voor de bevolking nadat de schade van de ramp is opgemaakt. Deze twee groepen (operations groups en coordinating groups) zullen buiten beschouwing gelaten worden binnen dit onderzoek, omdat deze groepen meer gefocust zijn op organisaties en instellingen die in normale tijden al bestaan en niet ontstaan op het moment van een ramp of incident zoals bij damage assessment groups. 21

23 2.3 Theorieën over zelfredzaamheid Theorie of planned behavior De theorie die van invloed is op het gedrag van zelfredzame burgers is de theorie van Planned behavior (Azjen, 2002). Deze theorie beschrijft het gedrag van burgers op het moment van een incident. Ook wel gekarakteriseerd als situationeel altruïsme. Dit houdt in de collectieve respons tijdens en kort na de impact van een incident, de inmenging van familie en verwanten en de ondersteuning door lokale organisaties en bedrijven (Regionale brandweer Amsterdam en omstreken, 2006, p.3). Deze theorie stelt dat het gedrag van mensen beïnvloed wordt door drie facetten: behavioral beliefs, normative beliefs en control beliefs. Behavioral beliefs houdt het geloof in van de meest voorkomende consequenties en andere attributen van het gedrag. Normative belief gaat over het geloof van de normatieve capaciteiten van andere mensen. En control beliefs houdt in het geloof over de aanwezige factoren die de prestaties van het gedrag nog verder kunnen verhinderen. Behavioral beliefs produceren een positieve of negatieve attitude tegenover het gedrag, normatieve beliefs resulteren in verwachte sociale druk, ook wel de subjectieve norm genoemd, en control beliefs leiden tot verwachte gedragscontrole, de verwachte moeilijkheidsgraad van het uitvoeren van het gedrag. Alle drie bij elkaar leidt dit tot de formatie van gedragsintentie van mensen. Wanneer de mensen een grote invloed hebben over de controle van hun gedrag, dan wordt er van mensen verwacht dat zij dit gedrag ook zullen vertonen op het moment dat dit het hardst nodig is (Azjen, 2002), op het moment van een incident of ramp. Op het moment van een incident wordt er van burgers verwacht dat zij gedrag zullen vertonen dat voldoet aan de gedragseisen die in het dagelijks leven ook van kracht zijn. Dat houdt in dat er van burgers verwacht wordt dat zij anderen niet zullen aandoen, wat zij zelf ook niet willen. En altijd slachtoffers zullen helpen zo goed als de burger in staat is. Er is ook een andere theorie die het gedrag van burgers verklaart tijdens incidenten. Dit is de emergent norm theorie Emergent norm theorie De theorie van Aguirre et al, (1998) de emergent norm theorie voor collectief gedrag is van invloed op de acties die zelfredzame burgers uitvoeren op het moment van een incident. De theorie stelt dat collectief gedrag voorkomt op het moment dat burgers gedwongen worden door een incident om hun eerder vastgestelde ideeën voor het uitvoeren van acties op te geven (Aguirre et al, 1998). Het komt voor bij extreme sociale situaties die normaal gesproken zich niet dagelijks voordoen, waarbij burgers het gevoel krijgen dat hun emergente collectieve gedrag nodig is op dat bepaalde moment (Aguirre, 1998). De emergent norm theorie houdt het niet traditionele, collectieve gedrag in dat in tijden van crisis zich ontluikt (Turner, 1964). De burgers creëren een nieuwe emergente structuur die hun gedrag verklaart binnen de crisis. De emergente norm theorie verklaart het collectieve gedrag op een symbolische interactieve wijze. Het collectieve gedrag van burgers kan voortkomen uit al eerder bestaande relaties, maar ook uit relaties die op het moment van de crisis ontstaan. Bovenstaande theorieën stellen beide iets anders, de theorie van planned behavior gaat ervan uit dat burgers die in het 22

24 dagelijks leven veel controle hebben over hun eigen gedrag dit gecontroleerde gedrag ook zullen tonen tijdens incidenten en de emergent norm theorie stelt dat het gedrag van burgers tijdens incidenten juist veranderd en niet gebaseerd is op de traditionele wijze van handelen in het dagelijks leven. Dit houdt in dat het gedrag van burgers veranderd op het moment dat er een incident plaats vindt. Binnen huidig onderzoek zal onderzocht worden of burgers daadwerkelijk de controle over hun gedrag van het dagelijks leven zullen gebruiken bij het helpen van de slachtoffers en het beperken van de schade van een incident of dat zij zoals Aguirre et al (1998) stellen hun gedrag totaal veranderen en hun traditionele manier van leven opzij schuiven voor een meer collectieve manier van werken tijdens incidenten die hun gedachtegang op dat moment verklaart. 2.4 Vooroordelen over zelfredzaamheid Wat zijn vooroordelen? Binnen het onderzoeksveld van zelfredzaamheid wordt er veel gesproken over de vooroordelen, ook wel de mythen, van zelfredzaamheid. Deze vooroordelen hebben betrekking op de ervaringen die de professionele hulpdiensten hebben over hoe burgers reageren en zich gedragen tijdens incidenten. Ondanks dat meerdere onderzoekers al aangetoond hebben dat het grootste deel van de burgers niet voldoet aan deze vooroordelen en juist in tegenovergestelde richting zich gedragen, blijven de professionele hulpverleningsdiensten en de overheid zich toch vasthouden aan deze vooroordelen. Door deze vooroordelen worden binnen de overheid en de hulpdiensten de burgers uitgesloten binnen de richtlijnen, hierdoor zullen de burgers tijdens incidenten door de hulpverleners buitengesloten worden. Van t Padje & Groenendaal (2008) stellen dat wetenschappers al jaren lang het tegendeel bewezen hebben, dat de mythen niet bestaan, maar toch houden overheidsinstanties vast aan deze mythes. De mythen geven betekenis aan gebeurtenissen en ervaringen, en zijn op die manier nog steeds identiteitsvormend ( t Padje & Groenendaal, 2008, p.26). Identiteit en processen van betekenis verlening spelen een cruciale rol in het gedrag van organisatieleden (Sutcliffe et. al., 2001 ; in t Padje & Groenendaal, 2008, p.26). Dus ook binnen de hulpverleningsorganisaties is het van belang dat de identiteit gewaarborgd blijft, dit houdt in dat enige verandering in de perceptie over zelfredzame burgers de identiteit van de hulpverleningsorganisatie kan veranderen. Binnen dit onderzoek ligt de nadruk op de vooroordelen die de brandweerlieden mogelijk hebben, die de interactie tussen de brandweer en zelfredzame burgers kan beïnvloeden Welke vooroordelen zijn er? Naar voren komt uit verschillende onderzoeken dat ondanks dat bewezen is dat burgers niet chaotisch of in paniek raken, de hulpverleners toch vasthouden aan deze mythen (vooroordelen). Bij de vooroordelen, die de perceptie van de brandweer mogelijk beïnvloedt, wordt onder andere verstaan: het in paniek raken van burgers bij incidenten, het in shock raken op het moment van een incident, het in de weg lopen en het vertonen van antisociaal gedrag door burgers (Quarantelli, 1989). Ook Tierney 23