CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Transcriptie

1

2 CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek, Den Haag ISBN NUGI 693 Goudse pijpenmakers en hun merken IJ. van der Meulen Leiden: Pijpelogische Kring Nederland. - ill. Uitgave in samenwerking met de Stedelijke Musea Gouda Met literatuur opgave en register Trefwoorden: Goudse pijpen, merken, datering Druk: Labor Vincit, Leiden Omslagontwerp: J.P. Brinkerink ~ 2003 J. van der Meulen www. tabakspijp. nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de schrijver.

3 GOUDSE PIJPENMAKERS EN HUN MERKEN door J. van der Meulen l,.,,_p61schc 'I' PH....,... ~) ~llt:a\."" Pijpelogische Kring Nederland, Leiden en de Stedelijke Musea Gouda

4

5 INHOUD Voorwoord Inleiding De Goudse kleipijp Inleiding Modellen zonder decoratie Gedecoreerde pijpen De merken Inleiding Beeldmerken Register van de beeldmerken Personen Lichaamsdelen Fauna Flora Gebruiksvoorwerpen Heraldiek Gebouwen Hemellichamen Varia Lettermerken Register van de lettermerken : Cijfermerken Register van de cijfermerken Gebruik van de registers Namen op stelen Overige pijpenmakers Bronnen Index Pijpenmakers Merken

6

7 VOORWOORD Al geruime tijd is sprake van samenwerking tussen de Pijpelagische Kring Nederland en de Stedelijke Musea Gouda. Dat heeft geresulteerd in de publicatie De 'Gecroonde roos' en andere pijpenmakersmerken van Gouda van Hans van der Meulen uit 1994 en de tentoonstelling Pijp en politiek uit Daarnaast heeft de PKN haçir kennis ter beschikking van het museum gesteld bij de registratie van de pijpencollectie. Nu de PKN in 2003 haar 25-jarig bestaan viert, is de samenwerking nog eens geïntensiveerd. Niet alleen is in dit jaar Museum 'De Moriaan' de tentoonstelling Gouda had er tabak van te zien, maar ook worden opnieuw de Goudse pijpenmakers met de voor u liggende gezamenlijke uitgave onder de aandácht van het publiek gebracht. In de uitgave uit 1994 is gememoreerd dat de gildenboeken uit de Bragge collectie van het British Museum in microfilm beschikbaar zijn gesteld voor onderzoekers op het Streekarchief Hollands Midden te Gouda. Inmiddels is daar van de film ook een papieren versie beschikbaar, zodat het raadplegen van deze belangwekkende bron gebruikersvriendelijker is geworden. Op basis van deze archiefstukken heeft Hans van der Meulen van de Pijpelagische Kring opnieuw een berg werk verzet door de gegevens nu door middel van een andere invalshoek voor het publiek toegankelijk te maken. Nog altijd komen op vele plaatsen, Gouda uiteraard voorop, vele Goudse pijpenkoppen en pijpen uit de grond. Door de niet altijd doorzichtige politiek ten aanzien van het voeren der merken is het vaak lastig om vast te stellen door wie welk merk in welke periode is gevoerd. De vinder van een Goudse pijp kan met dit boek in de hand gemakkelijk terugvinden welke pijpenmaker het betreffende merk in welke periode heeft gevoerd. Zo is het aanzienlijk eenvoudiger geworden om een pijp te determineren. Naar ik hoop zal de samenwerking tussen de Pijpelagische Kring Nederland en de Stedelijke Musea Gouda worden voortgezet, opdat kennis en waardering van de Goudse pijp een grotere verspreiding zullen krijgen. Stedelijke Musea Gouda, Ewoud Mijnlieff conservator oude kunst en kunstnijverheid 7

8

9 1. INLEIDING In steeds bredere kring wordt het belang onderkend van de studie van de kleipijp. Vooral het postmiddeleeuwse (stadskern)onderzoek is gebaat bij een betrouwbare methode om de herkomst en de datering, van dit breekbare consumptieartikel, vast te stellen. Door de beperkte levensduur van de pijp is deze uitermate geschikt om een eventuele strategrafische opbouw zichtbaar te maken en de vondsten te dateren. De toegevoegde waarde van het determineren van kleipijpen werd overduidelijk aangetoond in het Smeerenburgproject. Bij de opgravingen van de traankokerijen op Spitsbergen werden consequent alle pijpfragmenten verzameld en geïnventariseerd. Mede door het vaststellen van de herkomst van de "neuswarmertjes" was het mogelijk, binnen het complex, de locatie van de verschillende kamers van de Noordse Compagnie te bepalen ( 1). Ook in het kader van het Deltaplan Cultuurbehoud, waarbij het onderzoek naar de materiële inhoud van de afvalkuilen en de beerputten centraal stond, heeft de goede dateerbaarheid van de kleipijp zijn waarde bewezen (2). De inhoud van een beerput is in de regel een betrouwbare afspiegeling van de welstand van de gebruiker. Naast het aardewerk, glas en andere gebruiksvoorwerpen kan het bepalen van de herkomst en de kwaliteit van de pijpen een belangrijke bijdrage leveren in het vaststellen van de maatschappelijke status van de bewoners (3). Het onderzoek naar de datering van de kleipijpen is door Friederich (4), in 1975, in gang gezet. Zijn studie vormt nog steeds de basis van de huidige pijpelogie. Aanvankelijk was het dateren uitsluitend gebaseerd op de maatvoering van de pijp. Uit later onderzoek bleek echter, dat tussen de diverse pijpenmakerscentra vormverschillen konden bestaan. Tevens bleek dat de aanwezigheid van een merk op de pijpenkop van groot belang kan zijn voor het vaststellen van de herkomst en de datering. Na de publicatie van Friederich is door veel anderen onderzoek gedaan naar de geschiedenis van de merken en de makers (5,6,7,10,30,31,32). Ondanks de toegenomen kennis blijkt in de praktijk het dateren van de pijpen geen eenvoudige zaak te zijn. In de regel zijn diverse boeken nodig om tot een eindconclusie te komen. Een extra handicap is dat, mede door de ontdekking van de gildenboeken uit de periode (6,36), de meeste naslagwerken verouderd of onvolledig zijn, bovendien hebben ze niet altijd een gebruiksvriendelijke opzet. Deze publicatie heeft als doel de bestaande gegevens te bundelen en het determineren en dateren van de Goudse pijpen voor een breder publiek toegankelijk te maken. Het vervaardigen van pijpen, het wel en wee van de Goudse pijpenindustrie en het functioneren van het pijpenmakersgilde zullen slechts incidenteel aan de orde komen. 9

10 Over deze onderwerpen zijn reeds meerdere publicaties verschenen (24,29,30,32,37) en vallen buiten de doelstelling van dit boek. Het determineren van de vondsten wordt veelal gedaan door enige "specialisten", die als amateur-archeoloog een ruime praktijkervaring hebben opgebouwd. Vaak is het gebrek aan contact met deze beperkte groep niet professionele deskundigen er de oorzaak van dat veel pijpmateriaal, geborgen bij officiële opgravingen, niet nader wordt onderzocht en ongezien in het bodemarchief verdwijnt. Een belangrijke stap om te voorkomen dat belangrijke informatie verloren zou gaan, kan gezet worden door de bestaande gegevens beter toegankelijk te maken en overzichtelijker te rangschikken, zodat ook een "leek" in staat wordt gesteld om de keipijpen te dateren. De publicaties 'De "gecroonde roos" en andere pijpenmakersmerken van Gouda' (6) en 'Goudse Pijpen' (30) hebben als uitgangspunt gediend voor deze inventarisatie. De artikelen in het kwartaalblad van de Pijpelegische Kring Nederland en de boeken van D. Duco (5, 1 0,37) hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de toegenomen kennis over de individuele merken, de datering van pijpen en de kleipijpennijverheid. De meeste afgebeelde merken bevinden zich in de collectie van de auteur. Belangrijke aanvullende informatie is verstrekt door de volgende personen: Peter Bakker, Jos Engelen, Bert van der Lingen, Jan van Oostveen en Piet Smiesing. De schrijver wil hen bedanken voor hun enthousiaste medewerking en de tijd die zij hebben besteed om deze inventarisatie te vervolmaken. Tevens wil ik Fred Tijmstra en Hans Brinkerink bedanken voor hun bijdrage aan de realisatie van dit boek. 10

11 2. DE GOUDSE KLEIPIJP 2.1. INLEIDING De kleipijp heeft tot het eerste kwart van de 19 8 eeuw een gestage ontwikkeling doorgemaakt, niet alleen qua model maar ook qua grootte. Tot op zekere hoogte groeide de inhoud van de pijpenkop (ketel) mee met de stijgende aanvoer van t abak en de dalende prijs. De korte levensduur en de toename van het volume maken het betrekkelijk eenvoudig om een pijp binnen een tijdsbestek van ca. 50 jaar te plaatsen. Voor het vaststellen van een nauwkeuriger productiedatum moet gebruik worden gemaakt van andere karakteristieken, zoals de vorm, de productie-eigenschappen, het merk en de decoratie. Diverse onderzoekers hebben zich beziggehouden met het ontwikkelen van een systeem voor een betrouwbare en nauwkeurige datering. De methode, die door Friederich (4) werd geopperd, mogelijk gebaseerd op het niet gepubliceerde werk van Ö.A. Goedewaagen, benaderde tot op zekere hoogte het gestelde doel. Door de afmetingen van de hoogte, de breedte en de inwendige diameter van de ketel met elkaar te vermenigvuldigen, meende hij een verband te kunnen leggen tussen de toename van de grootte en de productiedatum. In een grafiek staan op de X en Y -as respectievelijk het product van de afmetingen en de t ijd uitgezet. Helaas was het materiaal, dat hij voor zijn onderzoek gebruikte, hoofdzakelijk afkomstig van vondsten uit Haarlem en omstreken. Hierdoor was de steekproef te beperkt en te eenzijdig. Ondanks dat Friederich de kleipijpen splitste in een twaalftal typen is hij teveel uitgegaan van een mathematische wetmatigheid. Over de afwijkende vormen en de evolutie van de ketel in andere pijpenmakerscentra was in die tijd nog weinig bekend en zij zijn dus niet in de grafiek verwerkt. Uit meerdere publicaties is gebleken dat ook voor de Goudse pijpen de datering volgens deze methode met de nodige reserve moet worden toegepast (8,9). Om ~en redelijk betrouwbare datering te krijgen moet gemiddeld een marge van ca.1 0 jaar, aan weerszijden van het in de grafiek gegeven jaartal, worden genomen. Een andere benadering wordt gevolgd door D. Duco (1 0), die gebruik maakt van de specifieke eigenschappen van de pijp. Deze methode wordt door hem het deductief dateringsysteem genoemd. Hij verdeelt de vorm van de pijp in een vijftal basistypen en het merk, de decoratie, de afwerking en andere productiekenmerken zijn, tot in detail, uitgesplitst en in een tijdtabel geplaatst. Voor elk van deze eigenschappen wordt de periode weergegeven, waarop deze zijn toegepast. Door in het schema het moment op te zoeken, waarop alle karakteristieken van een bepaalde pijp samen vallen, wordt de datering verkregen. Deze methode is zeer omslachtig en vereist een zekere mate van basis kennis van de gebruiker. Een combinatie van de mathematische en deductieve 11

12 methode kan een foutieve determinatie voorkomen, maar zal nauwelijks een kortere tijdspanne opleveren, waarbinnen de pijp vervaardigd is. In deze publicatie is gekozen om aan de hand van een groot aantal afbeeldingen, op schaal, te komen tot een snelle en eenvoudige determinering van Goudse pijpen. Het merk, de decoratie op de ketel of de steel en de aanwezigheid van een naam op de steel kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het juist dateren van de kleipijp MODELLEN ZONDER DECORATIE In het eerste kwart van de zeventiende eeuw werden in Holland voor het eerst kleipijpen gemaakt, door immigranten uit Engeland (11 ). Het roken als cultuurfenomeen werd echter reeds voor de eeuwwisseling geïntroduceerd, voornamelijk door Engelse soldaten en bootslieden. In de oude literatuur werden de pijpjes, die zij gebruikten, vergeleken met een uitgeholde noot. De eerste pijpenmakers hadden ongetwijfeld hun gereedschap en pijpenmallen uit Engeland meegenomen, zodat hun producten nauwelijks afweken van de ingevoerde exemplaren. Deze pijpen kenmerken zich door hun elegante vorm en geringe afmetingen en een ruw oppervlak [1,2]. De bovenzijde van de ketel was met een trimmes recht afgesneden, maar niet afgewerkt. De steel gaat direct over in een vlakke hiel of heeft een klein spoorvormig uitsteeksel. Op de hiel kan een merk voorkomen in de vorm van een roos, een eenvoudig lettermerk of een geometrisch patroon, maar het merendeel is niet voorzien van een merk. De pijpen, die na ca.1620 werden vervaardigd, vertonen wel de karakteristieken van lokale producten [3,4,5]. Ze hebben reeds de aanzet tot een "buikige" ketel, wat hen onderscheidde van de Engelse vormontwikkeling. Tevens werd een begin gemaakt met een betere afwerking. De ketelopening werd regelmatig "gebotterd" met een houten schijfje, met een cirkelvormige uitholling, die overeenkwam met de diameter van de pijpenkop. Door de botter op de rand te plaatsen en te draaien werd deze afgerond [4,5]. Bovendien werd de ketel, net onder de bovenrand, met een radeermes omcirkeld, waardoor op de ketel een streepjespatroon van 1 à 2 mm ontstond. Rond 1640 werd een serie pijpen gemaakt, die afgaande op hun afmetingen, te vroeg gedateerd zouden kunnen worden [6]. De goede afwerking verraadt echter een latere productiedatum. De ketel was gebotterd en geradeerd en de buitenkant was, voordat de pijp werd gebakken, met een agaatsteen gladgestreken, waardoor de kleiplaatjes in dezelfde richting kwamen te liggen. Dit proces wordt "glazen" genoemd en had als doel het oppervlak te polijsten. Op de vroegste en geïmporteerde pijpjes worden deze bewerkingen niet aangetroffen. In het tweede kwart van 1 r eeuw werd de ketel nog boller van vorm, dit type wordt dubbel conisch genoemd [7,8,9]. Zowel in Amsterdam als Gouda veranderde het model praktisch uniform. In de praktijk zijn ze dan ook zeer lastig van elkaar te onderscheiden. Regelmatig werden de stelen versierd met Franse lelies [7,9, 1 0]. In een enkel geval plaatste de pijpenmaker zelfs zijn initialen [7] of een merk [8] op de steel. Uitzonderlijk zijn, in deze periode, de stelen waarop de naam van de pijpenmaker staat. Deze werd rondom de steel, met een bandstempel, aangebracht. Hoewel de steel relatief dik is, bleek de ruimte soms te beperkt om de volledige naam weer te geven. Dit ondervond Jan Jacobsz. van der Aerde. Op de steel kon hij wel zijn beide voornamen plaatsen, 12

13 ~ ~ 8 ~ ~

14 waarvan de beginletters overigens overeenkwamen met het merk dat hij voerde, maar van zijn achternaam resteren alleen de letters VA [ 12]. Mogelijk wilde hij zich op deze wijze onderscheiden van Jan Jonasz. de Vriend, die ook het merk 11 zette. Meer algemeen was overigens het versieren van de steel met één of meer banden, bestaande uit cirkels, zigzag lijnen en/of strepen [12, 13]. Deze vorm van verfraaiing liep door tot in de 19e eeuw [17,18,25,28,29,34,37]. Tegen het einde van de 1 r eeuw ging de vorm van de pijp geleidelijk over van bol naar taps toelopend [13,14,15,16]. De toegenomen kennis over de kleisamenstelling en het bakken bij een hogere temperatuur maakte het mogelijk met minder pijpaarde tot een beter eindproduct te komen. De wanddikte van de ketel en van de steel namen, tot ca steeds verder af, waardoor de pijp aan sierlijkheid won. De techniek van het pijpen maken was nu op zijn hoogtepunt. De dikte van de steel was aanzienlijk afgenomen met het gevolg dat deze zeer fragiel werd. De op de steel aangebrachte bandversiering [17] is meestal een combinatie van ongeveer 8 patronen, bestaande uit parelranden, zigzag lijnen en/of golfjes, die soms in twee groepen van vier, op enige centimeters van elkaar, werden aangebracht. Dit type pijp, het trechtermodel, werd in grote hoeveelheden geproduceerd. Daarnaast werd, in een veel kleinere oplage, een meer plomp type vervaardigd, waarvan de steelversiering direct achter de hiel begon [18). De ontwikkeling van het ovoïde model startte ongeveer in dezelfde periode, ca. 1730, en zou tot ver in de 20e eeuw een geliefd model blijken te zijn. De inhoud van de ketel nam toe en de vorm werd meer ovaal [19,20,24]. Dit type pijp is ongetwijfeld het meest succesvol geweest. Op vrijwel alle archeologische vindplaatsen, uit de tweede helft van de 18e eeuw, wordt dit model in grote aantallen aangetroffen. Gouda had in deze periode de concurrentie overvleugeld en was toonaangevend voor de ontwikkeling van nieuwe modellen. Een peildatum voor het dateren van kleipijpen is Op dat moment kregen de pijpenmakers toestemming om het wapen van Gouda op hun beste "porceleinen" kwaliteit pijpen te zetten. Een jaar later werd het octrooi uitgebreid en gold het ook voor de "fijne" soorten. Voor deze, op één na beste kwaliteit, moest boven het wapenschild een S worden gezet. Hierdoor konden "fijne" pijpen zich onderscheiden van de vaak mindere producten en imitaties, die in andere centra werden gemaakt. De aanwezigheid van het Goudse wapen en merk is evenwel niet altijd een waarborg om de herkomst vast te stellen. De concurrentie buiten Gouda plaatste deze kenmerken ook op hun" producten, hoewel zij daartoe niet gerechtigd waren ( 12). Door een kritisch onderzoek van de kwaliteit en de afwerking van de pijp is het vaak mogelijk deze vervalsingen op te sporen. Omstreeks 1750, toen de lokale industrie op zijn hoogtepunt was, veroorloofden de pijpenmakers zich een grotere vrijheid in de vormgeving. In deze periode ontstonden de dop of kelkvormige pijpen [21,22,25,31), de rondbodem pijpen zonder hiel [23,32] en de kromkop [27,28]. Een goed overzicht van de typen, die in de periode werden geproduceerd laat het assortiment van Frans Verzijl [25-34) zien. Hoewel de meeste pijpen in het binnenland werden afgezet, was een aanzienlijk deel bestemd voor de omliggende landen (13). De export nam zodanig toe dat naast de ovoïde pijp een speciaal model, de "kromkop" of casjatte pijp, werd ontwikkeld [27,28,30,34]. Ook de plaats van het merk was aan verandering onderhevig. In plaats van op de hiel werd in veel gevallen het merk op de ketel, aan de rokerszijde, gezet [26,27,28,29, 33,38]. Op de hielloze rondbodem pijpen staat het merk wel op de plaats van de hiel [23,32,37]. De stelen werden op de klassieke wijze versierd [25,28,29,37]. Een enkele maal werden schubben [26, 73], wijnranken [31, 74) of meer uitvoerige decoraties [34) gebruikt. 14

15

16 Veel pijpenmakers plaatsten hun naam aan het begin van de versiering en sloten deze af met "IN GOUDA" [25,29,34, 72]. Bij opgravingen worden meestal wel de pijpenkoppen meegenomen, maar steelfragmenten blijven in de regel liggen. Maar juist de stelen kunnen behulpzaam zijn om een juiste datering te verkrijgen. Aan de hand van de tekst op de steel (zie hoofdstuk 4) kan de pijpenmaker worden achterhaald en de vondst op een betrouwbare manier worden gedateerd. De grootte van de ovoïde pijpenkop nam tot ca toe [35,36], terwijl de afwerking slordiger werd. Aangezien Gouda nauwelijks nog landelijke concurrentie had te duchten bleef het zetten van het stadswapen op de hiel steeds meer achterwege. Het symbool voor kwaliteit had zijn functie verloren. Het wapen van Gouda was gereduceerd tot een miniem schild, waaraan de details ontbreken [35,44]. De steel, direct achter de ketel, werd geruwd met een patroon van elkaar kruisende lijnen [35,36,38,41 ]. Incidenteel worden pijpen gevonden die niet wit maar gekleurd zijn [36]. De gewenste kleur ontstond door roodbakkende klei als grondstof te gebruiken of de witte pijpen in aanwezigheid van eikenhout, opnieuw te bakken. Deze variatie op de traditionele ivoorkleurige pijpen kwam, vanaf het tweede kwart van de negentiende eeuw, in beperkte mate voor. Na 1850 was er van een geleidelijke vormontwikkeling geen sprake meer. Sommige basismodellen, zoals de rondbodempijp, nu doetel [41] genaamd, en de kromkop [38,44], werden in een vergrote versie uitgevoerd. Van de vele nieuwe modellen, die werden ontworpen, zijn slechts de meest karakteristieke afgebeeld, zoals de polkapijp [39], de elleboogpijp [42], de beker [45,46], de mostaardlepel [43], de hoorn [84] en de isabé [47]. Enkele fabrikanten plaatsten hun naam op de steel en op de andere zijde de plaats van herkomst [39,43,47]. Mede door de aanvoer van kleipijpen uit Frankrijk en het toenemend gebruik van andere grondstoffen werden de pijpenmakers gedwongen tot een grotere creativiteit in het ontwerpen van nieuwe modellen. Vooral de houten pijpen, en in mindere mate de meerschuim en porseleinen exemplaren, eisten een steeds groter marktaandeel op. Soms werd zelfs een type pijp, die uit een ander materiaal was vervaardigd, exact in pijpaarde gekopieerd. Rond 1900 waren nog slechts een handvol pijpenmakerijen actief. De twee grootste en meest toonaangevende bedrijven, de firma's P. Goedewaagen & Zoon en P. van der Want Gz. gaven catalogi uit met daarin de vele tientallen modellen uit hun assortiment. Rond de eeuwwisseling werd, naast de arbeidsintensieve methode van de vervaardiging van pijpen in een metalen mal, de zogenaamde "gekaste" pijpen, een nieuw procédé in gebruik genomen, waarbij minder handelingen nodig waren. Een gipsen mal werd gevuld met gietklei, vervolgens werd, na enige tijd, de overtollige klei verwijderd. Door de poreusheid van de mal werd water aan de klei onttrokken, zodat er een dun laagje achterbleef. Na het opdrogen werd de pijp of de pijpenkop uit de mal gehaald en vervolgens gebakken. Met aniline werd een aanvankelijk nog niet zichtbare voorstelling op de kop geschilderd en afgedekt met glazuur, waarna de pijp opnieuw werd gebakken. Door veelvuldig gebruik van de pijp en de inwerking van de tabakssappen werd de ketel bruin en verscheen langzamerhand het geschilderde plaatje. Deze pijpen werden om begrijpelijke redenen doorrokers genoemd. Later werd de schildering vervangen door een plakplaatje of stempel, waarvan de voorstelling direct zichtbaar was. Meestal heeft dit type een losse steel van gummi, hout of caoutchouc, die met een vernikkeld metalen buisje aan de ketel werd bevestigd. Ook pijpen met een lange steel, de "gouwenaars", werden in gipsen mallen gegoten en zijn soms nog in de tabakswinkel te koop. 16

17 sr

18 2.3. GEDECOREERDE PIJPEN Het is mogelijk dat er vóór ca pijpen gemaakt zijn met een versiering, doch dit zijn uitzonderingen. De eerste uitbundig gedecoreerde pijpen die in Gouda werden gemaakt hebben op de ketel een al of niet gekroonde gestileerde (Tudor)roos met kelkbladeren [48A9]. De bovenzijde van de ketel is versierd met een rand, waarop Franse lelies staan. Op de voorzijde kan een royaal uitgevoerde roos [48] staan of een blad omgeven door lauriertakken [49]. Er zijn ook exemplaren bekend, waarbij de roos in het midden van de ketel is vervangen door een Franse lelie. Van dit type zijn veel variaties in omloop geweest. De steel werd verfraaid met bloemmotieven [48] of omsloten door een opengesperde bek met tanden [49]. Deze pijpen zijn meestal merkloos. Behalve als onderdeel van de rijk versierde pijpen, komen de lelie en vooral de gestileerde roos veel voor als een enkelvoudige decoratie [50]. In vrijwel alle centra werden producten met dit motief vervaardigd. Helaas werden ze meestal niet gemerkt, waardoor de herkomst moeilijk is vast te stellen. Een enkele maal staan op of net boven de hiel letters of een beeldmerk, waaruit een mogelijke maker valt af te leiden. Vooral in Haarlem en omstreken zijn veel variaties van dit type gevonden (14). De kwaliteit is matig tot slecht en ze worden tot de "groffe" soorten gerekend. Dit is mogelijk de reden, waarom er verhoudingsgewijs in Gouda niet veel zijn aangetroffen. In die plaats lag de nadruk meer op het vervaardigen van kwaliteitspijpen. Een tweetal pijpen met een roos zijn afgebeeld, de eerste werd omstreeks 1650 [50] gemaakt, de tweede is ruim een eeuw jonger [70]. Gelijktijdig met de gestileerde rozen werden ook gezichtspijpen gemaakt [51 ]. Over de voorstelling zijn twee hypothesen in omloop. De oudste opvatting is dat dit de beeltenis is van Sir Walter Raleigh. Hij zou door een krokodil, die op de steel staat afgebeeld, zijn verslonden, maar omdat hij naar tabak smaakte werd hij snel weer uitgebraakt. De andere theorie is het de profeet Jonas betreft, die door een walvis werd opgeslokt. Gaandeweg liep de kwaliteit terug en vervlakt het reliëf, zoals de pijp, uit omstreeks 1670, laat zien [52]. In tegenstelling tot de Amsterdamse gezichtspijpen hebben de Goudse geen hielmerk. Wel kunnen op de latere Goudse exemplaren aan weerszijde van de steel initialen staan. Opvallend is dat de krokodil I walvis tot ver in de 19e eeuw als een op zichzelf staand versieringsmotief werd gebruikt [49,83]. Een ander genre pijp kwam in het vierde kwart van de 1 r eeuw tot ontwikkeling. Deze pijpen kunnen beschouwd worden als vroege "Oranje" pijpen, omdat zij betrekking hebben op Willem 111. Op ketel kan het wapen van de stadhouder of een provincie [53] staan. Soms werd de prins zelf, al of niet te paard, afgebeeld. Ook zijn exemplaren bekend met de tekst VIVA ORAN(G)IEN. De steel is versierd met één of twee slingerende takken met bladeren, waaraan bloemen en vruchten hangen. De eerste pijpen uit een nieuw gegraveerde mal hadden een hoog reliëf. De scherpte van de voorstelling is echter, door het persen van de klei in de mal, aan sterke slijtage onderhevig. Deze pijpen werden, vanwege het reliëf, niet geglaasd (gepolijst), wat een bezuiniging opleverde in de productiekosten. Tegen het einde van de eeuw werden vergelijkbare pijpen gemaakt met een bollere ketel. Op deze pijpen komen afbeeldingen voor van Bacchus of een rokende inlander [54]. Op de andere zijde staan een vos en een tabaksvat. De ca. 19 cm lange steel is versierd met wijnranken en druiventrossen, maar minder overdadig dan bij de Oranjepijpen (15). Vanaf omstreeks 1700 komen de provincie- en stadswapens in zwang [55]. Vooral de wapens van Gouda, Haarlem en Leiden werden veelvuldig afgebeeld. Een enkele maal werd de voorstelling omkranst door lauriertakken en langs de vormnaad parelsnoeren [55,57]. De steel werd bij dit type niet versierd en de pijp werd niet gemerkt. Naast de wapens komen ook andere onderwerpen voor, zoals rokerscènes, een duif en 18

19

20 een doffer, Erasmus [57] met op de andere zijde de Goudse toren en het ontzet van Leiden. Deze wijze van decoreren bleef tot ca in gebruik, waarbij de hoeveelheid details en de scherpte van de voorstellingen toenam [58]. Een eenvoudiger type pijp uit de eerste helft van de 18e eeuw heeft alleen een parelrand langs de vormnaad. De voorstellingen op de ketel kunnen taferelen uit het dagelijks leven zijn met b.v. rokers, boeren en boerinnen, hanen en hennen. Bij uitzondering werd een scène uit de bijbel afgebeeld, zoals de offerande van Abraham. Een vreemde eend in de bijt is de pijp met de tekst KRIJN DIRKSE VORMMAKER rond de ketelopening [56]. Deze pijp, uit omstreeks 1700, is in meerdere opzichten een unicum, omdat pas rond 1730 de gezichtspijp weer in de belangstelling kwam. Bovendien was het niet gebruikelijk dat de naam van een vormmaker zo duidelijk werd weergegeven. Als er al een relatie was met de vormmaker bleef dit beperkt tot het plaatsen van initialen op de pijp. De reden waarom hier een uitzondering werd gemaakt was dat Krijn Dirkse (Veverloo) niet alleen de mallen maakte, maar tevens pijpenmaker was. Op de steel staat dan ook zijn merk de boom. Dit is een van de weinige pijpen, die oorspronkelijk beschilderd zijn geweest (17). Door dezelfde pijpenmaker werd bovendien nog een pijp gemaakt met twee gezichten. In het tweede kwart van de 18e eeuw verscheen een tussenvorm van. een trechter [16, 17] en een ovoïde model [19,20,24] op de markt. Dit type wordt zijmerkpijp [59-62] genoemd en draagt het pijpenmakersmerk, gezien vanuit de roker, meestal op de linker zijde van de ketel. Het voordeel was dat door de toegenomen ruimte het merk vergroot afgebeeld kon worden. Omdat het merk reeds in de mal was gegraveerd werd het zetten van een hielmerk overbodig. Door het reliëf op de ketel was het niet mogelijk om de kop met een agaatsteen te polijsten. De besparingen op de arbeidskosten hadden een gunstige invloed op prijs, maar de kwaliteit liep terug. Dit type moet tot de goedkope "grofte" pijpen gerekend worden. Hoewel niet elke pijpenmaker zijmerkpijpen in zijn assortiment had opgenomen, komen we een grote verscheidenheid aan cijfer- [60] en lettermerken [62] tegen, maar ook de beeldmerken, zoals b.v. de trompetter [59] en de triton [61], waren goed vertegenwoordigd. Hoewel ook na 1740 dit model nog in Gouda werd gemaakt [61,62] nemen vooral Gorinchem (16), Schoonhoven (7) en in mindere mate Alphen aan den Rijn (18) en Utrecht (19) de productie over. In de centra, buiten Gouda, werden vaak boven of onder de voorstelling initialen gezet. Vanaf omstreeks 1760 waren in bovengenoemde plaatsen een tweetal motieven zeer populair, ten eerste een gekroonde N, maar bovenal een vis boven een aantal golfjes (20). Gelijktijdig met de zijmerkpijpen kwamen ook de pijpen met lobben tot ontwikkeling. In de publicaties kan dit type knorren, kelk, schelp, ribben of lobbenpijp worden genoemd. De aanzet tot de productie ligt bij de centra rond Gouda, die zich specialiseerden in de goedkopere soorten. Vanaf omstreeks 1740 werden ze ook in Gouda vervaardigd. De afgebeelde exemplaren zijn in de periode gemaakt door respectievelijk Frans Verzijl [67,68] en Arij van Houten [69]. De kwaliteit van de Goudse exemplaren is in de regel beter dan die van de concurrentie. Het merk werd aan de rokerszijde van de ketel boven de ribben gezet. Slechts een enkele maal werd het merk, in de vorm van een zijmerk, op de ribben geplaatst. Van de lobbenpijpen zijn veel uitvoeringen bekend, met o.a. boven de ribben, in aantal poortjes afwisselend afbeeldingen van het Goudse wapen, een portret en een zwaan of een gestileerde roos en een Franse lelie. Ondanks de ruime keuze uit een breed scala van gedecoreerde pijpen bleef ook de eenvoudige merkloze pijp met de gestileerde roos in productie [70]. Een buitenbeentje is een kromkoppijp, waarvan het merk vergroot is weergegeven aan de voorzijde van de ketel [72]. Onder het merk is een kleine versiering aangebracht in de vorm van een waaier. Op de steel, van dit voor de export bestemde product, staat de naam van de pijpenmaker Frans Verzijl. 20

21

22 Tegen het midden van de achttiende eeuw vonden een aantal belangrijke gebeurtenissen plaats in de vaderlandse historie. Prins Willem IV werd in 1747 benoemd tot stadhouder en een jaar later werd er een nieuwe Oranje telg geboren, de latere Willem V. Bovendien kwam, in 1748, een einde aan de Oostenrijkse successieoorlog door het sluiten van de vrede van Aken (21 ). Deze voorvallen hadden een grote emotionele waarde voor de burgerbevolking. De pijpenmakers grepen de gelegenheid aan om hun sympathie en politieke voorkeur uit te dragen [63-66]. Dit resulteerde in een serie rijk versierde pijpen met gedetailleerde voorstellingen, die de gehele ketel bedekken. Deze pijpen laten tevens zien, dat het vakmanschap van de graveur tot een hoog niveau was gestegen. Op een van deze "Oranje" pijpen, van het dop of kelk type, die ter gelegenheid van de geboorte van prins Willem V werd gemaakt, staat prinses Carolina afgebeeld met een tak, waaraan oranjeappels hangen [63]. In een lint staat de tekst: VIVAT DE JONGE ERFPRINS GRAAF VAN BUREN, op de andere zijde staat het wapen van de Oranjes met in het centrum het wapen van Van Buren. Een andere pijp, die enige tijd later op de markt verscheen, laat het voltallige vorstenhuis zien [65]. Op de linkerzijde staat Anna van Hannover met de jonge prins Willem V en op de andere zijde staat prins Willem IV met prinses Carolina. Over de vormnaad heen staat een oranjeboom in een kuip, met daarachter de Hollandse leeuw, die over de koninklijke familie waakt. Boven en onder het tafereel staat respectievelijk <le tekst: HET VORSTELIJKE HUYS VAN ORANJE en VIVAT ORANJE. Een pijp, die sterk afwijkt van de traditionele vormgeving, heeft het uiterl ijk van een siervaas [64]. Van dit type was ook een kleinere versie in omloop. In een viertal medaillons zijn Maria Theresia en Franciscus van Oostenrijk weergegeven en de wapenschilden van Hongarije en Habsburg. Van latere datum is de ovoïde pijp die opgebouwd is uit vier min of meer vlakke zijden [66]. Op ieder vlak staat in een ovaal een portret omzoomd door een lint. De afgebeelde personen zijn volgens de tekst op de ketel achtereenvolgens: WILLEM.V en CAROLINA de PRINSEN V. ORANJE, FREDERICUS de K.(oning) van ENGEL(and), FREDERICU(s) de K.(oning) van PRUYSE(n). Waarschijnlijk is deze pijp gemaakt ter herinnering aan het sluiten van de vrede in Opvallend is dat Willem V en zijn zuster Carolina als volwassenen staan afgebeeld. Diverse pijpenmakers hebben zich bezig gehouden met de vervaardiging van "Oranje" pijpen. Over de pijpen met het vorstenhuis als onderwerp is reeds een uitgebreide publicatie verschenen (22). De trend, die tegen het einde van de 1 r eeuw ontstond, om de band met het vorstenhuis weer te geven, zette zich tot ver in de twintigste eeuw door. Het waren echter niet alleen de orangisten die hun voorkeur uitdroegen, ook de patriotten onder de pijpenmakers lieten hun politieke gezindheid blijken door pijpen te maken met de leuze: "Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap". Evenals rond 1700 werd, in het derde kwart van de achttiende eeuw, de heraldiek een geliefd motief. Van diverse steden, zoals Borssele, Gouda, Groningen en Leeuwarçien, en provincies werden de wapenschilden afgebeeld. De pijpen met het wapen van Zweden, Denemarken, Pruisen, Frankrijk, Spanje, Hongarije en Rusland waren waarschijnlijk voor de export bestemd. Ook familiewapens werden, omstreeks de eeuwwisseling, door Hermanus Swart(jes), Jan Trip en Pieter Stomman [76] als versiering gebruikt. In dezelfde periode werd ook de handel, gesymboliseerd door de goden Mercurius en Neptunus [77], als onderwerp voor decoratie gekozen (23). Het feit dat de pijpenindustrie baat had bij een bloeiende overzeese handel en vrije scheepvaartroutes zal ongetwijfeld debet zijn geweest aan de keuze van dit thema (24). Dit soort pijpen werd tot in de twintigste eeuw geproduceerd. In geringe mate werden pijpen gemaakt buiten de eerder genoemde onderwerpen. Enige voorbeelden zijn de kromkoppijp met de beeltenis van Sint Antonius van Padua [73] en de grote ovoïde pijp met twee tevreden rokende en drinkende personen [74]. In een lint 22

23

24 boven de scène staat: DE GOEDE VRINTSCHAP. Deze pijp kent diverse uitvoeringen, o.a. waarbij aan de tekst EN VREDE was toegevoegd. Het maken van een mal, waaruit de rijk versierde pijpen werden gemaakt, was een aanzienlijke investering. Bovendien was het reliëf aan grote slijtage onderhevig en moest de mal regelmatig terug naar de graveur om de details opnieuw aan te brengen. Dit is de reden waarom deze pijpen niet in grote hoeveelheden werden gemaakt en tot de duurdere soorten behoren. Tussen de uitbundig gedecoreerde pijpen en de exemplaren zonder reliëf is een categorie met een eenvoudige versiering. Op deze pijpen, van het ovoïde type, staat een mannenbuste geflankeerd door de letters VP [71], 1.1 W of HD. De aanleiding voor dit motief is niet geheel duidelijk. Gesuggereerd wordt dat het motief betrekking zou hebben op een toneelspel of klucht. Omstreeks 1770 werd een pijp geproduceerd met het wapen van Hamburg, met op de achtergrond een anker. Er zijn twee uitvoeringen bekend met dezelfde voorstelling, de ene is van Frans Verzijl [75] en de ander, een kleinere uitvoering met het merk de trompetter, is van Hendrik of Johannes van der Valk. Bijzonder aardig zijn de pijpjes met een vismotief. Op de onderzijde van de ketel staat een vis afgebeeld, waarschijnlijk een snoek, met een opengesperde bek. De steel heeft een schubbenpatroon, dat na 4 tot 6 cm wordt afgesloten met een band, waarin een enkele maal de naam van de pijpenmaker staat vermeld (25). De hoogte van de ketel is gering. Het gladde gedeelte werd met een agaatsteen gepolijst en het geheel is goed afgewerkt. In de geopende bek staat het Goudse wapenschild, zodat we ze tot de betere soorten mogen rekenen. Het versieringsmotief doet sterk denken aan de decoratie op de Raleigh I Jonas pijpen [51 J uit de eerste helft van de vorige eeuw. De vis die eerst op de steel stond afgebeeld is nu vergroot en opgeschoven naar de onderzijde van de pijpenkop. Meerdere pijpenmakers hebben dit type vervaardigd. Uitzonderlijk is een zwarte uitvoering met deze voorstelling. Om de pijpen zwart te maken moet de van oorsprong witte pijp nogmaals worden gebakken, in aanwezigheid van eikenkrullen en afwezigheid van lucht, het zogenaamde reducerend bakken. Het hoogtepunt van de productie van dit model ligt rond Het ontwerp komt waarschijnlijk uit het Duitse Westerwaldgebied, dat in toenemende mate, o.a. dit type, naar Holland exporteerde (26). In het laatste kwart van de achttiende eeuw kwamen pijpen met tekstlinten in zwang. De opschriften konden een politieke overtuiging uitdragen, zoals LIBERTE, VRIJHEID, GELIJKHEID, BROEDERSCHAP, VREEDE BEST, EENDRAGT MAAKT MAGT, of reclame maken voor een sociëteit of genootschap, zoals FELIX MERITIS, ONS GENOEGEN en CONCORDIA. Aanvankelijk bleef de ovoïde vorm tot het begin van de 19e eeuw favoriet, zij het dat de ketel een buitenproportionele afmeting kreeg [35,36]. Mede door de invloed van de Franse concurrentie, met hun elegante modellen, werd meer en meer afgeweken van de klassieke vormgeving en ontstond een grotere diversiteit. Een explosieve ontwikkeling van het aantal pijptypen begon omstreeks De niet versierde pijpen [38-47] bleven hierin achter bij de gedecoreerde pijpen [78-87]. De versieringen op de pijp kunnen in drie groepen worden gesplitst: eenvoudige versieringen, historische motieven en vormvolgende versieringen. De eerste groep, waarvan de ketel is versierd met lobben en/of parelsnoeren [78], dorens [79], bloemmotieven, lijnen, fantasievoorstellingen [82,83] of geometrische figuren, heeft een eenvoudige vorm. Een reeks historische pijpen werd, vanaf 1863, vervaardigd met belangrijke of minder importante nationale gebeurtenissen als thema. Een van de eerste had betrekking op de verbeterde verbinding van de beide havensteden met de Noordzee. Op de ketel staat dit heugelijke feit vermeld met de tekst: WA TERWEGEN en onder de respectievelijke 24

25

26 stadswapens staan de plaatsnamen AMSTERDAM en ROTTERDAM. In hetzelfde jaar werd het 50-jarig jubileum van de staat herdacht met het opschrift: LEVE NEERLANDS VORSTEN, 1813 november Langs de rand van de ketel staat: HULDE AAN HET ORANIE FEEST. Op een andere pijp die de verbondenheid van het Nederlandse volk met de Oranjes weergeeft staan Willem I en Willem 111 afgebeeld en is gemaakt door Bartholomeus van der Maas. De steel van deze pijp is S-vormig, zoals bij veel herinneringspijpen het geval is. In 1870 werd een pijp uitgegeven ter nagedachtenis aan de slag bij Sedan. Op de ene zijde staat een mitrailleur en de andere zijde laat de overgave van Napoleon! (27) zien. De vijfentwintig jarige troonsbestijging door Willem 111 was in 1874 aanleiding voor een tweetal herdenkingspijpen, met een rechte steel. Op beide exemplaren staat aan de ene kant de koning onder een baldakijn en op de keerzijde een gekroonde W of het borstbeeld van Willem 111. Bij de laatste pijp is in de overgang tussen de ketel en de steel een minuscule dia (kijkglaasje) aangebracht met de beeltenis van de koning. De slag bij Waterloo (1815) werd, in 1875, met een serie speciale pijpen herdacht. Hierop wordt de vluchtende Napoleon I achtervolgd door Willem 1. Ook voorvallen, die niet van landsbelang waren, maar waarschijnlijk wel leefden onder de bevolking, konden worden vereeuwigd. Uit een advertentie uit 1875 blijkt dat de fabrikant G.J. Wagenaar een pijp in productie had, die de dubbele moord op mevr. van Kouwen en haar dienstbode als onderwerp had. De portretten van beide slachtoffers staan aan weerskanten van de ketel afgebeeld (28). Bij de pijpen met een vormvolgende versiering werd de traditionele vormgeving geheel losgelaten en zijn de voorstelling en model geheel in overeenstemming met elkaar [81,84,85,86,87]. Hoewel hier slechts enkele voorbeelden zijn gegeven is het aantal variaties zeer groot. Een geliefd thema was het afbeelden van dieren, zoals een hond [80], een haan, een aap, een bok, een vis [81], een zwijn [84] of een paard. Tot dezelfde groep behoren ook de gezichtspijpen, die opnieuw in de mode kwamen. Opmerkelijk is dat hieronder veel huzaren [85], in verschillende afmetingen, zouaven en Turken voorkomen. Een andere categorie zijn de narachtige figuren en fantasiepijpen, die mogelijk aan kluchten zijn ontleend. Bij uitzondering stond een historisch figuur model als motief. Enige voorbeelden zijn koningin Victoria van Engeland en een afbeelding van de jonge Wilhelmina, die omstreeks 1890 werd geproduceerd. Dit in tegenstelling tot Frankrijk waar juist veel politieke en openbare figuren in pijpaarde werden "vereeuwigd". Overeenkomstig het systeem bij de bruyèrepijpen, werden er rond 1900 ook kleipijpen vervaardigd, die uit meerdere onderdelen werden samengesteld. Bij dit type eindigde de steel, na ongeveer 4 centimeter. Over het uiteinde van de steel werd een verchroomd buisje gemonteerd, waarin een losse steel, van hout, riet of caoutchouc kon worden gestoken. Een ander type was de manchetpijp. Deze had een verwijding van het rookkanaal en een plaatselijke verdikking van de wand. Met behulp van een kurkje kon de steel verlengd worden. De cultuurverandering in de rookgewoonte leidde tot een toenemend omzetverlies. Het gebruik van sigaretten, sigaren en shag nam hand over hand toe. De pijpenmakers speelden hierop in door voor dit doel geschikte pijpjes te maken. Dit kon echter niet verhinderen dat de nijverheid steeds verder in verval raakte (29). Na 1925 is de nijverheid zodanig teruggelopen dat de overkoepelende vereniging voor de pijpennering opgeheven werd. Na de tweede wereldoorlog zijn alleen de fabrieken van Goedewaagen en P.J. van der Want, later Zenith genaamd, nog werkzaam (30). De productie is marginaal en is hoofdzakelijk nog van toeristische en mogelijk nostalgische betekenis. 26

27

28 3. DE MERKEN INLEIDING Het plaatsen van een merkteken op een eigendom, product of onder een overeenkomst was reeds ver voor het begin van de pijpennijverheid een algemeen gebruik. Het is niet verwonderlijk dat ook de pijpenmakers op hun producten een herkenningsteken zetten. Voor de determinatie van de kleipijpen zou het plezierig zijn als van alle merken de eigenaar bekend zou zijn, doch dit is helaas niet het geval. Landelijk ontbreken nog veel gegevens over de merken die gebruikt werden. Van Rotterdam, Dordrecht en Den Haag is zelfs de omvang van de lokale kleipijpenindustrie nauwelijks bekend. Bij andere plaatsen, b.v. Amsterdam en veel kleinere centra, zijn de gegevens beperkt. Zelfs de kennis over de Goudse merken vertoont talrijke hiaten en onzekerheden, ondanks de uitgebreide studie in het goed gedocumenteerde pijpenmakersarchief en bestudering van de notariële en rechterlijke documenten. Uit de periode voor 1660 zijn slechts incidenteel en met veel moeite enkele merken en hun eigenaren teruggevonden. Pas na de oprichting van het gilde werden de in gebruik zijnde merken geregistreerd, hoewel dit in eerste instantie zeer onvolledig gebeurde (6). Aanvankelijk bestond het merk uit eenvoudige geometrische patronen van elkaar kruisende rechte lijnen. Het merk werd, door middel van een stempeltje, op het uitsteeksel (de hiel) aan de onderzijde van de pijpenkop aangebracht. Ongeveer gelijktijdig kwamen ook figuratieve vogrstellingen en letters in gebruik. Van hef lettermerk ka n soms een mogelijke maker worden achterhaald. Het blijkt dat enkele pijpenmakers, zowel voor de ondertekening van officiële documenten als voor het merken van hun producten, dezelfde letters gebruikten, namelijk hun eigen initialen. In de loop van de 1 r eeuw nam het aantal f iguratieve voorstellingen gestaag toe. Het nadeel van de beeldmerken was dat ze, in vergelijking met de lettermerken, eenvoudiger zijn te vervalsen. Aangezien de voorstelling slechts een doorsnede heeft van hoogstens 5 mm. is een kleine verandering voldoende om een ander merk op te leveren, tie b.v. de overeenkomst tussen de merken de krijgsman en koning David. Mede door de snelle groei van de nijverheid en om een halt toe te roepen aan de voortdurende geschillen over het eigendomsrecht, werd in 1641, het uit 1629 daterend reglement door de Goudse overheid vernieuwd. In deze keur, die uit 8 artikelen bestond, werd herhaald, dat op het vervalsen van een merk een boete staat van 6 gulden. Op de tonnen, waarin de kwetsbare pijpen werden verpakt voor transport, moest een vergrote versie van het makersmerk worden aangebracht. Hierdoor was het voor de klant direct duidelijk welke pijpenmaker de pijpen had geleverd. In de nieuwe verordening werd tevens het plaatsen van het eigen merk op de tonnen van collega's ten strengste verboden (30). 28

29 Het toegenomen economische belang van de pijpenindustrie voor Gouda maakte het in 1660 noodzakelijk om tot een uitgebreidere regelgeving over te gaan en een gilde op te richten. Zij volgden hierin Gorinchem op, die als eerste stad in 1656, een dergelijke vakvereniging kende (16). Door de bundeling van krachten werd de concurrentiepositie verbeterd en de strenge bepalingen beperkten het aantal interne conflicten. De Goudse gildenbrief bestond uit 45 artikelen, w aarop in de loop der tijd aanvullingen en veranderingen werden aangebracht. In de tweede helft van de zeventiende eeuw groeide de Goudse nijverheid dusdanig uit dat het zich een toonaangevende posit ie verwierf, tevens werd het afzetgebied aanzienlijk uitgebreid. Ontwikkelingen in het uiterlijk van de pijp werden op de voet gevolgd door de andere centra. Om hun positie te consolideren en te verstevigen werd meer aandacht besteed aan de kwaliteit van de pijp en het vakmanschap van de beginnende pijpenmaker. Een collega, die tot het gilde w ilde toetreden, moest eerst een proeve van bekwaamheid afleggen. Uit een bepaalde hoeveelheid pijpaarde moest een dozijn "fijne" pijpen gemaakt worden. De term "fijne" duidde op een zodanige kwaliteit, dat deze pijpen tot de betere soorten gerekend moet worden. De eerste gildenboeken, over de periode 1660 tot 1724, waarin de namen van pijpenmakers en de merken zijn opgetekend, leken aanvankelijk verloren te zijn gegaan. Tien jaar geleden zijn deze documenten, in de collectie van het British Museum te Londen, ontdekt (6). Deze gildenboeken blijken in 1870 aan de verzamelaar W illiam Bragge geschonken te zijn en meegenomen naar Engeland. Tot 1724 was de administratie van het gilde uiterst onnauwkeurig. Wel werden de namen van de toegetreden gildenbroeders opgeschreven, maar vaak bleef het merk, dat zij in gebruik namen, onvermeld. Ook de datum, waarop een merk van eigenaar wisselde, werd slechts spaarzaam opgetekend. Bovendien werd niet altijd een jaartal vermeld en ontbreekt soms de chronologie van de notities. De registers werden van tot 1723 bijgehouden door Nicolaes Waeghals, zijn opvolger was Jan Millaerd, die aanbleef tot 1746 (31 ). Naarmate de tijd vorderde werd de administratie nauwkeuriger. Ondanks de vele doorhalingen en het vaak slordige handschrift is door de ontdekking van deze gildenboeken een grote stap voorwaarts gezet in het pijpelagische onderzoek. In het laatste decennium van de 1 r eeuw ging een aantal pijpenmakers ertoe over hun merk op de zijkant van de ketel te plaatsen. Dit had het voordeel dat het merk groter en met meer details uitgevoerd kon worden, waardoor vervalsen moeilijker werd en de herkomst van de pijpen duidelijk was. De voorstelling op de pijpenkop kan als versiering beschouwd worden, maar het kwam de kwaliteit zeker niet ten goede. Door het reliëfmerk [59-62} ontbrak de karakteristieke satijnglans, die de betere kwaliteit pijp kenmerkte. De zijmerk-pijpen waren, vanwege de slechtere afwerking, goedkoper en werden tot de "groffe" soorten gerekend. Het zetten van een merk op de ketel was, in 1698, aanleiding voor de magistraten van Gouda om een aanvulling op de gildenbrief op te stellen, om te voorkomen, dat "twee Gildebroeders een en het selve Figuur of Lofwerk sullen setten ". Mede door het succes van Gouda, nam ook de concurrentie toe in Utrecht (19), Alphen aan den Rijn (18), Gorinchem (16) en Schoonhoven (38). Er was echter in het algemeen wel een duidelijk kwaliteitsverschil met de Goudse producten. Alphen vormde hierop echter een uitzondering, aangezien zij bewust de betere soorten pijpen poogden te imiteren. Deze pijpen werden zelfs voorzien van gerenommeerde Goudse merken. Malafide pijpenhandelaars schroomden niet om de goedkopere imitatie 'gouwenaars' te mengen met de originele ( 18). Deze handelwijze bracht de industrie in diskrediet. De lokale overheden konden evenwel buiten de jurisdictie van Gouda geen stappen ondernemen om aan deze praktijken een halt toe te roepen. Op dat moment was er van een provinciale of landelijke merkbescherming nog geen sprake. Op aandringen van de 29

30 overlieden en dekens van het gilde werd de kwestie voorgelegd aan de provinciale overheid. Dit had succes, want in 1739 verleenden de Staten van Holland en West Friesland aan de Goudse pijpenmakers het alleenrecht om het stadswapen op de zijkant van de hiel te plaatsen, zodat de herkomst van de pijpen te zien was. Nadrukkelijk werd in de verordening vermeld dat het bijmerk uitsluitend geplaatst mocht worden op de beste "porceleine" soort pijpen. Het probleem was hiermee slechts gedeeltelijk opgelost, want ook de handel in de "fijne" pijpen had ernstig te lijden van de vermenging met goedkope imitaties. Een jaar later zou het octrooi ook voor deze categorie gelden. Als onderscheid met de beste kwaliteit moest boven het Goudse wapen een S worden geplaatst. Ondanks alle maatregelen ging het vervalsen van de bekende Goudse producten en merken gewoon door. Door de toevoeging van een punt(en) of ster(ren) aan het Goudse stadswapen werd de verordening omzeild, terwijl men toch niet strafbaar was. Pas in 1791 werd aan het vervalsen paal en perk gesteld, door een ordonnantie met de volgende tekst: "... dat niemand op eenige pypen buiten de Stad Gouda, het Wapen der Stad Gouda, of ook eenige Sterretjes, Bloemen of stippen, of iets diergelyks eenigsints naar het Wapen der Stad Gouda gelykende, nog ook den naam der Stad Gouda, zal mogen stellen of doen stellen. Ten tweeden, dat geen Pypen Fabriqueur op desselfs Pypen een anderen naam, dan zyn eigen; en dat bysonder niemand op de Pypen, buiten Gouda gemaakt wordende, de naam of het merk van een Pypen-Fabriqueur te Gouda zal mogen stellen". Tevens werd het verboden om namaak "gouwenaars" te verhandelen. Het merk ging niet automatisch over van vader op zoon. Afhankelijk van de populariteit kon een merk een aanzienlijke marktwaarde hebben. De prijs om een merk in eigendom te krijgen liep uiteen van zes flessen wijn tot honderden guldens. Sommige pijpenmakers verhuurden hun merk om verzekerd te zijn van een soort oude dagvoorziening. Het kwam ook voor dat het gebruik van een merk, uitsluitend voor een bepaald soort pijpen, aan een ander werd verhuurd. Zo gaf, In 1753, Jan Gerritse de Jong toestemming aan Gerrit Moleman om op zijn lange pijpen het merk WP te zetten, voor de andere soorten hield Jan de rechten (32). De merkenregistratie en het eigendomsrecht werden op deze manier zeer ondoorzichtig en was een doorn in het oog van de overlieden van het gilde. In 1753 werd in een keur de vererving, de verkoop en de verhuur opnieuw gereglementeerd. De tweede helft van de 18e eeuw kenmerkte zich door een verontrustende teruggang van de nijverheid. Dit werd tot op zekere hoogte veroorzaakt door de concurrentie van Gorinchem en Schoonhoven, die zich hoofdzakelijk op de vervaardiging van goedkope zijmerkpijpen concentreerden. Uit de verspreiding en de frequentie van dit soort pijpen, die bij opgravingen worden aangetroffen, blijkt de grote populariteit. De grootste problemen kwamen echter voort uit het teruglopen van de export van de betere kwaliteit pijpen naar het buitenland. Gaandeweg werden in de buurlanden pijpenfabrieken opgericht, die zich aanvankelijk richtten op de namaak van het succesvolle Goudse product. Zij gebruikten zelfs bekende namen en merken van Goudse pijpenmakers. In Duitsland, België en Frankrijk lagen de productiekosten lager dan in Gouda, door lagere arbeidslonen en de aanwezigheid van groeven voor de winning van pijpaarde. Toen de Duitse overheid de invoer van "vreemde" pijpen ook nog extra ging belasten met heffingen, ging deze lucratieve markt geheel verloren. Zelfs in Holland werd in toenemende mate pijpen geïmporteerd. Vooral het oosten van ons land betrok, in de tweede helft van de 18 8 eeuw, meer en meer pijpen uit het Westerwaldgebied. Een andere bedreiging vormde de toepassing van meerschuim, hout en porseleinaarde om pijpen te maken. Door het verval van de industrie werden de strenge gildenregels versoepeld, zodat deze geen belemmering meer zouden zijn voor de beginnende pijpenmakers. Toch nam het 30

31 aantal gildebroeders verder af, met het gevolg dat veel merken vacant kwamen. Officieel werd het vanaf 1778 mogelijk om meer dan één merk te voeren. De fabrikant moest dan wel kiezen uit de vrijgekomen merken, want nieuwe merken werden niet geaccepteerd. In deze periode werd tevens een groot aantal merken geroyeerd, vanwege hun gelijkenis met andere merken. Met de komst van de Franse tijd (ca. 1795) werden in het kader van de "vrijheid, gelijkheid en broederschap", de gilden opgeheven. Het elitaire karakter van de beroepsverenigingen met zijn toelatingseisen paste niet in de nieuwe tijdgeest. Aangezien nieuwe richtlijnen uitbleven handelde men in grote lijnen volgens de oude reglementen (24). De dagelijkse gang van zaken werd geleid door de "provisioneele commissarissen van het geweeze Pypmaakersgilde". Direct na de bevrijding werd het oude gilde in ere hersteld. Dit kon evenwel niet verhinderen dat de nijverheid, door de oorlog en de beperkingen in het handelsverkeer, steeds verder aan belang inboette. De versoepeling van de regels had tot gevolg dat de concurrentie opnieuw de Goudse merken gingen imiteren. In Alphen aan den Rijn en Gorinchem, maar vooral in het zuiden, zoals in 's-hertogenbosch (42), Maaseik, Luik en Gent (43), werd op grote schaal plagiaat gepleegd. Na sterk aandringen door de Goudse pijpenmakers werd op 25 december 1818, bij Koninklijk Besluit, een landelijk reglement van kracht, die het gebruik van merken in goede banen moest leiden. ledereen moest opgave doen van de merken, die in gebruik waren. Deze gegevens werden centraal verzameld en vastgelegd in een verzamellijst. Vanaf dat moment mocht niemand een nieuw merk zetten zonder toestemming van het plaatselijk bestuur. Dit was echter niet het doel wat de Goudse pijpenmakers voor ogen hadden. Immers het merk genoot geen landelijke bescherming meer en de lokale overheden konden, naar eigen goeddunken, een verzoek inwilligen of afwijzen (43). Ondanks de wettelijke bepalingen ontstonden toch regelmatig geschillen over het oneigenlijke gebruik van de merken (6). Een vermakelijke anekdote, over de inventiviteit om de bepalingen te omzeilen, ontstond in 1849, toen Joost Sparnaay in Waddinxveen, een randgemeente van Gouda, een verzoek indiende om de volgende merken te mogen zetten; de groenteboerin, de schermmeester, de schol, de geit onder de boom en de ongekroonde WS. Door een naamsverandering van de reeds bestaande bekende merken: de melkmeid, de krijgsman, de bot, het lam onder de boom en de gekroonde WS, meende hij zijn slag te kunnen slaan. Deze actie werd echter door zijn collega's allerminst in dank afgenomen (32). In 1855, een jaar nadat de kantonrechter de eerdere bepalingen over het merkenrecht als niet bindend had verklaard, richtten de pijpenfabrikanten een nieuwe vereniging op. Het huishoudelijk reglement, in de vorm van een contract, werd door 54 bazen ondertekend (30). Vanaf dat moment werd geen limiet meer gesteld aan het aantal merken. De grote bedrijven kochten de bekendste merken op en hielden deze in bezit, soms zonder ze te gebruiken. Het zou tot 1881 duren voordat, van overheidswege, de merken opnieuw landelijk bescherming genoten. Dit was echter mosterd na de maaltijd, want de teloorgang van de nijverheid was reeds ver gevorderd. Naast een aantal van de eerder genoemde redenen kwam hier ook nog een kentering in de rookgewoonte bij. Het gebruik van sigaren, sigaretten en snuif nam hand over hand toe. Toen op 28 november 1911 de vereniging van pijpenfabrikanten werd opgeheven kwam, na twee en een halve eeuw, een einde aan het georganiseerd optreden van de Goudse pijpenmakers. Toch heeft de nijverheid zich tot op de huidige dag kunnen handhaven, hoewel de uitoefening van dit oude ambacht steeds verder afneemt. 31

32 3.2. BEELDMERKEN Bijzonder illustratief zijn de figuren, die als merk op de hiel of zijkant van de ketel werden aangebracht. Het vervaardigen van een duidelijk herkenbare voorstelling op het hielstempel of in de mal vereiste een grote vakbekwaamheid van de stempelsnijder en de graveur. Vooral de diepte van het reliëf is van belang voor een duidelijke weergave van het merk en een goede herkenbaarheid. Als een van de eerste beeldmerken werd de roos gebruikt. Het aantal variaties van dit merk is enorm. Niet alleen in Gouda en Amsterdam, maar in vrijwel elke plaats waar de pijpenmakers zich gevestigd hadden, duikt het merk op. De reden waarom de roos zo populair was ligt mogelijk in het feit dat de eerste pijpenmakers uit Engeland afkomstig waren. Vanuit een emotioneel standpunt gezien was het logisch, dat zij het wapen, de Tudorroos, van hun geliefde koningin Elizabeth I, op hun producten zetten. De sterke voorkeur blijkt ook uit de vele conflicten, die ontstonden over het recht om dit merk als herkenningsteken te mogen gebruiken. Reeds in 1625 diende voor het gerecht in Gouda een zaak, waarin het roosmerk centraal stond. De Engelse William Baernelts spande tegen zijn landgenoot Willem Hoppe, een geding aan, omdat deze een identieke gekroonde roos op zijn pijpen zette. De uitspraak van het hof luidde dat Hoppe zijn producten van een bijmerk moest voorzien. Enige jaren later, in 1628, was het Robert Jaxon die op de vingers getikt moest worden. Hij mocht wel het roosmerk blijven zetten maar dan zonder kroon. Nog in hetzelfde jaar diende opnieuw een rechtszaak, nu tussen Wiltem Flud, die inmiddels de rechten op het merk had verkregen, en de vrouw van Daniël Andriesz. De eiser Willem Flud kwam als overwinnaar uit de strijd, want de gedaagde merkte haar pijpen in het vervolg met een gekroonde ster. De lokale overheid moest hierna nog diverse keren ingrijpen bij geschillen over het gebruik van een merk. Zij stelde een reglement op om problemen in de toekomst te voorkomen. Overtreding van de verordening zou bestraft worden met een boete van fl. 6, - en de inbeslagname van de betreffende pijpen (32). Het roosmerk werd vooral in de eerste helft van de 1 r eeuw veelvuldig gezet. Hierna was het aantal autochtone pijpenmakers zodanig toegenomen, dat het merk zijn (emotionele) betekenis had verloren. In een gestileerde vorm, zou tot in de 18e eeuw, het merk hoofdzakelijk nog gebruikt worden als versieringsmotief op de zijkant van de ketel [50, 70]. Opvallend is dat, vooral in de omgeving van Haarlem/ buitensporig vaak het gestileerde roosmerk voorkomt/ waarbij aan het basismotief initialen of figuren werden toegevoegd ( 14). Het aantal stippen waaruit het merk was opgebouwd kan sterk verschillen. Bovendien werden regelmatig kelkblaadjes tussen de stippen geplaatst. Een ander vroeg merk is de lelie. Hoewel in mindere mate dan het roosmerk werd de lelie in veel productiecentra gezet en kende diverse uitvoeringen. Rond het midden van de zeventiende eeuw was het tevens een veel voorkomende steeldecoratie, waarbij één of meerdere lelies in een ruit werden opgesloten. De versiering werd hoofdzakelijk bij de kwalitatief betere soort pijpen aangebracht, op de bovenkant van de steel. Uit bodemvondsten is gebleken dat, in de eerste helft van de 1 r eeuw, de volgende beeldmerken gezet werden: de engel, de visser, de hand/ het melkmeisje, de duif/ de haan, de os, het paard, de uil, de vos, het zeepaard/ het klaverblad/ de knol, de goudsbloem, het anker, de posthoorn, de trompet, de klok, de dubbele arend, de leeuw, het Goudse wapen, de zon, de ster/ de knoop en de vijf schijven. In de periode voor de registratie door het gilden/ in 1660, zijn in het algemeen de beeldmerken moeilijk aan een eigenaar toe te schrijven. Slechts in een klein aantal gevallen fungeerde de achternaam van de pijpenmaker tevens als merk/ b.v. bij de Vos, Knol, Blom (goudsbloem) en van /t Ancker. 32

33 Uit de inschrijving van een merk in de opeenvolgende merkenregisters blijkt dat de naamgeving van een aantal merken aan verandering onderhevig was. Het is niet altijd duidelijk of de omschrijving één merk betreft, of dat hier sprake is van meerdere min of meer identieke merken. Uit de chronologische rangschikking, de éénmalige vermelding van het merk onder een bepaalde naam en de sterke overeenkomst in het uiterlijk van de betreffende merken, valt te concluderen, dat de benaming in de loop der tijd kon veranderen. Een aantal voorbeelden van een naamsverandering die plaats kon vinden zijn: de molenaar - Atlas, prins en prinses - man en wijf, jager - musketier - scherpschutter, aambeeld - smid, juk - bierboom. In de registers (hoofdstuk 3.3.) zijn de diverse schrijfwijzen overgenomen en is aangegeven onder welke naam het merk van de pijpenmaker stond ingeschreven. Over de herkomst van de beeldmerken bestaan verschillende theorieën. Behalve een directe relatie tussen de eigennaam en het merk kan er tevens een verband bestaan met de naam van het pand waarin het bedrijf was gevestigd. Opvallend is dat het merendeel van de merken een grote overeenkomst vertoont met de symbolen, die ook in de heraldiek worden gebruikt, b.v. de morenkop, het doodshoofd, de leeuw, de windhond, de zwijnskop, het lam Gods, de haan, de haring, de St.-Jacobsschelpen, de lelie, de klaver, de wassenaar (halve maan), de kroon, de rijksappel (wereldkloot), de burcht, de sleutel, de zuilen, het kasteel, het anker, het scheepje, de helm, de toernooilans (standaard), de spade, het rad, de posthoorn, de passer, de draak, de eenhoorn, het hert, de hond (vos), de ramskop, het pentagram, het fortuin, de granaatappel, de merlet (merel) en de stormladder (leer). De hypothese dat pijpen, waarop een ambacht staat afgebeeld of een karakteristiek stuk gereedschap, speciaal voor deze beroepsgroep zou zijn vervaardigd lijkt niet logisch. Ten eerste was het in het belang van de pijpenmaker om een zo groot mogelijke omzet te halen, dus zal hij zijn productie niet afgestemd hebben op een beperkte doelgroep. Ten t weede was het aantal merken dat een baas mocht voeren lange t ijd gebonden aan strenge regels, hij za l zijn merk zorgvuldig hebben gekozen om gewaarborgd te zijn van voldoende klandizie. Een aantal merken is lange tijd onderwerp van discussie geweest. Een bekend voorbeeld is het merk de beugel. In een aantal publicaties werd de passer ten onrechte als beugel betiteld en visa versa (40). Een vergelijkend onderzoek van onder andere gevelstenen en prenten maakte het n:ogelijk deze fout te corrigeren. Ook de merken de koffiekan, koffieketel, koffiepot en schenkkan leverden problemen op bij de determinatie. Het was onduidelijk welke voorstelling bij welk merk hoorde. Een bodemvondst van een pijp met de naam van de maker bracht veel opheldering (39). Op een pijp, met een lang stuk steel, staat de naam L. VERRYST als fabrikant gestempeld. Op de hiel staat een slanke pot met een deksel, oor en een lange tuit. Volgens de gildenboeken voerde Lieve Verrijst rond 1730 het merk de koffieketel. In 1746 werd hetzelfde merk omschreven als de koffiepot. Hierdoor werd duidelijk dat de koffieketel I koffiepot een ander merk is dan de koffiekan. In het tweede kwart van de achttiende eeuw ontstond naast het hielmerk ook het zijmerk. Het merk, dat aanvankelijk met een ca. 3 mm groot stempeltje op de hiel werd geplaatst, verscheen nu in een vergrote vorm op de zijkant van de ketel. De herkenbaarheid voor de consument werd hierdoor sterk bevorderd en het verlevendigde het uiterlijk van de pijp. De gedetailleerde voorstelling werd in de mal aangebracht en verscheen direct met de vorming van de pijp op de ketel. In de registers (hoofdstuk 3.3., 3.5. en 3.7.) zijn de zijmerken niet door een cirkel omgeven en verkleind weergegeven. 33

34 3.3. REGISTER VAN DE BEELDMERKEN PERSONEN offer van Abraham molenaar (1) - Atlas (2) Gerret Jansz. Aernz (1) Arie de Visser (2) geroyeerd Bas op ton (1 ) - Bacchus op het vat Baertelemees de Schoenmaclcer (1 ) Jan Lammertsz Weldrager Pieter de Bruijn Anthonij Kalf Hannes van der Valk Jan de Wilde Hannes van der Valk vacant Klaas de Roos Maarten de Jong wed. Maarten de Jong Pieternella de Jong w ~ voor boutw ijfje - juffrouw met kipperson I cappersol (1 l Pouwelis van der Put Jan Paulisz. van der Put Maarten Tijsz. Monk Jan Jansz. Verwint (1) Leendert Visser ( 1 ) Lammert Dros Willem van Velzen Ruth Boot fortuin (vrouwe Fortuna) Arij Paschierse Passchier VertuijniFortuijn Arij VertuijniFortuijn Jan Balbian Gerrit Houbraak Cornelis Mansvelder Hendrik Houbraak wed. Hendrik Houbraak Leendert van der Vin wed. L. van der Vin Jan van Baaien (huur) Jan van Baaien Gerardus Johannes van Baaien gerechtigheid (vrouwe Justitia) Cornelis Klaesen Schoorrel hoop Adrijaen Andrijesse Joost Pietersz. Scharp Jan Joosten Scharp jager zie musketier ~ \!53) Job op de mesthoop Jacobus Versluijs Hendrick Luchter? Jacob Nobel wed. Jacob Nobel Abraham Veenendaal (huur) engel Jan Jansz. Duijst Maerten Jansz. Maarten van den Ring Matthijs van den Ring geroyeerd na 1746 voor 1768 Jonas in de w alvis Jacobus de Mol juffrouw met de kipperson I cappersol zie boutwijfje 34

35 Jacob Sijpesteijn (1 l Jacobus van der Draaij (1,2) kind in de wieg Reijnier Vos Pieter Arijse Vloeker Aelbert Reiniersz. de Vos Cornelis Gruijtershof kok Gerrit Dircxsz. Koek , man in de boot Claas den Roester Jan IJserman Arij IJserman Cornelis Luijnenburg Joris de Liefde wed. Joris de Liefde koning David Pieter Jacobsz. Gilbo/Girreboo Jan Girreboo Jacob Bos Jacob Wout Pieter Wout Willem Frederik Endenburg Pieter Goedewaagen P. Goedewasgen & Zoon Goedewasgen N.V. ~ xe koorddanser Jacobus Tubal Willem Schipper Hendrik Ophuijsen Dirk Weldrager Hendrik van Duyn Gerrit Prince & Zonen boer in de kan - man in de kan Arent de Groot Arij Oosterhout Jan de Jong man bij de karn Jan Jansz. Kool Frans Glas man op de kwakel Joris van Straale Pieter 't Hoen Jan de Mol krijgsman Jan Vis Pieter Vis Jan van Leeuwen Johannes de Loos Coenraad Weijman Blom Pieter van Essen P. & W.F.C. van Essen kruier- man met kruiwagen en een mand pijpen (1 I wed. de Vinck Dirk Beukman (1) (man op del olifant Klaas Bruijne Hermanus/Adrianus Boot geroyeerd man in schilderhuis ( 1 l - schildwacht (2) - schildershuis (3) Jan Flippe (1,2) Jan Versluis (1 I Joost Versluijs (2) Krelis de Jong (2) Jan Crelisse de Jong (2) Jan Versluijs (1,3) landman (1 )-man met schop (2)-boer met schop (3) PieterEngelen van der Put (1) Pieter van der Putten (2) Jan van der Putten (3) man in het schilderhuis + IF Jan Flippe

36 man in het schilderhuis + IS meisje zonder armen { + SH) Steven Hendricksz. de jonge sjees - man op de sjees (1) Cornelis van Hoorn Thijs Melkert Dominicus van Klaveren Jan van Klaveren Willem Hendricksz. van Bocksel Jan van der Werf (1) Cornelis van der Werf ( 1) man met ster Jan van der Vos Ary Jansz. Stickert Jan de Vos Frans Glas Abraham van der Vos wed. Abraham van der Vos Klaas de Roos melkboer Barent Dircksz. Jonckhart melkmeisje- Friese meisje (1)- melkmeid Hendrick Godvree Jacob Willemsz. ( 1 l Joris Heindricksz. Godfre Heijndrick Jansz. IJserman Leendert Albertse van Wijck Hendrik Jans Eperman Cornelis van Leeuwen Cornelis van der Wal 1744 Leendert de Jong Maarten Monk wed. Maarten Monk Cornelis Prince Jan Prince Jan Gzn. Prince Jan Prince & Cie Fa. P.J. Azn van der Want molenaar zie Atlas man op de stoel Willem Henderichsz. Houbraeken wed. Houbraak Cornelis Endenborgh I Endenburg Jan van der Zwalm vacant Cornelis van der Werf man op de zwaan Aart Hendericksz. van Brugge Hendrik van Brugge Andries Brenkman Krijn van Vliet Jan Harmensz. de Jager (1) jager (1) - man met het musket (3)- musketier (2) scherpschutter (4) Willem Willemsz. Marele (3) Jan I Johan Versluijs (3) Jan de Jong (2,3) vacant ca Adam Schoute (2) Willem Mansvelder (2) Willem Hendriksz. Herbus (2) Jan Verspuij (4) meermin Jacob Claris Boudewijn Claris Hendrik Sijpesteijn Jan Souffreu Pieter Versluijs Hendrik Spanenburg Johannes Broer prins Jan Willemsz. Bridjet Jan Jansz. de Vriendt Cornelis Smient prins + PM

37 prins + PO ca aambeeld (3) - smid (1) - man bij het aambeeld (2) Lammert Willemse Weldrager (3) Jan Jorisse van der Dus ( 1 ) Arie Dus (2) Jacobus van Holland (1,2) prins en prinses ( 1) - man en w ijf I vrouw (2) Jan Pieters Schoonevelt (1) Pieter Pietersz. van Aspere ( 1 ) Jan Arijse Espeel (2) Jan Eelspeel (1,2) Jan Hulstpas (2) vacant ruiter te paard Jan Verbanek Jan Hendericksz. Sprot Abraham van Heijningen Dirk Mansvelder Willem de Jong Sijbrand Smient Hendrik van der Burg Arij varreijk ruiter + VO speelman Cornelis Sorgh Jan Sorg Dirk Pzn van der Want Gerrit Pz van der Want Gerrit Dzn van der Want wed. Gerrit van der Want Gerrit Cornelis Pzn van der Want Johannes Marinus van der Want Fa.P. Gzn van der Want tamboer Jan Bockhove Adrianus van Es Jan de Munnik Jan de Lange Salomon de Lange geroyeerd schaatsenrijder Jan Jansz. Volckert wed. Hendrik Kool Pieter Kool Joris de Liefde Joris van der Dus Jan de Ronde Gijsbert de Ronde twee schermmeesters Teunus Abrahamsz. Jan Jacobsz. Hartendonck Gerrit de Ridder Hendrik Denijs I de Nijs Pieter Ruijmslot Erven Pieter Ruijmsloot Maarten van Zutphen triton Klaas Kreeft Cornelis Smit geroyeerd trompetter? Aert Pouwelsz. Vaeck wed. Aert Pouwels Vaeck Aremanis Lichte Jan Leendersz. Maarenhoef Jan Puijt Hendrik van der Valk Johannes van der Valk Maarten van Zutphen Jan Maartensz. van Zutphen Pieter Goedewaagen P. Goedewaagen & Zoon Goedewaagen N. V

38 visser (2) - hengelaar (1) Jan Jansz. Roesenboom (2) Anthony van der Vin ( 1 ) Samuel la mot ( 1 ) Josua van Wijk (2) Andries van Dijk (1,2) Dirk de Beij (2) Hendrik Spernaay (21 wed. Hendrik Spernaay ( LICHAAMSDELEN (mensen I hart ( 1 I - hartenaas (21 - hartenaas in de (laurierlkrans (3) Arien Dircksz. Jonckhart (1 1 Barent Dircksz. Jonckhart (1 I Gerrit Cornelisse Schravesant (1 I Cris Woutersz. (1 I Armanus de Mol (1,2) Jacobus Jansz. Heeneman (2) Klaas Begeer (21 Cornelis van der Vin (2) Cornelis luijnenburg (3) wed. Cornelis luijnenburg ( Jan Sijmonse Kunst arm met tulp Lieve van Keulen Jacob van Keulen twee harten Jacob Sijpesteijn Evert het Wout Dirck van Son/Janson Hermanus de Roos dood -doodshoofd (1) - doodshoofd met de schinkels (2) Dirck Harmensz. Boon Jacobus de Leeuw ( 1 I Jan de Jong (1 I Jan Claris (2) hand - handschoen (1) -rechterhand (21 Jonas Jansz. de Vriendt ca 1660 Jan Jansz, de Vrient Cornelis Jansz. de Vriendt ca 1670 Jacobus Jonasz. de Vriend Jan de Vrint Jacobus de Vrind leendert Jansz. Boot (1 I Dirck van Rijswijk Jan van Rijswijk (2) drie harten Floris Jerassemus Abraham Eling - den ouden Cornelis van den Berg Hendrik van den Berg.. I. mariaanshoofd - moriaan (1 I - moor (21 Dirck Hendericksz. Nije (1 I Jacob van der licht Jillis Gerritsz. Knippel Reijnier Vos Klaes Kloutter (21 Jan Faloer Klaas van Velsen trouw schrijvende hand Hage Jaspersz. van Kint twee handen voet Jop Jansz. Janbroerssoon/Jonkhoen Cornelis Oosterhout Jan Oosterhout Thomas Verhage

39 3.3.3 FAUNA bot Gerrit Verschut aap met pijp - aap op zijn gat ( 1 ) Pieter Lens - de jonge Elias Jooste Christiaan Smit Arij Jeroense Espeel Jan Prince Pieter Claesz. Reijnaert (1) Jan Prince & Cie geroyeerd dubbele arend zie onder heraldiek (3.3.6) ~ arendsklauw liggende dolfijn Jillis Palmboom Dirck van Herwijne ~ vis- baars (1) draak Jan Vis Dirk Pietersz. van Aspere Gerrit Janse Ancker ( 1 ) Krijn van Eijk Hendrik Gerritsz. van 't Ancker (1) 1721 Engel van Zutphen 1744 Ansen Verschut (1) Jan Floers zittende beer duif Jacobus van der Vreede Jan Jansz. Nesel Pieter Blijenburg Arij Ariensz. van Hoorn Cornelis Mansvelder wed. Dirk Peek ca 1730 Martinus de Lange Paulus Brenkman geroyeerd T eunis van Son Jan Houtam Teunis van Son Hendrik Borst Hendrik Roedolf bij Jan van Baaien Jan Bijeman Jan Prince bok+ B twee duiven Pieter Willemsz. Bockhoven 1677-? 1675 Jan de Bok Jan Teunisse Souman (zie ook bij initialen BOK) Gerrit Jansz. Souman Jillis Jonker Willem Hendricksz. Sprot Pieter de Bruijn Theunis van Dieveren Jan Smit Pieter Schinkel Hendrik Smit Cornelis Oudshoorn Abraham Booy Johannes Comelisse Oudshoorn Jan van Zutphen wed. J. van Zutphen Hendrik van Zutphen Matthijs Jbzn Boot F. Sparnaay & Zoon drie duifjes Hendrik Bakker Roelof Valk 1765 Teunis den Haag I Hagenaar

40 eenhoorn Arij Davidse Konijnenbrouck Jan Luijnenburg Adrianus Luijnenburg wed. A. Luijnenburg Cornelis van der Werf (huur) Hendrik Nieuwland (huur) Jan Nieuwland (huur) Willem de Vet geroyeerd haan Servaes Mourits Bouvaert Jan de Bock Pieter Zwanenburg Jan van Buuren Leendert Slobbe Andries comelisz. Brem Dirk Azn van der Want kikvors Willem Hendricksz. Sprot konijn drie haringen IJsack van Kraanenburg lam (Gods) springend hert - vliegend hert (1) Barent Dircksz. Jonckhart Jan de Vinck Jan Vink (1) Louwera Vink, wed. Hendrik Borsele Hendrik Bos Leendert van Borselen geroyeerd , Jam onder de boom Pieter Versluijs Jan Pieterse Versluijs Pieter Versluijs Johanna Versluijs Quirina Versluijs Cornelis Prince Gerrit Prince Jan Prince & Cie Fa.P. Gzn van der Want springende hond? hond in de pot dit merk komt ook ongekroond voor Hendrik Wijmes Jan van Wijmen Jan Bons(sijn) kat met muis in z'n muil Willem de Ronde geroyeerd ca leeuwenkop met ring in de bek Klaas van Straale Huijbert Verzijl merel David Jansz. Maerl Jan Davitse Maerlo Boudewijn Jacobse Claris Jacob Sijpesteijn Willem de Vet geroyeerd, kievit Jan Jacobse Luijnenburgh muis- rat (1) Wijtsje Everse Cornelis Zonne ( 1 )

41 olifant zie man op de olifant (3.3.1) rat zie muis ooievaar zie onder heraldiek (3.3.6) os Claes de Jonge Cornelis Verhoek Steven Houtam Arij Proefhamer Jacobus Jansz. de Ronde drie schelpen Willem Hendericksz. Peck Hendrick Overman schildpad Jan Louwijsz. Graci paard (1) -springend paard (2)? Heijndrick van Bocksel ( 1 ) Willem Hendricksz. van Bocksel (1) Jacob de Vinck (1,2) Jan Soutman (1) Willem van Bocksel (1) Jacob de Vink (1,2) Gerardt Carlier (2) Gijsben Korver (2) Leenden Welter (2) Joost Welter (2) Willem Maninus Weijman (2) Pieter van Essen (2) P. & W.F.C. van Essen (2) Jan van Baaien (2) na slang Arij Jansz. Overweezei Jacob Jansz. van Overweesel Arij Vermeulen Cornelis Vermeul Anna Bijland Cornelis Vermeul Cornelis van der Wal Lucas Eversz. de Jong Cornelis Verzijl Willem 't Hoen wed. Willem 't Hoen Willem de Vink Louis Mishout uil papegaai in de ring Jan Nootenboom Cornelis Endenborgh I Endenburg Jan Zonne uil op de krik Abraham Malgom pelikaan (met zijn jongen) Jan Machielsz. Medtfon WouterSplees Abraham Boersveld Gerrit Spille Salomon van der Vin Jan Nieuwenhuysen Cornelis Luijnenburg vink? David Jansz. Srnan vogel + Gl ramshoofd dit merk komt ook ongekroond voor Jan Claesz. Bos Cornelis Jansz. Bos Gerrit Maarling Hermanus Turf vos op zijn gat Jacob Hendricksz. de Vos Koobus van Kleef Jacob de Vos Hendrik van Brugge Jan van Rossen Arnout Carlier ca

42 Willem Begeer Hermanus Begeer vos op zijn gat + AR Aelbert Reiniersz. de Vos Martinus van Wijmen Evert Meurs wed. Evert Meurs Gerrit Meurs Hermanus Swartjes (huur) Hermanus Swartjes Jan Prince & Cie vos op zijn gat + RA Reinier Aelbertse de Vos windhond lsack Goosenson Cornelis Cornelisz. de Lange Daniel van Hoorn Dirk van Rijswijk Jan van Rossen Frederik Willem Frutel zwijnshoofd - zwijnshoofd met kroon (1) Jan Hendricksz Jan van Brugge Gerrit Mooieman Pieter Proefhamer Lieve Pijl (1 l Cornelis Slingerland (1 l Pi eter Slingerland (huur) ( 1 l Jan Enkelman/Henkelman FLORA zeepaard Mels Loreijn Jeroen Luijnenburgh Jacob Luijnenburg wed. Luijnenburg Jan Mossel Hieronimus Dorhand/Dortland Teunis Boot aker Gerrit Pietersz. Barent Cornelisse 't Hoen Nathan Splees zwaan Govert Davitsz. Jan Tijse de Jong Jan Verbesem Cornelis Mansvelder Dirk Mansvelder Jan de Wit ca boom Krijn Dirksz Veverloo Krijn Veverloo Dirk Veverloo Pieter Verschut Comelis Slingerland Theunis van Dieveren brandewijnschaaltje (1 l- zwaan in het schaaltje 121 Jan de Twinder (1 l Jacobus van der Lee (1,2) Willem van der Lee (2) Pieter Verheul (2) Willem van Noppen (2) varken ( 1 ) - zwijn Lieve Pijl ( 1 l Gerrit Mooleman/Meulman drie bomen Hendrik van Oosten druiventros Hendrick Willems Proefhamer Jan Heijndricksz. Proefhamer Barend Evers/van Even Willam Monk

43 goudsbloem Reijnier Janse Blom Gerrit Scholten Hendrik Spruit lzaak Blom granaatappel Elias van Noort rozenboom Lieve van Steenderen Jan van Rijswijk klaverblad Pieter Dammasz. Dirk Pietersz. Krijger Jan Arijse Danens Cornelis Zonne Abraham van der Spelt Jan Danens Arij Danens Jan Danens (huur) Pieter van Geelen Jan Scholten (huur) Jan Scholten tulp Heijndrick Jansz.IJserman Antony Spitsberge Krijn van Eijk GEBRUIKSVOORWERPEN aambeeld zie smid (3.3. 1) tw ee klaverbladen Dirk van der Kist Anthonie van IJsendoom Joost Bloed Joost Bloed Jr drie klaverbladen Roelof Janse Reijnegom Barend Verzijl Gerrit Meulman Gerrit van Ham Caret van Ham anker? Gerrit Janse Ancker Frans van Heijningen Jan Hendericksz. Sprot wed. van der Lee Jan van Dieveren Leendert Vlak Abraham van 't Anker Johannes Revet anker + Gl Gerrit Jansz. Ancker knol tussen t wee messen Krijn Veverloo anker + Hl Heijndrick Jansz. Ancker knol+ HC Huijch Cornelisz. Knol anker + 11 Jan Janse Ancker roos Jan Fransz. van 't Landt Arij de Moor anker + Tl

44 dubbel anker Christiaan Verzijl Jan Verzijl Hendrik van Wijmen Anthonij van Wijmen Jan van Gent Pieter Pietersz. Zandijk bel zie klok beugel - beugeltas Jan Vertoren.. bezem Willem Pietersz. Vroese geroyeerd ca blok+ PI Pieter Roosenboom blok + PB Jan Tijse van Es vinkenkorf (2) - boogkorfje (1) - boogkooi (3) Emanuel Verzijl (2) Armanus Verzijl (1) Anthony Softree ( 1 ) Thomas Softree ( 1 ) Jan Souffreu (1,3) boor Louwijs Agestijn van Duuren Pieter Poorens juk- bierboom (1) Jan Thielen Proost Cornelis Leendertsz. Glasbeek (1 I Pieter Jansz. Bakker ( 1 ) brandemmer Johannes Blom Cornelis Jansz. Verson Josua Reiniersz. de Vos Josua van Leeuwen Jan van Cassij bijl Cornelis Aersz. Bremmert Jan Barentsz. 't Hoen Jacob de Vinck Jan de Vriend Pieter Looman Jan Puijt... bisschopsmuts (1) - kardinaalsmuts (2) Pieter Olikan (1,2) Andries Brenkman (2) Pieter Houtekus (1) Paulus Brenkman (1) na 1759 brandewijnschaaltje zie zwaan in het schaaltje (3.3.3) Jan Huybertsz. IJsack van Holland Dirk van Holland Albert de Leeuw bril + I bloempot - fles met bloemen ( 1 ) Jan Pietersz. Verhulst Jan Spiering (1) drie degens Antonij van der Sweet Leendert Floore van den Ring Elias van den Ring

45 dissel (kuipersdissel) Jan Willemse Vijn Abraham Blom lammmert Weldrager zoon van lsack Hendriksz. de Schouweman Ysack Ouwerton Josua van Wijk Hendrik van Dijk driekoningenkaars lambert Willemsz. Proefhamer Jacob Pieterse van der Meijde Barend Versluijs Barent Pietersz. Jan Hanog halve glaasje - glaasje uit leiden (1) - g.laasje (2) zie ook bij roemer Jan Andriesz. Adrianus Deij (1 l Cornelis van der Werf (2) hamer Jan Teunijsse de Mooij Pieter Pietersz. Verhulst Tobias Jacobsz. Sonnevelt wed. Tobias Jacobsz. Sonnevelt Pieter looman.. hamer + WW handschoen zie hand ( oorlogsschip - schip met drie masten /driemaster (1) Pieter Jansz. Hola Dirck Meerling Jan Bos (1) geroyeerd ca duiventorentje zie wapen van Hamburg (3.3.6) handschroef Comelis van der Werf hangijzer Klaas van Veen eiermand - eierkorf ( 1 ) Jacob Claris Boudewijn Claris Jacobus Zwart Jan van Ham Gerrit Kruijsheer Maria van der Valk, wed. J. van Zutphen (1) fles - botteltje ( 1 ) Aelbert Reijniersz. Jan Barte Scheij ( 1 ).. fruitben Jan Nieuwveld harp Claes Jansz. de Geus Pieter de Mol Cornelis van Meehele Willem de Vet Jacob Danis vacant Pieter Gerrit Pzn van der Want Johannes Marinus van der Want Gerrit Cornelis Pzn van der Want Jan Prince & Cie harp + DS Dirck Smedelingh hartenaas zie bij lichaamsdelen (3.3.2) helm louris Jacobsz. Sonneveld Andries (Arij) Groeneveld ca

46 heng met een steen Dirck van Erffe Hendrik van der Draaij Hendrik de Nijs hoed Dirck Janse Doesburgh Jan Pietersz. van der Hoff Comelis van Leeuwen Lijsbeth Geus, wed. Cornelis van Leeuwen Hendrik Bos kerkkroon Claes de Vroom wed. D. Vroom Dirk van Wijk Josua van Wijk hoefijzer Jan Dircxs Wanda Dirk Groenhof Jacob Nieuwveld klok (1) -gouden bel (2) Pieter Jacobsz. van Eist (1) Willem Pietersz. Steenvoerder (1) Jacobus van Elst.(1) Willem van Eist ( 1 J Arij Oosterhout (1 l Cornelis Oosterhout/Sout (1,2) vacant voor 1746 voor 1746 na 1746 ca. hoorn van overvloed Jan IJserman Jacobus Jansz. Heeneman Anthony Dilbaar bel+ PI Pieter Jacobsz. van Eist bel met 3 angelotte (munt) Cornelis Jansz. Houtman ijsslee Abraham van Kleef Klaas Blok wed. Hendrik van den Berg Barend den Hagenaar Abel Herbus (huur) Abel Herbus Willem Herbus wed. Willem Herbus Hendrik Herbus Gerrit Prince koets - postwagen Jacob Andriesz. Jacob Weldrager Salomon van der Vin koffiekan Jacobus Dircksz. van der Aerde (1) Thomas Middelmeer ( 1 ) juk zie bierboom kandelaar Jan van Duyn Jacob Vermey Pieter Proefhamer Lieve Pijl Willem Luijnenburg Jacob Luijnenburg kartouw Leendert van der Draaij koffieketel (1 l - koffiepot (2) Maerte Kaen (1) Jan van Duyn (2) Lieve Verrijst (1,2) Jan Brenkman (2) komfoor Arij Jansz. Boot Rijs Pietersz. Vries Pieter Lens - de oude Evert Meurs Jacob Meurs ca

47 Cornelis de Hoop wed. C. de Hoop Jan Scholten Frans van der Kist Teunis Korver theeschotel met een kopje ( 1) - bak en schotel (2) - kopje in het bakje I kop en schotel (3) Jan van der Noot (1 J Dirk van der NootNarnoot (2) Willem Meurs (3) Hermanus de Roos (3) na 1768 vacant drie kronen Jacobus Gerritsz. Witsius Kobus Witsius Gerrit Verblaauw Sijbrand van Kemberland Dirk van Steenbergen ~ ~ vier kronen Jan Verblaauw wed. Teunis de Munnik ca kraan Willem Duijff Jacob van Holland Claes van den Bos Frans Majoor Jan Jorisse van der Dus Arij Versluijs Willem Begeer Hermanus Begeer ~iv kroon - keizerskroon (1 J Louwijs Cornelisz. Hendrik Sanddijk (1) Jacob Balje (1) Antony Gouderdrie ( 1 ) Maarten Bruijnvis (1 J Barend van Berkel (1 J wed. Barend van Berkel (1) Frans Spernaay (1 l l. twee zwaarden - twee degens ( 1 ) - Jan Heijndericksz. van Bale Pieter Pieterse Peuselaar (2) Cornelis Versluijs (1) Pieter Peuselaar (2) kruisdegens + AA.. kruisdegens (2) twee gekroonde pijpen ( 1) - dubbele tabakspijp (2) - kruispijp Huybert Jacobsz. Bos (1 J Dirck Dircksz. (2) Dirk Bockhoven Jan van Breukelen Hendrick Zantvoort ~ ~ keizerskroon + IR kruiwagen ca twee kronen Gerrit Morlion Cornelis van Dievere.. twee kronen met ster Pieter Pietersz. van Asperen Pieter van Aspere Abraham van Aspere Pieter Vis kwispedoor Johan Kip Barend Palmboom Pieter van der Hoek laars Anthonij Jansz. Soudaen Jacob Wout wed. Jacob Bos

48 Cornelis Carlier Jan Prince & Cie Fa.P. Gzn van der Want dd lamp Hendrik Vertoren Abraham van der Helm oliekruik Andries Valkenburg oorlogsschip zie driemaster (i) papegaaienkooi Cornelis Endenborgh I Endenburg Benjamin Weeldenburg kan-gekroonde kan (3) -melkkan (1)- lampetkan (2) geroyeerd ca. Jacob Willemsz Proefhamer Jan Willemsz Proefhamer (1) Frans Alijkas (3) Hendrik Peuselaar (2) Leendart Visser (2) parel Leendart van Wijk (2) na 1736 Jan Pieterse Meurs Willem IJserman (2) Benjamin Pietersz. Lens Jan Weldrager (2) na 1746 Abraham Eling - de oude Anthony Nobel (2) wed. Abraham Eling - Benjamin Eling (huur - eigendom) - Jan de Jong ~ leer + AO.. Arij Oosterhout \.....: (j) leer + PI Pieter van Holland ~ leer + PV twee. passer Cornelis Jansz. de Vriendt Gerrit Sas ~.. passer + DB David Bouwijsz. Verblauw ~ pijlen - kruispijl ( 1 l Marseelis leihamer Jan Smit Maarten Tobiasz. Sonnevelt Lammert de Klouwer geroyeerd ( 1 l voor muil? pijp Arij Janse Schouvliedt Willem van Waas Leendart Albertse van Wijck Jan (Johan) Damman Arij Fijn Leendart de Roos Jan Lambertsz Cornelis Vergeer Arij Muilaard Lucas Eversz. de Jong Salomon Lamot Klaas de Roos Cornelis Kalf wed. Klaas de Roos Lieve Bollonje Klaas de Jong wed. Cornelis Belonje (huur)

49 twee gekroonde pijpen zie kruispijp twee liggende pijpen Pieter van Keulen wed. Pieter van Keulen rad van avontuur- rad van een wagen (1)- wiel (2) Floris Jerassemus Cornelis Dirckse Hocvenier Salomon van der Vin (1) Leendert van Vel se ( 1 l Hermanus van der Spelt (2) pijpenton Jan Klaesse de Geus Jacob Koppedraijer Sijme Gijsbertse van Os riek - mestvork ( 1 ) Andries Scharp Maarten Proefhamer vacant (1) posthoorn Abram Danielsz. van Hoorn Willem Gijsbertse de Vinck Willem de Vink Teunis de Vink wed. Teunis de Vink roemer- Rhijnse wijnkelk (1) - Rhijnse wijnroemer (2) zie ook glaasje Willem Claesz. Boot Pieter Schoonevelt Pieter TierensNierensNuurens Bartholomeus de Pier ( 1 ) Dirk Goedewaagen (2) Abraham Goedewagen (2) posthoorn + A posthoorn + IL [i.. ' ~ ~.. -=o.:..... rooster Pieter Fransz. de Lange Klaas de Rooster Cornelis van den Berg Joost Bloed posthoorn + NB treef + IK (rooster) Jan Korte drie posthoorns Daniel van Hoorn Arij van Hoorn Jan Korthals Jan van Rossen Daniel van Hoorn roskam Gerrit van Brakel Jan Sluiter drie potjes Albertus van der Kraan Jacob de Ronde Poulus de Ronde vacant sabel Jan Abrahamsz. van Noort Hendrick Stevensz. Willem Jorisz. Metfort Jan Willemsz. Metvoort Willem Meurs Dirk van der NootNerooot $- 49

50 Cornelis de Roos Hermanus de Roos Abel Herbus schietspoel Gerrit Dircxsz. Cock snijdersschaar (1)) - schaar Kobus de Meij (1) Jacobus van Holland Willem van Velzen schoen Jacob Cornelisz. van Geneve dochter van Jacob van Geneve Jan Arijse Pieter Peuselaar Arij Verheul Jan de Jong schaats IJsack Capteijn Willem Willemse Meul Maarten Thijsz. Monk twee schoppen I twee staande graven Pieter Heijndricksz. Volckert twee schaatsen Salomon de Lange Nijs Darnee sleutel Machiel Storm Jan van Borselen Sijmen Groenendaal wed. Sijmen Groenendaal drie schalmeien Jan Machielse Heeneman Henderick Heeneman Jan Heeneman ~ boot (1) -hoeker (2) - scheepje Cornelis Jansz. Nurk (1) Kamsijn Adamse Verschut (1) Pieter Arijse van der Heul (2) Pi eter Dirckse Po oren ( 1 ) Hendrik Gerritsz. van 't Ancker Willem van Noppen Nicolaas van Noppen Frans Swartjes wed. Frans Swartjes Hermanus Swartjes Miehiel Swartjes wed. M. Swartjes Hendrik van Rijst Anthonius Johannes van Velzen Nico van Duyn-van Velsen dubbele sleutels zie wapen van Leiden (3.3.6) snaphaan (musket) Steven de Lange Flip Alevoe spaarpot Pieter Jansz. Verswaen Pieter Verzwaen Jan van den Broek spinnewiel Frans Pieterse Cornelis Jansz. Bos Gijsbert Jansz. Smient Jan Remard Jacobus Eeneman/Eieman schenkkan David lsaacsz. Ree Klaas Leendertsz. de Roos Cornelis de Roos Maarten Verzijl stoel Reijnier Jeroensz. Reijnier Reijnhart Cornelis Leendertsz. Glasbeek

51 Klaas Glasbeek trommel Pieter Hendrickse Bijman stoof Harme Bockhove Henderick Versluijs Cornelis van Velse na 1720 gekroonde tabaksrol Joannis Janse Presser CID trompet Hendrick Willemsz. Nesvelt Jacobus Jansz. de Vrient tang Pieter Metfort Huijbert Jansz. Doesburg Otto Francke de Vrij Pieter Schalkwijk wed. D. van der Kist Pieter Krijger Jan van der Kist Pieter 't Hoen 1775 Willem 't Hoen theetafel Cornelis Leendertsz. Glasbeek lsack van der Kleij truweel (troffel) Pieter van der Kleij Heijndirck Potvliegh Dirk Mansvelder Teunis Fransz Jan Staalenburg Willem Pietersz. Steenvoerder Henderick Potvlieg Willem van Eist Leendert van Wijk Roelof Glasbeek tol Hendrik Bakker Arie Meesz. Groenhof Jan van Beek (huur) Jan van Beek treef zie rooster Willem van Eist ~ (i) theepot - trekpot ( 1 ) turfmand Hendrick Janse Sprot Jan Jansz. Houtam Jan van Duijn (1) Jan Houtam Arie Fortuijn ( 1 ) Teunis van Son Jan Abramsz. de Vet (1) na 1746 Hendrik Borst Willem de Vet ( 1) Jan Prince & Cie Dirk de Ronde ( 1 ) wed. Dirk de Ronde (1) Koenraad Scharpel ( 1 ) vaas Jan Buijs Maarten den Os trekzaag Jan van der Wies Jan Ariaensz. Versluijs Hendrik van der Draaij Jan Versluijs Gerrit de Liefde trogje. dit merk is kort of nooit gezet vijzel met stamper Christiaan IJters Hendrik Touw geroyeerd voor 1759 Jan Oosterhout

52 viool Gerrit Bijl Daniel van Steijn Willem van der Noot zeis Jan Dilbaar wed. J. Dilbaar Cornelis Quast/Kwast Willem IJserman o voetboog (1) - handboog (2) Jan Meesen ( 1) Jan Veltheer (1) Pieter de Bruijn ( 1 ) Arij Willemsz. Boot (1) Benjamin Pietersz. Lens (1) Pieter Lens - de jonge ( 1 ) Hendrik de Jong (1,2) Simon Groenendaal (1) wed. Simon Groenendaal (1,2 ) HERALDIEK wapen Arij Oosterhout weegschaal Dirk Slangenburg Govert Bakout/Boekhout Dirk Buijs Gerrit Kalf Q- 175Q- -03 wapen van Amsterdam Jacobus de Mol Abraham de Vet Jacobus de Mol Jacobus de Leeuw Dirk Mansvelder Abraham van der Vos Reijnier van IJsendoom Abraham Passet Dirk van der Wolft ca weegschaal + HK ca 1675 wijnton - ton ( 1 ) Cornelis Cornelisz. Tonne (1) Jan Lambertsz. Schoon Cornelis Teunisz. I Gerrit Souman Cornelis Son Gerrit Bouman Cornelis en Gerrit Souman wed. Gerrit Souman Johannes van der Valk Thomas Verhage/Hage Dirk Benjamin Smit Arie de Bruijn wed. Arie de Bruijn Q wapen van Batavia Abraham van den Berg Hendrik de Jong Dirk Pzn van der Want Adrianus Dz van der Want Dirk Azn van der Want Jan Gz van Bovene(n) wed. J. van Bovene wapen van Delft Jan Kroes Jan Weldrager zandloper Josua Meul Pieter de Vries Dordtse maagd Jacob Arijse Middelmeer Maarten Verzijl geroyeerd

53 Egbert Jonkman Jan van der Werf -03 Pieter Verblaauw ooievaar (wapen van Den Haag) Pieter de Bruijn ~ Abraham Eling - de jonge Christiaan Eling - Aart de Jong dubbele arend (wapen van Groningen) Pieter de Jong ca.1811 Pieter van Cleef Aart de Jong Jacobus Jacobsz. van Kleeft Pieter de Jong Cornelis Balbian wed. Pieter de Jong Jan Balbian Arie Pzn van der Kleijn Arij Balbian Jan Prince & Cie Jan Brenkman Leendert van Wijk Maarten de Lange na 1745 Martinus de Lange ~ Hendrik Kalf ooievaar + OV Klaas Hogenboom Abraham Eling gulden vlies Bart Looman Jacob van den Broek/Broek ~ ooievaar + OI ca 1730 ~ wapen van Gelderland W wapen van Haarlem Jan Cornelisz. Sorgh Manhijs Gerritse Rijphuijsen Gerrit van Rijphuijsen Jacob Nobel Sànon de Jong Wed. Sirnon de Jong Pieter van Rijk Manasse Everse Pi eter Witsius? wed. Pi eter Witsius ca 1730 Pieter Witsius Steven de Jong na 1734 Jan de Vriend Jacob Bos vacant Jan van Vliet Pieter Goedewaagen drie torens (1) - duiventorentje (2) - wapen van P. Goedewaagen & Zoon Hamburg (3) Goedewaagen N.V Bartolomeus de Mol (1 ) Louris de Mol (1,2) wapen van Gorinchem Gerrit Cornelisse Jan Cabout ft(i) wapen van Gouda Dirk Cornelisz. Peck Jan Pietersz. van der Hoff JiJlis Gerritsz. Knippel Gerrit van der Karre Frans Soet Hendrik Spruit ca.1742 Jan Abramsz. de Vet wed. Jan de Vet Willem de Vet Jan de Vriend (1 I Jan Puijt (3) Hollandse tuin (1) Hollandse leeuw (2) - leeuw in de Hollandse tuin (3) - Hollandse duit (4) Arij Jacobse Middelmeer (1 ) Jacob Arijse Middelmeer ( 1 ) Jan van Reede (2) Pieter van Reede (2) Frans Verzijl (1,3,4) Cornelis Verzijl (1) Maria Verzijl (1) Frans Cornelisz. Kruijsheer (1 I Hendrika Muller, wed. F. Kruijsheer (1 I Gerardus Joh. Wil. Wagenaar Jan Prince & Cie Fa. P. Gzn van der Want

54 huismerk Paschier Versou huismerk + lh Jan Harmensz. de Jager leeuw (staande) Jacob Jansz. Haes Jan van Reede Pieter van Reede Klaas de Jong wed. Klaas de Jong Jan Prince & Cie drie lelies Huijbert van der Draeij Maarten van Wijk Dirk van Wijk Josua van Wijk Cornelis Luijnenburg Gijshert Korver Pieter de Roos Pieter Matthijszn Boot Willem van der Sloot zeven pijlen (pijlenbundel) Jan Janse Ancker Bart CAibertus} Damman Jan (Johan} Damman Christiaan Damman liggende leeuw Machiel Storm Jacobus Zwart Roeland Schouten schild (gekroond) Jan Arijse de V oe dubbele sleutels -wapen van Leiden (1) Jan Andriesz Jan Crawaat (1) Arij Sodaan (1) Paulus de Vriend ( 1) p. Goedewaag en & Zoon ( 1 J standaard Hendrik Wilhelmus Willem Boot Willem van der Paard wapen van Utrecht Daniel Jacobsz. Helmondt Jan Crijne Maarten Tijsz. Monk Jan Monk Engel den Os Dirk Blok lelie Jan Benjamijnsz. van Ballen Joost Pieterse de Meijer Gerrit Meerling Teunis van den Berg Dominicus van Klaveren Jan van Klaveren Hendrik Manshoofd Maarten Cartier Pieter Dzn van der Want Wed. P. Dzn van der Want Gerrit van der Want wed. Gerrit van der Want firma J.M.G.C. van der Want Fa.P. Gzn van der Want Jan Verzijl (1) vacant Jan Woutersz. Begeer (1 J Jan van der Zwalm (1) wed. Jan van der Zwalm (1 J Pieter Goedewaagen (1) ~ drie zuilen (wapen van Vianen) Mathijs Bijl wapen van VOC - Compagnieswapen ( 1) Abraham van den Broek Dirk Burger Jacobus Klaasz. de Jong Hendrik Herbus Simon van Loon (1) 1835 Jan Prince & Cie

55 . wapen van VOC + A Abraham van den Broek (i.. ~......: Steven Houtam voor Jan Pieterse Versluijs (huur) - Abel Herbus GEBOUWEN wereldkloot - wereld ( 1 ) Pi eter Janse Gleijne ( 1 ) Hermanus de Mol burg Pieter Versluijs Pieter Pieterse Pieroe wed. Versluijs lzaak Blom Barend Valee Koenraad Blom Coenraad Weijman Blom wapen van West-Friesland Cornelis Schravesande gevel Henderick Danis Pieter Peuselaar wed. Hendrik Danis Henderick Heeneman Dirk Vermeulen Jan van Duyn ~ Cornelis Oosterling Jacob van der Vin Salomon van der Vin molen Barend van der Heijden (huur) Willem Hansen Govert de Peer (huur) Arie Jacobsz. Danens Jan Arijse Danens Jacob Arijse Danens ~ Jan Jacobsz. Danens Adam Schoute - wapen van Zeeland Meindert van der Heijden - Gijbert Aelbertsz. Meeringh Klaas de Jong Pieter Davitse wed. Klaas de Jong wed. Pieter Davidse Jacobus Coflinee Hendrick Sprang Frans Sirnon Spamaay Willem Boot na 1746 F. Spamaay & Zoon Gerrit Scholten geroyeerd voor 1768 ~. Goudse toren Gerrit Crijnen Veverloo Zeeuwse rijksdaalder Teunis Soet Gerrit de Zeeuw Pieter van der KJeij Willem Boot Jan Woerlee Pieter 't Hoen wed. Jan Woerlee Arie van den Broek Gerrit Woerlee Jan de Wit Miehiel Swartjes (huur) Miehiel Swartjes wed. M Swartjes ~ Hendrik Jansz. van Rijst Anthonius Johannes van Velzen wapen van Zutphen Machiel Gidionsz. Kruijskerk Jan van Beek Steven Houtam Willem Muijs Goudse toren + Gl Poulus de Ronde 55

56 Goudse toren + GT ca zeven sterren Jan Gloidij Fomeley kerk ca 1670 drie torens zie w apen van Hamburg (3.3.6) HEMELLICHAMEN halve maan Jan Pieters Schoonevelt Adrianes Jansz. van der Aerde Jan Louwijsz. Graci Passchier van Son Esegiel Samsom Sanne Noel Delsma Lourens Kras I Tras Boudewijn IJserman Jan IJserman drie halve manen Schijpper Eijck Jacobus de Leeuw zon Pieter Dominikus Raes Willemsz. Theunis Bastiaensz. van den Berg Jan Rase Weldrager Jan Weldrager Daniel Sluiter wed. Daniel Sluiter Leendart Weldrager Klaas Hogenboom Anthony van IJzendoorn VARIA knoop - strik ( 1 ) - dubbele strik (2) Jan Pieterse Meurs ( 1) Jan Willemsz. van der Kemp Gijsbart Willemsz. de Vinck (2) Hermanus Bastiaensz. Begeer (2) Jan Pietersz Valkenburg (1) knoop (gekroond) Bastlaan Jansz. Andries Jacobsz. Meischoor ster Jarme Starre Nanne Pietersz. Gerrit Sijmense Sandtdijck Jan Comelisz. Sorgh Jacob Dircksz. Jacob van Kluijve Dirk van Kluijve ster met tw ee kronen zie twee kronen met ster (1 :5) drie sterren Kobus van der StarreNarstarre Jan van der Starre Anthony van IJsendoom knoop + BI Bastiaan Jansz. geloof - kruis (1) Thiel Jansz. Proost Arij de Roos Jan Maartense Monk kruis Leendart Sijmensz. Kunst Jacob Reijniersz. Blom Gerrit de Liefde

57 Reijnier ~IQm Trieotje van Cleef Dirtc' êrt~enewout Jan de Hase Wiltem Monk Pieter Vis ~ dubbel kruis Albert van der Spelt Jan de Ronde Pieter van der Putten Wiltem van Noppen vacant Jan Boms Arnout Cartier Jan van der Maas Hendrik van der Maas Bartholomeus van der Maas W drie kruizen Klaas Adamsz. Verschut Arie de Hoop Hendrik IJserman vacant Gillis Nobel ,726-,745-, 782-, schijf Maarten Baerentse Melchert dubbele strik zie knoop vijfhoek (pentagram) Heijndrick Stevensz. van Steijn Cornelis Willemsz. van der Valck.. vijfhoek + Hl vijfhoek + HR vijf schijven (1) - cincq (2) Govert Cincq (2) Pieter Danielsz. Verbanek (1) Joost Verbanek (1,2) Willem Brammart sr. (1) Jan V~rzijl {1) ruit Abraham de Lange Cornelis Bourrian twee.ruiteli B~~èi é{tl:~es,l;'fetersz. Hagenaer :l?qtrl~s~ithql~rneus den Hagenaar drie ruiten Cornelis Teunisz. Souman Corneis Souman Joris van der Dus Gerrit van der Dus Gijsbart van der Dus wed. Gijsbart van der Dus Hermanus Jansz. Steinfort

58 3.4. LETTERMERKEN De vroegste pijpen, die in het eerste decennium van de zeventiende eeuw in Holland vervaardigd werden, hadden vermoedelijk geen merk op de hiel. Het aantal Engelse pijpenmakers, die in Amsterdam als eersten het ambacht uitoefenden, was zo gering dat het plaatsen van een herkenningsteken nog niet noodzakelijk was. Het duurde echter niet lang voordat de behoefte ontstond om een herkenbaar product te maken. Bijna gelijktijdig met het roosmerk kwamen ook de eerste lettermerken in gebruik, die correspondeerden met twee initialen van de pijpenmaker. Na enige tijd werden, vooral in Amsterdam, combinaties van beide merken gebruikt, waarbij zowel links als rechts van een (gekroonde) roos een letter werd geplaatst. In Leiden, de tweede vestigingsplaats van de pijpenmakers, werden aanvankelijk alleen lettermerken gezet ( 11). In Gouda, waar omstreeks 1617 de eerste kleipijpen werden gemaakt, blijkt de roos een van de vroegste merken te zijn geweest (zie hoofdstuk 3.2.). Toch zal ook hier het lettermerk spoedig zijn intrede hebben gedaan. Evenals bij het roosmerk werd later een kroon boven de initialen gezet. Voor 1660 is het toeschrijven van een lettermerk aan een pijpenmaker twijfelachtig, vanwege het ontbreken van een merkenregistratie. Hoewel speculatief kan soms door vergelijking van de letters met de namen van de pijpenmakers de vermoedelijke producent worden achterhaald (zie hoofdstuk 5). Een juiste determinering en datering van de pijp zijn hierbij van groot belang. Aangezien er geen enkele vorm van merkbescherming bestond geven de initialen niet altijd uitsluitsel over de eigenaar. Het merk is namelijk opgebouwd uit de eerste letter van de voornaam en in veel gevallen de eerste letter van het patronymicum. Het is mogelijk dat meerdere personen in aanmerking kunnen komen voor een bepaald merk. Dit geldt vooral in sterke mate voor het merk 11 aangezien Jan Jansz. een zeer algemene naam was en er meerdere pijpenmakers met deze voornaam in Gouda bekend waren. De letters kunnen bovendien ook staan voor b.v. Jan Jorisse of Jacob Joosten. Archivalische bronnen bieden nauwelijks een oplossing, want slechts in uitzonderlijke gevallen, b. v bij een rechtszaak over het plaatsen van een merk, staat het merk in de acte vermeld. Aan het einde van de 17 8 eeuw werden de initialen niet alleen los gebruikt, maar soms ook in de vorm van een monogram. Dit treffen we aan bij o.a. de merken AD, AP, AR, AS, CP, DH, DM, OR, HB, HK, HN, HP, MB, MK, NB, PS, TK, VB, VD, VR, WH en WK. Tegen het midden van de zeventiende eeuw werden voor het eerst merken gebruikt met drie letters. Tot op heden zijn slechts vier gevallen bekend, waarbij de letters naast elkaar staan, namelijk bij de AIH, IAN, IOP en de PIP. Omdat de I weinig plaats inneemt past dit nog net op de hiel. Het is opmerkelijk dat deze vier merken alle gekroond zijn. Bij de overige merken, die uit drie letters bestaan, is één letter boven de andere twee geplaatst. Hierdoor ontbrak de ruimte om ze van een kroon te voorzien. In enkele gevallen werd de middelste letter onder de beide andere gezet, b.v. bij de merken AVB en BWB. Een enkele keer werden de letters verweven tot een monogram, zoals bij de merken AVO, BVS, HID, HPK, HVB, IPH en LVR. Met uitzondering van de HVB en IPH werd boven het monogram een kroon gezet. Bij de interpretatie van merken, die uit drie letters bestaan, kan verwarring ontstaan over de volgorde van de letters. In het algemeen wordt eerst de linkse letter gelezen, daarna de bovenste of onderste en ten slotte de meest rechtse. Voor een aantal merken ligt dit meer gecompliceerd. Uit de vroegste inschrijving van het merk blijkt dat eerst de bovenste letter gelezen moet worden, gevolgd door de onderste twee, b.v. bij de G 0 H, dit is het merk DGH. Deze volgorde is in de regel in overeenstemming met de initialen van de pijpenmaker (zie tabel). Als het merk door een collega wordt overgenomen, blijkt de volgorde van de letters anders gelezen te moeten worden. Het merk de G 0 H staat dan ingeschreven als de GOH. Opvallend is dat deze letters opnieuw corresponderen met 58

59 de initialen van de nieuwe eigenaar. Na ca kunnen alle merken met drie letters op dezelfde wijze worden gelezen, namelijk van links naar rechts. datum I eigenaar datum I eigenaar A AGM Jan Maertensz. GAM G M 1 A AIB 1686 Wouter Teunis lab I B 7 IAO AIO 1667 Arij Jansz. Overweezei IAO 1710 Joehem Ariensz. Oosterhout D DGH 1705 Dirk Q.roenb.of GDH 1744 Gijsbert de Hoog D DPH 1697 Dirck Posthoorn PDH 1736 Pieter den Hengst G H p H DHS HDS 1715 Hendrick Dircksz. Spille DHS Dirk Spille H HIB 1701 Arij Bos IHB 1715 Jan Hagebaart I 8 p IS PIS 1660 Pieter Jonathans Scharp IPS 1693 Joost Pietersz. Scharp Reeds in de zestiger jaren van de zeventiende eeuw werden merken gebruikt, die uit één letter bestaan. Opmerkelijk is dat deze letter vaak correspondeert met de eerste letter van de voor- of achternaam van de persoon, die het merk als eerste liet registreren, b.v. de gekroonde G van Gloudi Marte en de gekroonde H van Krijn Jansz. Hola. Ten opzichte van de merken die uit meerdere letters bestaan blijken de enkelvoudige zeer intrek te zijn geweest. Velen werden zelfs tot diep in de 19e eeuw gezet. Hetzelfde gold, zelfs in nog sterkere mate, voor de cijfermerken. Waarschijnlijk komt dit door de goede herkenbaarheid. Omstreeks 1660 werd tevens een tiental merken gebruikt, die uit vier letters zijn opgebouwd. Deze merken zijn zo duidelijk persoonsgebonden, dat ze uitsluitend door de eerste eigenaar zijn gebruikt. Het merk was samengesteld uit letters van zowel de voornamen als de achternaam, b.v. de CJVG van Cornelis Jacobsz. Vergouw en de CVDM van Cornslis Cornslisse van der Meer. Het beperkte gebruik maakt dat ze nauwkeurig zijn te dateren. Het enige merk met vier letters dat na 1700 werd ingeschreven is de IIIW van Bartholomeus van der Maas. Dit merk werd rond 1850 gebruikt. De een, twee en drie lettermerken werden ook veelvuldig als zijmerk op de ketel geplaatst. Opmerkelijk daarbij is dat ook het merk dat uit drie letters bestaat in de regel voorzien is van een kroon, dit in tegenstelling tot het hielmerk met dezelfde initialen. 59

60 3.5. REGISTER VAN DE LETTERMERKEN ~ A AD Arij van der Lee Arij Davidse Konijnenbrouck Machiel Brem Arij Dubbel wed. Machiel Brem - Cornelis Brem wed. Cornelis Brem ADM Arij de Moor AB Harmen Pieterse Boot Arij Bijman Willem Brammert AE Teunis Brammert Abraham Eling Jan Brammert vacant ca. Frans Swartjes 1809 Arie van der Kleijn Willem van Ham Jan Azn van der Kleijn Franciscos Michielsz. Zwartjes (huur) J. van Geelen ABC Abram Cleijse Poulus de Goede Dirk Pietersz. Krijger Pieter Krijger Abraham van den Berg ca 1759 Jacob van der Werf Salomon van der Vin Frank Vergeer Steven Houtam Jan Houtam Gloudt Houtam P.J. van der Want AV ABV zie ook AVB Aart Hendericksz. van Brugge Abraham Boesvelt geroyeerd 1753 AF Arij van den Ring AG Abraham Goodijn AGM Jan Maertensz AGV Andries (Arij) Groeneveld AHB Abraham Hoebeek Al AC Arij Gaan Adrianes Jansz. van der Aerde Andries Jansz. van den Bergh Aert (Abraham) Jacobsz Soetje Theunis

61 AIB (1 l lab (2)? Wouter Teunis (1 l Jan Versluijs (1 l Arij Tobiasz. Sonnevelt (2) vacant Aart van Velsen (2) Engel van Zutphen (2) e~ A lh Antonij Jansz. Oosterhout Arij Jongerhelt vacant Joseph de Mol AIO (1) IAO (2) Arij Jansz Overweezei (1 l Joghum Ariensz. Oosterhout (2 ) ca AP - AP monogram ( 1 l Andries Pietersz. Aldert Pruijmenboom Jan Pieterse Versluijs Teunis Brammert Beligje Sliedrecht, wed. T. Brammert Huijbert Verspuij Teunis van Ham Willem van Ham (1 l APR Aldert Alderse AR monogram Anthony Ravesteijn Jan Glas Jan Mullaart Dirk Ravesteijn geroyeerd AIS Arij Jeroense Espeel AS Jan Soudaan AK Frans Alijkas (Oiikan?l Jacobus Kouthof ALV Antonij van der Linde AM? Arij Jacobse Middelmeer Andries Miehiel Brem/Sremmert vacant Pieter de Mol wed. P. de Mol Jacob de Mol wed. J. de Mol AS monogram Arij Sodaan Klaas van Son ASV Arij Tobiasz. Sonnevelt AV Arie de Visser Abraham van der Linde AVB zie ook ABV Arij Verblaauw Matthijs Groenendaal Cornelis Prince

62 Adrianus Gzn. van der Want wed. Adrianus van der Want Pieter Jacobus van der Want CID B? 1661 ~ Jan Bastiaensz. Overweesel Cornelis Jooste Smient AVO Bastlaan Overweesel -1770? 1680 Martinus de Lange Jan van Dijk Gerrit Houbraak - Arent van Dijk Christina/Christiaan Houbraak Andries van Dijk Willem Begeer Teunis Wout Leendart Begeer Dirk Witslus Nicolaas van Blokland Johannes (Jan) Smit AVH Andries van Houten Arij van Hoorn BAB Christiaan IJters BAS op ton zie Bacchus op het vat AVR Arie van Rijn 1690 Arij van den Ring M Gerrit Kalf - BDIH Willem van Slovens Barent Dircksz. Jonckhart Jan Smient Willem Martinus Weijman T eunis Kruijsheer AVS monogram BH Arij van Son Willam Bockhoove Klaas van Son AVS Hermanus Bastiaensz. Begeer Adrijaen Jacobsz. Sonnevelt Adrianus Vlootesteijn BIK Pieter Verspuij Boudewijn Jacobse Claris Hendrik van Velsen Jan (Johannes) van der Tij Pieter Gerritsz. van der Want Arij Gerritsz. van der Want Gerrit Pzn van der Want BIM Thomas Boot Boudewijn IJserman BHB AWS BLL BJ Bastiaan Janse van Overwesel Adrianes Willems Sonnevelt Bastiaen Louwijse Lousie

63 BOK Jan de Bok Jacob Meurs Hendrik van der Burg erven Hendrik van der Burg Willem lsaac van der Burg? BOW Bastiaan Overweesel wed. Jan Overwesel vacant Leendert Welter Martinus Schriek Matthijs Boot Jr BVM Bastiaan Vermeul Martinus van Wijmen Arij van den Berg Hendrik van den Berg Casper Beerman Gijsbert van Gent Engel Gzn van Gent BP Bartelemees Pietersz. Hagenaer Bart Valekenburg Teunis den Haag I Hagenaar Roeland Schouten BVS Bastiaen Abrahamsz. van der Spelt BPB Barend Palmboom BVS monogram Barend Versluijs BR Jan Scharp Hendrik Spruit cid BS ( 1) - BS gekroond Benjamin Schoute vacant Adrianus Spernaay ( 1) wed. A. Spernaay (1) Cornelis Verkerk Jan Prince & Cie Fa.P. Gzn van der Want P.J. Azn van der Want BWB Cornelis de Jong Bartholomeus de Pier Abraham Goedewagen Thobias Goedewaagen Pieter Goedewaagen P. Goedewaagen & Zoon N.V. Goedewaagen c CAM Cornelis Ariensz. Mooiegraaf CB BVB Barend van Berkel Maarten Bruijnvis Jacob Meurs Sernardus Bruijnvis ca CD Govert Davitsz. Cornelis Dircxse van Wijck

64 COL Cornelis de Lange Arie Pzn van der Kleijn Jan Prince & Cie ~ CDP Cornelis Dircksz. Peck Gerrit Comelisz. Peck CP Cornelis Pietersz. Verswaan Pieter Kool CG Cornelis Leendertsz. Glasbeek e CH Cornelis Oosterhout CR Cornelis Rutten ) CS Cornelis Stevensz. de jonge Cornelis Slingerland Jan van Velsen Cl Crijn Jansz. Waeijop Cornelis Jansz. van Heijningen CIS Claes Jansz. Bos CIS Cornelis Jan Soutman Cornelis Jooste Soutman Cornelis Smit CSP Cornelis Sijmensz. Plemper CT Cornelis Ton CVB Cornelis Dircksz. Valkenburg CVD Willem van Daabele CVDM Cornelis Cornelisse van der Meer CIVG Cornelis Jacobsz Vergouw (ÇI{) -- CK Cornelis Kwast\Quast Cornelis Koeman vacant Hermanus van der Kleijn Pieter van der Kleijn CVH Cornelis van Heijningen CVL monogram Cornelis van Leeuwen cvs Cornelis van Schouwen Cornelis van der Starre Cornelis Slingerland Coert Coers

65 J cw DH monogram Cornelis Willemsz. - de jonge Daniel Jacobsz. Helmondt Jacob Helmont Daniel Hopman Maarten van der Maas geroyeerd CZM Cornelis Zeeman DHS zie HDS C 0 (1 l - D gekroond Dl? Claes de Jonge Cornelis Bal Daniel Sluiter Pieter de Jong Pieter Jansz. de Jong Arie de Vos Jan van leeuwen Cornelis van leeuwen (1 l DID wed. Cornelis van leeuwen (1 l ~ George van leeuwen Jan Prince & Cie DA DIR wed. A. Bruijnings David lsaacsz. Ree DB OK David Soudewijnsz Dirk van der Kist Daniel van Bocksel wed. D. van der Kist vacant DCI Dirk luijt Dirck Cornelisz. - de jonge Jan (Johannes) IJpelaar wed. J. IJpelaar DO Nicolaas van Blokland Daniel Danielsz. de Roo J.Q)L DGH (1 l - GOH (2) Dirk Groenhof ( 1 l Gijsbert de Hoog (2) vacant Benjamin de Mol (2) Hendrik van Duyn (2) 1813 Maarten Heerkens (2) Matthijs de Waal (2) Dl Daniel lorjier DM monogram Dirck Meerling I Maerlo

66 0 OP - OP gekroond ( 1}? Dirk van Duuren Daniel Passet Jan van Duuren Martinus Vlak Dirk van Eijk Cornelis Kool ( 1} Maria Kalft Jan Sitten\Suton Dirk den Hond OVB Daniel van Boksel DPH monogram (1} - PDH (2} Lammert Cornelisz. Block Di rek Posthoorn ( 1 } Pieter den Hengst (2} DPOK Dirck Pieterse Olikan DVE Dirck Krijnen van Eijk (8 OR monogram Dirck Raesen\Ronse OW wed. Dirk Ronse Pieter Goedewasgen Raas Steenbergen P. Goedewasgen & Zoon Dirk van Steenbergen Jan van Zutphen Engelvan Zutphen geroyeerd 1799 E Raas Willemsz. Tin Thomas Eduaersz. Poorter Eduaard Thomasse\Tam voor 1730 DS. Arij Carlier 1748-? Pieter Dzn van der Want Arij van den Ring Leendart de Bruijn Wed. P. Dzn van der Want vacant Hendrik Pietersz. de Jong Dirk de Mol Teunis Vermey EB Fop Booy Jacobus Jonasz. de Vriend Arie Glas Adriaen van der Cruis Adriaen van der Cruis (de jonge} (vader en zoon van der Cruis zijn handelaren in Amsterdam} DV Willem de Vroom Jan van der Vos DVA EIW Evert Joosten Witjes\ Witsius

67 EK Engel Claesz FG Frank Vergeer EP Eewout Pietersz. vacant Aart de Jong Dirk Snelleman Dirk den Hond Dirk van der Wolft (huur?) Arie Snelleman FH Frans Heijndricksz. Bijlant * JH[ flt1 FHM Frans Heeneman wed. Frans Heeneman vacant lzaak Kruijsheer Hermanus Zwartjes ES Machiel Metvoort vacant Abraham van Waas Jan van Vliet Pieter Goedewaagen P. Goedewaagen & Zoon FP Frans Spiek I Piek FSW F Andries Jansz. Metfort Gerrit van den Bergh Gerrit van Rijphuijsen Matijs Rijphuijsen Joggem van Rijswijk.. FA r Flip Alevoe vacant Willem de Beij Jr FWS Frans Willemsz. Schipvaart Frans Soet vacant Jan van der Draaij Arij Gerritsz. van der Want Bernerdus Batting Jan Verspuij Pieter van Ommen Maarten Heerkans Matthijs de Waal FWV Floris Visser FAG Frans A. Glas vacant Abraham van Waas Dirk Goedewaagen Jan van Rijst G Gloudi Marte Govert Davitsz. Arij Groenevelt Olifier Verschoor Jan van der Valk (huur?) Cliphier Verschoor Jacob Verschoor Willem van Slovans

68 Gerrit Woerlee Sirnon Sparnaay Frans Sirnon Sparnaay F. Sparnaay & Zoon GA gekroond ca ~ GVB Gerrit van den Bergh GAM zie AGM GVG Gerrit van Gent GB Gerrit Souman Gijsbart Verboom I van der Boom Jan Donker Leendart Weldrager Anthonij van Wijmen Carel Zieleman Willem Wagenaar GVH Gleijn Verheul GD zie CD GOH zie DGH GG Gerrit Gerritsz. van den Bergh ) Gl Gerrit Janse Ancker GM Gerrit Morlion GVK Gerrit van Keulen Anthony Goudhart Leendart van der Vin wed. L. van der Vin J. Wildenburg Pieter Jacobus van der Want? GVS Gijsbart van Stralen Jan van der Kist vacant Pieter Dzn van der Want Jan van der Want Cornelis Bosboom Aart Cornelisz. de Jong Coert Coers GML Gerrit Maarling Arnoldus van Straaten Jan de Gidts Jan Prince & Cie GWD Gerrit Cornelisz. Westendorp GWS Gerrit Woerlee geroyeerd GN Gerrit Nobel Adrianus Spernaay F. & Zoon Sparnaay GWV Gijsbert Willemsz. Valekenburg Gijsbert van der Valck

69 !) H Krijn Jansz. Hola Doenatus van der Spelt Grietje Hola, wed. van der Spelt Arnoldus de Vos wed. de Vos Jan de Mol Jan Timmers Jacobus Carlier Sijbrand Revet Maarten Heerkens HA Hendrick Abramsz Hanse Adamse Verschut HE Hendrick Endenburg geroyeerd vacant opnieuw in gebruik genomen Gijsbart van Gent HES Jeroen Jans Espeel HG Heijndrick Gloudijse Martee voor HB monogram Heijndrick Bos HGV Heijndrick Verschut HB Hendrick Hendricksz. Bijlandt Hendrik Bos vacant Jan de Jong Jacobus Jansz. de Ronde Gijsbert de Ronde Care! Zieleman Leendert Welter Joost Welter HC Heijndrick Cornelisse HO Harme Bockhove ) HDS (1) - DHS (2) Hendrick Dircksz. Spille ( 1) Dirk Spille (2) vacant Adrianus Stolwijk (2) Cornelis Stolwijk (2) HHB Handriek Hendricksz. Bijland HHH Teunis de Vink Daniel Hulleman wed. Teunis de Vink Cornelis de Vink Willam de Vink Willam Witsius Jacob de Vos Dirk Dirka wed. Dirk Dirka Cornelis van der Valk J Hl Heijndrick Jonasse GID HIB monogram (1) - IHB (2) Arij Bos (1) Jan Hagenbaart (2)

70 ~ HID HOM Huijbert de Jong Handriek Overman(s) HlS Handriek Janse Sprot ; (~p) HP (gekroond) - HP ( 1).. Harmen Pietersz. Boot 1686 Hendrik Scharp HK Gerrit Scl:larp Handriek Kwast vacant Roelof Hardeman ( 1 ) Pieter de Roos Johannes Broer Jan Verzaal HKH Jan Prince & Cie Huijbert Kramer geroyeerd < HPK Hendrik Pietersz. Kool HL Pieter Kool Henderick Luchter Hendrik de Leeuw ~ Huijbert Staalenburg wed. H. Staalenburg 1819 Thomas Binnendijk HPR F. Binnendijk Heijndrick Poulusz. Revet e HS HM Handriek Muijs Arie Verburg vacant Roeland Blok HT HMD ca I HTB Heijndrick Theunisz. Boon HV HN Heinderik Vrijling Handriek Willemsz. Nesvelt HNB Huijbert Henderieksz. Notaboom HVB Handriek Janse Verbrugge Hendrik van den Brok

71 HVN Hendrik van Nunen vacant Abraham van 't Anker Jan Blokland Jacob Mattijsz. Boot HVS Heijndrick Stevensz. van Steijn HVT HW Willem Egmond Henderick Abelcos vacant Benjamin Wout wed. B. Wout Dirk Smit IAD lak Suzanne Jacobse ~ IAN gekroond - IAN ( 1 ) Jan Verbanek vacant (1) Jan (Joannis) Hageman (1) IAO zie AIO IAV Jacob Abrahamsz. van Opstal IAW Jan Aartse Weerlee HWV Hendrik van Wijmen Klaas Marte Jan Krijger Pieter Proefhamer Willem van Boxelen IB Jan Claesz. Bos Jan Arijse Boot Hendrik de Jong Ruth Boot (huur) Jan Bokhoven Jacobus Overkamp Cornelis Zieleman wed. C. Zieleman IBS IA Jacob Abrahamsz. Jan Anthonisz. Soudaan Jan Arijse lab zie AIB IC Jan Cornelisz

72 10 Jan Doesburgh Jacob Dircksz. Willem Koeman lob Jacob Cornelisse de Licht Jan Janse Doesburgh Jan de Bok vacant Johannes van Zutphen J. Botterop IOP Jannis Presser Jacob de Potter IEN IG Jan Gerritse Schordijk Cornelis Weeldenburg ca IGK JiJlis Gerritsz. Knippel log Jan de Gooijer vacant Christiaan van der Palm Dirk van der Willigen Jan van Leeuwen lh Jan Heeneman IHB zie HIB IOH Joannis Klaasz. de Hoop Jan (Johannes) de Hoop IHG Joris Heindricksz. Godfre IHO Jan Heijndericksz. van Bale IDK Jan de Koning wed. de Koning lom Jan de Mol vacant Jacobus de Mol lsaac de Mol Jacobus de Mol wed. J. de Mol IHP Jan Hulstpas Jan Snel wed. Jan Snel Willem Verschut Abraham Goedewagen Johannes Woerlee 11 Jan Jonasz. de Vrient Jan Jacobsz. van der Aerde ca 1660 ca

73 118 Jan Jansz Barnetel IM gekroond Jan Maertensz IIE lsack Jeroensz IMH Jan Leendersz. Maarenhoef lies ) IIIW Bartholomeus van der Maas IIM monogram Jan Janse Mare! IK IJsack Capteijn Jan Korthals IKS Antonij Jansen Koppens? Jan Cornelis Sneur vacant Cornelis van Florence Gijsbert Korver (huur) Frans Spernaay Simon Spernaay IML Teunis Maarland IMM Jan Michielsz. Metfoort IN Jacob Nobel ~ IOP los zie OIS lp Jan Pietersz Verhulst Jan Flippe Kerckhoff ca ILM Jan Kasperse IPH IJsack van Holland ILS Jan Lambertsz. Schoon IPM monogram Joost Pieterse de Meijer IM Jan Maertensz. v. d. Maes Machiel de Wilde IPR Josua Pietersz. de Roo IPS zie PIS

74 IRB zie RIB Jan Tijse de Jong Jan van Beek Arie van den Broek If«Daniel Sluiter - 11~ Johannes Nieuwland IRV Cornelis van der Vliet Arie van den Broek 1819 Pieter Houbraak Fop Booy IS Jan Sijmensz. Vermuel Jan Pietersz. Versluijs Jan Tobiasz. Sonnevelt Jan Schouten IVO Jan van Dijck Jan van Dieveren Pieter van Reede Klaas de Jong ISB vacant ISK Jan Sijmonse Kunst ISV lvg ca Jan Ariensz. Sonnevelt ISW Jacob Eldersz. Wiltschut llt 'Vf!,;j' IVH IT? ca 1700 lvi Johannes Trompert ti JE ITB IV IE Jacobus Tubal ITP zie TIP ~ IVK Jacobus Jacobsz. van Kleeft Pieter Jacobsz. van Kleef IV Jan van der Vijver IVL vacant Jacob Dircksz. van Leeuwen Jan Visser IVP IVB Jan Paulisz. van der Put Jan Soudaen Jan van der Putten na 1736 Jan Arijse van der Burg Jan van der Pool Jan Verbesem vacant 74

75 IVS Jan Cornefisz. Verswaen Daniel van Schouwe Krijn van Vliet Andries Brem Cornelis Brem (1) wed. Cornelis Brem { 1 ) lw Jan Wiflemse Tin Joost Witsius Jan Weijman ca KB Claes Bal Dirck Krijnen Veverloo Dirk Veverloo vacant Cornelis Boflonje wed. C. Bolfonje Wilfem van Hork ' lw Jacob Everse IWB Jan Wiflemsz. Bruggen lw I Jasper Wiflemsz. Jongerhelt Jan Jongerheld Mattheus Jongerheld vacant Pieter van Leeuwen Johannes van Zutphen Pieter Goedewaagen P. Goedewaagen & Zoon N. V. Goedewaag en IWK Jan Wilfemsz. Kemp Jacobus Kemp IWS Jacob Eldersz. Wiltschut K gekroond - K (1)? Koenraet Arentsz. de Vinck Leendert Albertse van Wijck Leendert van Wijk Pieter Verschut ca KC Klaes Marte KCVO Claes Cornelisz. van Os KOM Kaet de Meijer KDV Krijn Dirckse Veverloo KG Claes Garnier - de jonge Klaas Garnier KI lsaak van Wijmen Krijn van der Pool Jan van der Pool KIP Jan Paorens vacant lsaac de Mol Hermanus van der Kleijn Care! Zieleman wed. I. de Mol na

76 KL tw KLM Kasper Jansz. Looman KP Cornelis Pietersz. Slingerlant Pieter Slingerland Jacobus de Ronde KVH KVK Klaas van der Kint I Kintse ~ ~\r KVV Klaas van Velse vacant Jan Bezem ca KPED Claes Pietersz. Heeckendorp -ä; ~~ KPK Cornelis Kool KR Heranimus Dortland/Dorhand L Cornelis Luijnenburg Cornelis de Ligt Jacob de Ligt Frans Verzijl Barend Verzijl Cornelis Verzijl Maria Verzijl Geertruy Pietersdr. Stomman Pieter Stomman Pieter Gerritsz. van der Want Gerrit Cornelis Pzn van der Want Fa. P. Gzn van der Want KS Kobus Sorg Jan Loreijn Jan Lorijn - de jonge KVB Claes van den Bos Klaas Bruijnen KVD Cornelis van Daabele Willem van Daabele Floris Bokhoven Arij Monk Jan Weeldenburg David Johannes Maskamp LAD Louwijs Augustijn van Duuren LB (gekroond) - LB (1) Leendert Buijs Jan van der Valk Jan Labi wed. Jan Labi Thomas Verhage I Hage (huur) wed. Abraham Booy Thomas Verhage I Hage (1) Arie de Bruijn wed. Arie de Bruijn P.J. Azn van der Want LBV Louweris Bruijnesoon Abraham van der Linde

77 LC Jan Staalenburg Huijbert Staalenburg Martinus Schriek Huijbert Stalenburg ( 1 l Hendrik Nieuwland Gerrit Sieleman Jan Nieuwenhuysen ca LD Lammert Donker LVE lambert Cornelisse Vereijck LVI leendert Leendertsz. van der Jacht LF Loodewick Franse leepont I lapooij vacant Miehiel Zwartjes LVR Cornelis Jongerheld T eunis van der He ij LK? Lucas Krijne wed. Lucas Krijne leendert Korthals vacant Dirk Wout Cent de Groot Jan van Gent Engel Jansz. van Gent ca 1735 na LVV Leendert Albertse van Wijck Leendert van Veen LW Lambert Willemsz. Proefhamer Lammmert Weldrager LOOI ca 1700 LS Lambert Segertsz. Josua Vermeul Maarten Verzijl - de jonge vacant Leendert Spernaay Poulus de Vogel wed. P. de Vogel LSV Louris Jacobsz. Sonneveld LVD gekroond- LVD (1 l Leendert van der Draaij M Jan Koene M gekroond Mees Jansz. Jan Ariaensz. Versluijs Gerrit Verzijl Cornelis Kalf Adrianus Gzn. van der Want P.J. Azn van der Want MA Miehiel Andriesz. Brem Machiel Brem

78 MB Maerten Harsen Maarten Bremmert vacant Martinus Bremmert David Johannes Maskamp Jozua Tollenaar ML Maarten Lukasz. MMT Maarten Tijsz. Monk MNV Matthijs Nieuwveld MC Maarten Caen Jan Abramsz. de Vet geroyeerd MOL lsack de Mol vacant Salomon van Steijn MOS MG Miggiel Gillisz. Maerte Groef vacant Joost Fransz. Sparnaay Thomas Sparnaay MP Machiel Pieterse vacant Nicolaas de Jong Cornelis van der Willigen Leendert de Graaf Johannes Weijland MI Mees Jansz. Maerten Jansz. MlD Marseelis MK Maarten Keesz. Mels Korthals Jan Korthals vacant Lieve Zieleman Adrianus Nieuwland Johannes Boer MS gekroond - MS (1) Maarten Soudaan Machiel Storm vacant Barend van der Heijden Matthijs van Rijswijk Leendert Boot (huur) Sirnon Boot (1) Pieter Gerritsz. van der Want geroyeerd MSV Maarten Arianse Sonnevelt Maarten Tobiasz. Sonnevelt vacant Maarten Staalenburg Cornelis Carlier Proefhamer Jan Prince & Cie

79 \.f.... ~ MW p : a : Willem Witsius Frans Pieterse Spijk Teunis Reunis - Willem Proefhamer Pieter Ruijmslot Reijnier Blom Maarten van Zutphen Thomas Softree Anthony Souffreu Jan Souffreu Gerrit Houbraak wed. Gerrit Houbraak N Nanne Pietersz Jacob Noot Stoffel Treurniet Arij van Houten PA Pieter Anthonisz. Soudaan Pieter Arijse Vloeker Fliph Evertsz NB NG Aart Bremmert PAB Poulus Arijse Baeck PAN Pieter Anthonisz. Soudaan NS Nathan Scharp PAP Pieter Aldersz (fi) NV Dirck Nesvelt PB Pieter de Bruijn NVE monogram lngenasius van der Splees Nicklaes van Erckele Gerrit van der Broek Andries Brem Arie van der Kleijn (huur) Arie van der Kleijn Marrigje de Mol, wed. A. van der Kleijn Johannes Pietersz. van der Kleijn Andries van Houten Jan Azn van der Kleijn A. Jansz. van der Kleijn OA Ouwen Andriesz PCKH PCH Pieter Cornelisz. Hagenaar ~ Pieter Cornelisse Gorthals OIS (1 l- los (2) Jan Janse Bolstijer ( 1 l Jacobus Schilder (2)

80 PCS Pieter C,ornelis Swart PO Pieter Doncker PDH zie OPH POl Pieter de Jong POL Pieter Cornelis de Liefde POR Pieter de Roo Gerardus Belonje P. & W.F.C. van Essen PIP Pieter Jansz. Plakee PIS (1) - IPS (2) Pieter Jonathans Scharp ( 1 ) Pieter Jooste Soutman ( 1 ) Joost Pietersz. Scharp (2) ~ PKH PL Pieter Lens - de oude Benjamin Lens Lieve van Garnaaij Martinus Bremmert lzaak de Waal ca PEVS PF Pieter Philipsz. Kerkhoff PG Pieter Jacobsz. Gilbo PLK Pieter Lacoert Gerrit Lacoert Abraham Nieuwveld Barend de Jong wed. B. de Jong Jacobus de Ronde Matthijs van der Helm Bartholomeus Snel Jan Snel wed. Jan Snel PH Pieter Heeling Pieter Houtekus Jan Wassing Q;) PIS Pieter Bakker Paulus Bos Andries Bollonje wed. A. Bollonje na pp Pieter Pietersz. Verhulst Pieter Peuselaar Jan Hopkoper PS Pieter Jooste Sout Pieter van Steijn Pieter Slingerland

81 Joris van Roon Jacobus Olykan (èw Jan (Johannes) HenkelmaniEnkelman Jan (Joh.) Stolwijk 1819 PVH Johannes Pietersz. van der Kleijn Pieter Arijse van der HeuiNerheul P. Schumer 1856 Jan Proefhamer PS monogram Jan Pieterse Schoonevelt geroyeerd PSV PVL wed. Proefhamer Willem den Olikert Paulus van der Helm Gerrit van der Helm Pieter Schouvliet Pieter Nanse van Leeuwen 'Jl :WH ~ PT PVN? Pieter Janse Gleijne Pieter Pieters 't Hoen ca wed. Slingerland Maarten Soudaan vacant Poulus de Vogel wed. P.. de Vogel ~ PV Pieter Pietersz. van Aspere Pieter Valk Frans Valk Klaas Sijpesteijn Pieter van den Ecke I Nekke I Hekke na 1725 Jan Wakker vacant - Meindert van der Heijden - Adam Schoute PVP Pieter Danielsz. Verplanck Pieter Engelen van der Put Pieter van der Putten Wouter Begeer < vacant Govert de Peer PVS Jacob Kruijsheer Pieter Versluijs na 1746 Jan Prince & Cie Jan Pieterse Versluijs na 1746 Pieter Versluijs wed. P. Versluis ca 1819 Hendrik Spit Johannes Spit PVA? ~ Pieter Pietersz. van Asperen Pieter Zandijk H. Kramer 1850 PW Pieter Witsius wed. Pieter Witsius PVB Pieter Jansz. van den Berg geroyeerd 81

82 PWK Pieter Willemsz. van der Karre Ruth Boot vacant Pieter van Geelen Jacobus Bik Hendrik de Jong Johannes de Jong Wed. J. de Jong Pieter de Jong SA Simon Ariensz R Reijnier van Leeuwen David Pijl Jacob Danens geroyeerd RB Raes Sijmonse Baers Jan Rase Baers Syme Baars RIB (1 l - IRB (2) Reijnier Janse Blom ( 1 l Johannes Reijniersz. Blom (2) Jan Gerritsz. Schap (2) RT Rogier Tonstal vacant Leendert Boshuijzen Gerrit Glas Arie Glas RVL Reijnier van Leeuwen s Claes Cunieres Smient Henderick Hendericks Sprang Jan Buijs Jan van der Wies Pieter de Jong Aart de Jong SB Steven Woutersz. Bel Simon Simonsz. Baers Sijmon Brunei Jacob Bruijnes Jan Gerrits Willem de Jong Hendrik van der Burg CID SOL Salomon de Lange vacant Jan Trip Teunis van der Ben Jan Gz van Gent SER Sander Elias van de Roscam SH Sander Robbertsz. Steven Hendricksz. - de jonge wed. Steven de Jong Steven de Jong wed. Pieter Witsius Pieter Witsius vacant Arij Boot Willem Boot Leendert Vlak Klaas Nieuwerkerk Simon van Loon SHVS Steven Hendriksz. van Stein voor 1746 na

83 SM Bartholomeus van der Maas Sijmen Groenendaal Bastiaan Groenendaal SMK Simon Maartensz. Kunst SNS Manus Schenck Nanne Schenk svs Staats Jansz. Sonnevelt Ysak van den Broek SWA J. van Duren SR Steven Reijniersz. Witjemet Pieter Witjemet Jan Kuinenbrok SWH Jacob van der Valk Comelis van der Valk Teunis van der Ben SRM ss Cornelis Stevensz. - de jonge Steven de Jong Cornelis de Jong vacant sss Jacob Hopkooper Pieter Eetspeel Roeland Broer Cornelis Bosboom Willem van Geelen TD gekroond - TD ( 1 ) Anthony Dilbaar wed. A. Dilbaar Jan Boms Adriana van der Linde, wed. Jan Boms Jan Staalenburg Cornelis Prince ( 1 ) Johannes de Loos Jan Prince & Cie P. Goedewaagen & Zoon ~ sv Jan Pieters Schoonevelt SVB Poulus de Ronde Tl Teunis Jansz. van Dieveren Evert het Wout Lambertus Wout Hendrik Hunk svo Sijme Gijsbertse van Os Lieve Groenendal ~ TIP (1) - ITP (2) Th iel Jansz_ Proost ( 1 ) Jan Thiele Proost (2)

84 TK Teunis Kool Krijn van Eijk VA ca TM Cornelis Sieleman Cornelis van Wel Adrianus Nieuwland Huybert van Leeuwen Pieter Wout Willem Frederik Endenburg Pieter Goedewaagen P. Goedewaagen & Zoon VB Abraham van Heijningen Joost Verbanek Willem van Breda Klaas van Gorssel wed. K. van Gorssel Klaas van Gorssel jr. Maarten Gerritsz. Heerkens N. van Gorselen TML Teunis Maarland TP Pieter Cornelisz. Valckenburch Tijs Pieter Slingerland VD Mattijs van Dabelen Evert van der Draaij Jan Joosten van Dooren Harme Pek Klaas Marthe wed. Klaas Marthe Jacob van der Kint TS Tobias Ariesz. Sennevelt vacant Jacob Meurs Willem Johannes van der Ben Jacob van der Want wed. J. van der Want Jan Stolwijk jr. Hendrik Jansz. van Rijst Anthonius Johannes van Velzen VH Matthijs van der Helm Barend de Jong Matthijs van der Helm Teunis Pelt Jan Gz van Bovenen VI Josua van Leeuwen TVE monogram Tomas Jacobsz. de Munck VK Jacob van Kleef - de jonge Jacob van Kleef V Poulis Jansz. van Velsen Jan de Vroom Bartolomeus de Mol Klaas Houtekens vacant wed. B. van der Heijden VR Jan Cornelis van Roon Jan Boot Pieter van Reede Jan Stalenburg Adm. Pijpenfabriek {van der Kleijnel 1706 voor

85 vs Jan Cornelisz. Versluijs Klaas van Straale CID WB Fa. van der Want & Barras VT Jasper Goverse Vertooren WE Wijtsja Everse WG Willem Gijsbertse VVV Jan (Johan) Damman WH Willem Hansen Willem Heijndrickse vw Willem Jorisz. Metfort Joost van Weteringen Jan van Waerde vacant Gerhardus Steversloot Nicolaas de Jong ) Wl Maarten van Zutphen WIL Willem Lambertse w Jacob Willemsz. Proefhamer Steven Willemsz.- de jonge Frans Marsvelt Klaas de Roos Cornelis van Wel Cornelis Sieleman (huur) Pieter Sandtdijk PieterGerrit Pzn van der Want Johannes Marinus Pzn van der Want Gerrit Cornelis Pzn van der Want Fa. P. Gzn van der Want WK Willem Claesz. Boot WL Willem Lambertse Willem Luijnenburg Jacob Luijnenburg Willem Berlijn Jan van Baaien Marinus van Zutphen Hendrik van der Pool WA Wouter van Oosterhout WAP Willem Arijensz. Pau WM Willem Aartse Vermeul Willem Matteusz

86 Willem Meule Willem Witsius Frans Verzijl vacant Teunis Reunis Thomas van Nunen ~ WOH Willem Ophuijse WP.. Willem Hendericksz. Peck Jan Gerritse de Jong Gerrit Mooieman (huur) Franciscus Zwartjes wed. F. Zwartjes Hermanus Zwartjes Anthonius Johannes van Velzen Nico van Ouyn - van Velsen Pieter Goedewaagen P. & Zoon Goedewaag en WVR Willem van Roos z Jan & Cie Prince WPS... Willem Pietersz. Swart ~ ws Steven Willemsz. - de jonge Maeijke Abramse Arent Willemsz. Bremmert Willem Brammart Pieter Gerritsz. van der Want Johannes Marinus van der Want Gerrit Cornelis Pzn van der Want Fa.P. Gzn van der Want lvon van der Want wsv Willem Willemsz. van der Schendel WT Willem Thijss Jan van Helen vacant Engel van Zutphen Maarten van Zutphen Johannes van Zutphen

87 3.6. CIJFERMERKEN Hoewel het cijfermerk pas tegen het einde van de 1 r eeuw in gebruik werd genomen was het zeer populair bij de pijpenmakers. Dit blijkt uit het gegeven dat de meeste merken zonder onderbreking in andere handen overging. Zelfs in periode rond 1780, toen veel beeld en lettermerken vacant waren, bleef 90% van de cijfermerken in omloop. Opvallend is ook de gebruiksduur van deze merken, die vaak een periode van 150 jaar of langer besloeg. De merken bestaande uit drie cijfers vormden hierop echter een uitzondering. Zij waren duidelijk minder in trek. De reden waarom het cijfermerk zo geliefd was moet vermoedelijk gezocht worden in de goede herkenbaarheid, waardoor verwarring met een ander merk nauwelijks mogelijk was. De cijfermerken, die eventueel wel problemen zouden kunnen opleveren, zoals de 1, 8 en 11, die respectievelijk op de lettermerken I, 8 of 11 lijken, zijn nooit in gebruik genomen. Tevens is het opmerkelijk dat de merken, waarvan de cijfers een tiental vormen, zoals bij de 10, 20, 60, 70 en 80, beduidend korter in omloop zijn geweest. Enige van de bekendste merken zijn de 2, 9, 16, 18, 46, 91 en de 96. Het merk de gekroonde 16 werd op grote schaal in Alphen aan den Rijn {18) en Gorinchem (16) geïmiteerd. In 's-hertogenbosch werden de merken 66 en 77 vervalst (43), terwijl nog meer zuidelijk, in Venlo, Roermond, Maaseik, Luik, Namen en Andenne een voorkeur bestond voor het merk de 46 en, zij het in mindere mate, de 96 en de 48 (43). In het Duitse Westerwaldgebied werden kopieën gemaakt van Goudse pijpen met de merken de 9, 16 en de 46 (26). In eerste instantie werden hoofdzakelijk merken gebruikt met één cijfer. Later, vooral omstreeks 1720, werden veel merken ingeschreven met twee cijfers. De meeste merken met drie cijfers werden nog later gezet. Er zijn 5 variaties bekend, namelijk de 222, 333, 444, 666 en de 999. Bijna alle cijfermerken onder de 100 zijn van een kroon voorzien. Van het merk de 15, 17, 35, 42, 44, 49, 69 zijn ook exemplaren bekend zonder kroon. Uit het archief zijn nog twee merken bekend, die geen kroon zouden hebben, dit zijn de 61 (34) en de 68 (35). Het is niet zeker of deze merken werkelijk gezet zijn of dat deze variatie berust op een onzorgvuldigheid bij de registratie, want tot nu toe zijn alleen vondsten bekend, waarbij wel een kroon boven het getal staat. Veel cijfermerken vinden we terug als zijmerk [60] op de ketel. Deze zijn zonder uitzondering voorzien van een kroon. 87

88 3.7. REGISTER VAN DE CIJFERMERKEN Jan Maertensz. Dirk Bockhoven Reijnier Wiljemet Steven Wiljemet Abraham van der Spelt Gerrit van Balen Jan van Baaien Gerardus Johannes van Baaien Pieter Gerritsz van der Want Cornelis Porens Pieter Verschut Jacob Verblaauw Aart Bremmert wed. Jacob Verblaauw (huur) Benjamin Herbus Teunis van Gent wed. Teunis van Gent Teunis Pelt Esegiel Samsom wed. Samson Dirk van Son Jan Doetgoed Evert het Wout Evert Evertsz. Wout na Jacobus Mandemaker Willem Brammert Hendrik Groeneveld (huur?) Arie van der Waas ca Jan Blom Jan Jansz. van der Windt I Verwint Jan Verwint Jan Valkenburg Huijbert Batenburg Hendrik Nieuwland Jacobus de Groen (huur) 5 Gerard Cinq Jan Pietersz. Versluijs Dirk Bort Arij van Vliet Jacob Scholten Jan Scholten Franciscus Cornelisz. Kruijsheer Klaas Jansz. Verbij Willem van Noppen Aart Bremmert Jacob Verblaauw wed. Jacob Verblauw Dirk Goedewaagen Hendrik Lunenburg ~ 10 Jan Olifierse Knijnenbroek wed. Jan Olifierse Knijnenbroek Olifier Knijnenbroek Cornelis Verhoef wed. Verhoef Pieter Peuselaar Abraham van der Spelt ca ca

89 vacant Pieter Sibbes Neeltje van Eijk, wed. P. Sibbes Jan van Baaien 13 Franck van den Ecke Joris van Roon Jan Verblaauw Willem Berlijn Johannes de Sitter Johanna & Wilhelmina de Sitter 14? Pieter Gijselvegt Arij Versluijs Jan Janse Versluijs Arij Versluijs Dirk de Vries vacant Jan Steenwinkel Arij Schriek wed. Schriek gekroond (1)- 17 Thomas van Dalem Jacob van Dalem Arij van der List Dirk Smit (1) Bartholomeus van der Maas 18 Huijg Mansvelder vacant Anthonie van IJzendoorn 19 Jan Jonkhoen Willem van der Valk Arij Jongerhelt Dirk Maarling Salomon van der Vin Hendrik Hunk Jan Berlijn gekroond ( 1 ) Willem van Rijn Jan Barentsz. Sorgh Jan Sorg Anthony Goudhart Gerrit Kuijlink ( 1) wed. Gerrit Kuijlink (1) Jacob den Raad Wouter Begeer Jr. 16 Willem Jacobsz. van Dalem Jacob van Dalem Arij van der List (huur) Adm. pijpenfabriek (Kieijne) Pieter Stomman Geertruy Pietersdr. Stomman Gerrit Cornelis Pzn van der Want Johannes Marinus van der Want Daniel Kok Willem van Eist 21 Jan van der Valk Abraham van der Vos Jacobus Weeldenburg vacant Jan Jzn Hageman Simon Smient 22 Pieter Oosterling Jacob van der Kist Dirk de Ronde vacant Pieter Oudshoorn

90 23 27 Handriek Groenendaal Willem Boot Abraham Carelsz. voor den Wind Jan van Beek Johannes Lens vacant Lambertus Bezem Pieter Verblaauw Hendrik van der Draaij wed. Hendrik van der Draaij Martinus Schriek Arij Schriek wed. Schriek 1850 Huijbert Lorjier Jan de Gidts Mattijs Miennik/Munnik/Munk Jan Prince & Cie Gillis Willebeek Willem Bot Daniel Sluiter Johannes Nieuwland 1807 Cornelis van der Vliet Valentijn Simmars Willem den Hengst Arie Glas Gerrit den Hengst Joris de Liefde Anthoni Wiltenburg Jan Smient Willem de Waal ~ 25!zaak de Waal -1849? Gerrit Verblaauw Hendrik Sijpesteijn Arnoldus Versnel wed. Arnoldus Versnel Willem lsaac van der Burg Pieter van Warme Jacobus van der Burg Hermanus de Gooijer Willem lsaac van der Burg Willem Witsius Pieter Kool Dirk van der Valk wed. Dirk van der Valk Pieter Jansz. van den Berg Gijsbart de Muijs Arij Peuselaar Jan van der Putten Jan Versluijs Willem Houbraak Jan de Mol Cornelis Lorjier Teunis van den Berg Jacob Kool Frederik Weilart Jan van der Maas Handriek de Moor Hendrik van der Maas Pieter Blijenburg Sophia van der Noot, Jan Sluiter wed. Hendrik van der Maas Leendart Schenk Bartholomeus van der Maas Jan Sluiter ca. P. Goedewaagen & Zoon Jan Vlak 1788-!zaak Kruijsheer Teunis Kruijsheer Frans Kruijsheer firma P.J. Azn van der Want

91 (1) - 35 gekroond Jan Raavensbergh Arij Verbanek Jan Vis Roelof Valk Jan Brenkman Jan van der Vos Lieve Verrijst Jan Smit Andries van Houten wed. Jan Smit Jacob Kool - Martinus Vlak (1) Johannes Smit Gerrit Smit Dirk den Hond Johanna Boere 1828 Dirk van der Wolft Johannes van Geelen F. van Essen Jacob van den Ring Cornelis Kunst Pieter Speel Martinus de Lange Jan Springvelt Hierooimus Dorhand/Dortland Jacob Drost Willem de Vink Hendrik van Rijk Louis Mishout Hermanus Verzijl Johan Hendrik Kramer Jan Verspuij Engel van Gent 1860 Jan Nieuwland Jacob Kool wed. J. Kool Engel van Zutphen,. wed. Gerrit Houbraak Pieter Houbraak Dirck van der Bos Jan van Baaien Lucas Eversz. de Jong Jacobus Steenland Hendrik Nieuwland Jan Nieuwland Cornelis de Hoop Hendrik van den Berg 1795 Andries Bollonje wed. A. Bollonje ca.1811 Teunis Verhegge Gerardus Belonje Dirk Straf in 't Veld Teunis Brenkman Anthony van IJzendoorn Johannes de Sitter Jan de Gidts Jan Raavensbergh Arij van den Valck Hendrik Nieuwland Jan Luijnenburg Jacobus Zwart -82 Klaas de Hoop wed. J. Zwart, Heijltje Vergeer Krijn Ariesz. Sonnevelt Jan van Ham vacant Willemina Swart (huur?) Jacob Faber Maarten Staalenburg (huur) Abraham Goedewagen Gerrit Pz van der Want Thobias Goedewasgen Anthony van IJzendoorn Pieter Goedewasgen Jan de Gidts P. Goedewasgen & Zoon Goedewasgen N.V

92 ~ Benjamin Beun Koenraad Blom Jan Noordeman Jan (Joh.} Stolwijk Jan Pronek wed. J. Stolwijk Gillis Nobel Christiaan Belonje Gerrit Vergeer Pieter van Essen Geertruij van Houwening, W.F.C. van Essen wed. Gerrit Vergeer Martinus Vlak Arnoldus van Straaten wed. A. van Straaten 1850 Jan de Gidts Jan Prince & Cie Pieter van den Ring Annes Cabout Jan Schilder Aart van Velsen Anthony Nobel wed. A. Nobel Pieter Valkenburg Jan Visser Hendrick van der Vlerck Louwerens Stalderwijk Jan Jonkhoen Pieter Pieterse Peuselaar Gerrit Kruijsheer Gloudy Valekenburg Aart Bremmert Arij de Presser Dirk Groeneveld Hendrik IJserman 1759-? Arie de Hoop - Lodewijk Basselaar Willem van Velzen Hendrik Verburg Arij van der List vacant - 46 Johannes Lens Hendrik Groeneveld Adriana Passet, wed. J. Lens Reinier Blom na 1728 Abraham Lens Leendert van den Bos Jan van Leeuwen Arie de Vos Hermanus van Keulen Jan van Leeuwen 42 Jan Girreboo Jacobus Sas Cornelis van Leeuwen Willem Sanddijk wed.cornelis van Leeuwen Cent de Groot George van Leeuwen Leendert de Graaf Jan Prince Nicolaas de Jong Jan Prince & Cie Matthijs Boot Jr ) Anthony Dilbaar Jan van der Starre Matthijs van den Ring wed. Kobus Verstarre Cornelis van Leeuwen Benjamin Bruin Dirk Bockhoven

93 Henderik Bos Floris Bokhoven Gerrit van Florence Anthony Nobel wed. G. van Florence Arij Monk (huur?) Willem van Florens Roeland Broer Hendrik Wijs Pieter Pietersz. Zandijk Jan de Gidts Jan Prince & Cie (fj) Joris Berger Pieter Bakker Wiggert van der Heijden Lammert de Klouwer Jan Snel Jan van Leeuwen wed. Jan Snel Pieter Dzn van der Want Leendert Welter Jacob Pieter van der Want Coenraad Weijman Blom (huur) wed. J. van der Want Willem Begeer Hendrik van Zutphen ) (~~) 49 ( 1 I - 49 gekroond Jan van Dijk Dirk Hanewijk vacant Jan Janse Volkert Cornelis Peuzelaar Hermanus van Keulen Gerrit Kruijsheer (1) Leendert van den Bos Coenraad Weijman Blom Cornelis van der Starre Comelis de Hoop Jan Valkenburg Alida Versnel, wed. J. Valkenburg Pieter Stomman Johannes Marinus van der Want Jan Mout Gerrit Cornelis Pzn van der Want Anthony Steenwinkel Fa. P. Gzn van der Want Pieter Visser Jan de Wilde Adrianus de Bruijn wed. A. Bruijnings (de Bruijn?l ? Dirck de Jong Gloudt Marthe Jan van Steenderen Willem de Hoog Johannes van Zutphen Klaas de Hoop voor 1746 Pieter Goedewaagen Maarten Proefhamer P. & Zoon Goedewaagen 1881 Hermanus Verhoef Goedewaagen N.V Joost Welter Gerrit Prince Jan Prince & Cie ) 56.. Jacob Noot Cornelis de Jong Jan Ariaensz. Versluijs Teunis de Munnik Albert de Leeuw Abraham Veenendaal Maarten van Wijk

94 Abraham Carelsz. voor den Wind - Hendrik Horsman Jan van der Dus Jan Trip ca (1 l - 61 gekroond Teunis van der Ben na Teunis van Dijk Jan Trip Andries van Dijk P.J.Azn van der Want Jacobus de Groen (1) Gerardus Joh. Wil. Wagenaar Jan Prince & Cie Samuel Bos Jan Vis Cornelis van Velse Anthonij Mullaart Cornelis van Meehele Jan Mossel Abraham van der Helm Nanne Schenk Hendrik van Veen Benjamin Schoute Daniel Kok Maarten de Lange wed. Daniel Kok Pieter van der Staal Cornelis Oosterling Jan Souffreu Klaas van Noppen Jan Brammert Wîllem van Noppen Hermanus Begeer Joris (Johannes) van Dam Klaas Hageman Pieter den Hondt ) 58 Leendert van den Bos Tobias Bik Dirk van der Tij Willem Muijs Jan (Johannes) van der Tij Matthijs van Rijswijk Poulus de Ronde Jacobus Jansz. de Ronde Gijsbert de Ronde Jacobus Steenland Andries de Vries Anthony van der Vin Maarten Monk Arij Monk ~ 59 Sirnon Boot Ruth Boot Pieter Matthijsz. Boot Teunis Boot Arie Glas Hendrik Horsman Hendrik Houbraak Jan I Johannes de Sitter Joost Fransz. Sparnaay Thomas Spamaay Bart Willemsz. Wagenaar 1881 Raas Steenbergen Dirk van Steenbergen Gerrit Vergeer Willem Vergeer Gerrit van Balen Maarten Heerkens Jacob Luijnenburg Adrianus van Duyn Teunis Maarland Martinus Nicolaas van Duyn Abraham Veenendaal

95 66 Hermanus van der Spelt Jan Mullaart Willem de Beij Willem de Beij Jr. erven Willem de Beij Dirk Sibbes Pieter Sibbes wed. P. Sibbes ~ 67 Machiel de Potter Hendrik Nieuwland Abraham Carelsz. voor den Wind vacant Joris van Roon Arij Fokker Casper Beerman Matthijs de Waal 68 ( 1 ) - 68 gekroond Jan de Vos Bastiaan van der Vin Anthony van der Vin (1) Gerrit van Keulen Aart Bremmert Jan Visser 72 Willem van der Paard Klaas Softeree Engel van Zutphen Dirk van Steenbergen Jan Visser Jan Verspuij Adrianus Spernaay F. Sparnaay & Zoon 73 Arij van Houten Andries van Houten Gerrit van Balen Arij Proefhamer Cornelis Carlier Johannes van Bovene wed. J. van Bovene na ca Leendert Boot Simon Matthijsz. Boot wed. Simon Boot 69 ( 1 ) - 69 gekroond Hermanus van Keulen Jan Jansz. Verwint Jacobus van Eist Bastiaan Overweesel Abraham de Hoop ( 1 ) wed. Cornelis de Hoop (huur) (1) Klaas Hogenboom Willem Johannes van der Ben Simon van Rijk Hendrik van den Brok Jan Carlier Frans van der Kist wed. F. van der Kist 75 Abraham de Roo Jacobus de Vogel Anthony Goudhart (huur) Klaas Dosterkerk Pi eter van Leeuwen Jr. Anthonie Johannes van IJzendoorn Johannes van Zutphen Samuel Bos Willem Verblaauw

96 ) Mees Groenhof Cornelis van Son Arij Muilaard Leendert Bloed Barend den Hagenaar Joost Bloed Sr Anthonie van IJsendoom Leendert Welter vacant Willem Martinus Weijman Jan Revee W.F. van Essen 1863 Jan Kruisheer P. & W.F.C. van Essen lzaak Kruijsheer 1865 Jan van Baaien Arie Pzn van der Kleijn ~ 77 Thomas Softree Ledewijk van Keule Willem Schipper Bart den Hagenaar Dirk Weldrager wed. Barend den Hagenaar - Jan van Velsen Pieter den Blanken Jan van Vliet Sirnon Matthijsz. Boot Pieter Goedewaagen Jacobus Hageman P. Goedewaagen & Zoon 1881 wed. J. Hageman Goedewaagen N. V Jan Bik Jan van Klaveren Gijsbert Bik Hendrik Manshoofd wed. Gijsbert Bik - IJsak de Koning Arij Monk (huur) - Adriaan Begeer Matthijs Boot Jacob Kruijsheer Jacob Mattijsz. Boot wed. J. Kruisheer 1850 lzaak Kruijsheer Frans van Omme Adam van Omme Wouter de Munnik Teuntje van Ommen, Hermanus (AdrianusJ Boot wed. Hendrik IJsselsteijn Gerrit Hoebeek Pieter Verblaauw Willem Muijs Gerrit van Willigen Matthijs van Rijswijk Barend van der Heijden wed. B. van der Heijden Govert/Gerrit de Peer Gerrit van der Zwalm wed. G. van der Zwalm 1850 Willem Boot Josua van der Zwalm 1854 Andries van Dijk Caspar Reebeen Abraham van der Spelt Jan Fortuin

97 85 Jacob Goedoet Hendrick Zantvoort vacant Hendrik Verschut 86 Pieter de Bruijn Adrianus van Essing Dirk Luijt Pieter Espeel Dirk Luijt Frederik Valke 87 Thomas (Teunis) de Jong Willem Eelspeel Abraham van 't Anker Jan de Ronde Gijshert de Ronde Adrianus Dz van der Want 88 Pieter Looman 89 lsaak van Wijmen Wouter de Munnik Jacob Swart Pieter Schalkwijk Salomon van Wijmen Arij van der Spelt Hendrik Nieuwland Jan (Johannes) Gz van Gent Willem Wagenaar Gerrit Cornelis Pzn van der Want Johannes Marinus van der Want G.C. van der Want Fa.P. Gzn van der Want ~TI 91 Leendert Jansz. Boot Arij Boot Hendrik Kreeft 92 Gijshert de Muijs Cornelis van der Vin Pieter van den Hekke Hendrik Nieuwland Jan Brenkman Klaas Bos (Boven) Cornelis Kalf ~ 93 Willem Doeglas Dirk Vertoren wed. D. Vertoren Jan Vertoren Catharina Vertoren Arie van der Want Maarten Gzn Heerkens Engel Gzn van Gent 94 (1) - 94 gekroond Abraham van der Valk vacant Jan Houtam ( 1 ) Gloudt Houtam Jan Prince & Cie Jan van Keulen Jan Culjert/Sulger Gerrit Pzn van der Want Pieter Gerritsz. van der Want Cornelis van Kleef Jan Nieuwenhuysen Hendrik Spernaay

98 96 Gijsbert de Munnik Jacobus Stomman Pieter Stomman Johannes Marinus van der Want Gerrit Cornelis Pzn van der Want Fa. P. Gzn van der Want. 97 Pieter Blok Pieter Schenk Jan Vingerling Jacob Verburg Abraham van der Spelt Gijsbert van der Spelt vacant Hendrik Schoon wed. Hendrik Schoon wed. Hendrik Houbraak 999 Jan Doetgoed I Koevoet ca Jan van Son Abraham de Roo Abraham van der Spelt Jan de Lange Gerrit van der Karre Pieter Doeland Salomon Sodaan Benjamin Eling Hendrik Horsman Willem de Waal Matthijs de Waal Gijsbert van der Kind Jan/Johannes van der Kind ~~ 333 Albart Lichthart Joris van Roon geroyeerd

99 3.8. GEBRUIK VAN DE REGISTERS Als basis voor de registers hebben de gildenboeken van (6) en het boek van Duco (30) gediend. Voor de details en aanvullende informatie over de pijpenmakers, jaartallen en de merken werden tevens een aantal andere bronnen geraadpleegd (5,31-36,41,43) en nieuw onderzoek gedaan. Omdat in de oudste boeken van het gilde veel namen van pijpenmakers werden opgetekend, zonder toevoeging van het merk, staan deze apart vermeld (zie hoofdstuk 5). Tevens is een aantal Goudse merken bekend, waarvan de eigenaar onbekend is. Deze merken zijn in de lijsten opgenomen samen met het jaartal, waarop het merk mogelijk in gebruik is geweest. Van een aantal andere merken is wel de eigenaar bekend, maar er zijn geen vondsten bekend met een afbeelding van dat bepaalde merk. In de latere merkenboeken ontbreekt veelal de exacte datum, waarop een merk van eigenaar wisselde. In een aantal gevallen werd met behulp van de ter beschikking staande gegevens het verloop van het eigendomsrecht gereconstrueerd. Niet alle data zijn daardoor absoluut, maar er is gepoogd om een zo nauwkeurig mogelijke benadering te geven. De afgebeelde merken bevinden zich voor een groot deel in de collectie van de auteur. Aanvullingen komen uit de eerder vermelde bronnen en werden aangedragen door de personen, die in de inleiding (pag.1 0) zijn vermeld. De belangrijkste variaties van de merken zijn weergegeven, toch zullen de registers, ondanks alle inspanningen, niet compleet zijn. In de registers zijn de merken opgesplitst in beeldmerken (hoofdstuk 3.3.), lettermerken (hoofdstuk 3.5.) en cijfermerken (hoofdstuk 3.7.). De beeldmerken zijn verder onderverdeeld in: personen, lichaamsdelen, fauna, flora, gebruiksvoorwerpen, heraldiek, gebouwen, hemellichamen en varia. Als er meerdere afbeeldingen van een merk bekend zijn, staan deze zoveel mogelijk in tijdsvolgorde gerangschikt. Alleen de belangrijkste variaties zijn weergegeven. In de officiële gildenboeken kan een merk onder verschillende namen zijn ingeschreven, b.v. dood - doodshoofd (1) - doodshoofd met schinkels (2). De variatie in de naamgeving is, indien relevant, in de registers chronologisch weergegeven. De huidige gangbare merknaam is vet gedrukt. Het cijfer tussen haakjes achter de naam van de pijpenmaker correspondeert met benaming van het merk, waaronder deze stond ingeschreven. Bij de eerste inschrijving door Dirck Harmensz. Boon werd het merk 'de dood' genoemd, bij Jacobus de Leeuw (1) en Jan de Jong (1) werd de naam veranderd in 'het doodshoofd', terwijl bij de intekening door Jan Claris (2) aan de merknaam nog "met schinkels" werd toegevoegd. De merken staan alfabetisch gerangschikt op de naam, waarmee het merk tegenwoordig wordt aangeduid. De jaartallen geven zo nauwkeurig mogelijk de periode aan waarin een bepaalde pijpenmaker een zeker merk heeft gebruikt. Als het jaartal achter het afbreekstreepje zonder aanduiding van de eeuw staat weergegeven, b.v. -49, is dit de uiterste datum waarop de betreffende pijpenmaker nog de eigenaar was, meestal is het merk echter eerder in andere handen overgegaan. Als daarentegen wel het volledige jaartal staat. vermeld, b.v. 1749, dan heeft de pijpenmaker het merk tot en met die datum gebruikt. Alle afgebeelde merken in een cirkel zijn hielmerken. De overige zijn zijmerken. Een merk, dat bestaat uit een combinatie van een figuur en letters, is ingedeeld bij de beeldmerken. 99

100 4. NAMEN OP STELEN Hoewel de dikte van de steel gedurende de zeventiende eeuw afneemt, geeft dit slechts een grove indicatie over de ouderdom. In de 18e eeuw kunnen steelfragmenten echter een belangrijke bijdrage leveren aan een nauwkeurige datering van de kleipijpen. Vanaf ca plaatsten veel bazen hun naam en vestigingsplaats rondom de steel (44,45). Het steelopschrift werd aangebracht door middel van een bandstempel Tussen de eigen naam en de plaats van herkomst (Gouda) bevinden zich een aantal versieringen in de vorm van parelsnoeren, zigzag lijnen of driehoekjes [25,29,34). Soms was de ruimte te beperkt om de volledige naam van de pijpenmaker weer te geven. In dat geval werd de achternaam afgekort, b.v. bij Cornelis Oosterhout, die C:O :HOUT als opschrift zet en Sirnon Groenendaal met S.GROEN:DA. Anderen laten de tekst GOUDA weg en splitsen hun naam in twee stukken, zoals Abraham van den Berg, die ABRAHAM I VAN.D.BERG op de stelen stempelde en Barend van Berkel met BARENT. I V.BERKEL. Het waren overigens niet alleen de pijpenmakers, die hun naam op de steel plaatsten, maar ook diverse Goudse pijpenhandelaren, zoals Dirk Entvogel, Jac. Broeland, George Moses, Sirnon Plaat en Grietje Visser, maakten op deze wijze reclame voor hun producten. De kooplieden Frans en Jacob van de Velde, die verbonden waren aan de VOC, lieten tevens hun eigennaam op de door hen bestelde pijpen zetten (1 0). De concurrenten in Alphen aan den Rijn, die zich' in gr.ote mate toelegden op het vervalsen van de Goudse producten en merken, schroomden niet om ook de namen te imiteren. Opvallend is dat zij meestal de originele naam enigszins verbasterden. Enige voorbeelden van deze "verschrijvingen" zijn: I. DANEN i.p.v I. DANENS, BARNT V. BERKE i.p.v. BARENT V. BERKEL en K. VEBRY i.p.v. K. VERBY. Dezelfde truc haalden ze ook uit met de weergave van de plaats van herkomst. Nu werd als afsluiting van de steelversiering niet GOUDA gezet maar b.v. OUDA, COUDA, ROUDA en COOVDA (18). Ook op pijpen uit het Westerwald (Duitsland) komt deze vorm van f alsif icatie voor. De steelopschriften kunnen zodoende behulpzaam zijn om valse "gouwenaars" op te sporen. Hierbij moet wel enige voorzichtigheid in acht worden genomen, omdat het reliëf van de bandstempel niet altijd duidelijk leesbaar is en soms aanleiding kan geven voor een foutieve interpretatie. In de negentiende eeuw werden de bandstempels nog steeds gebruikt. De naam werd nu echter veelal in het verlengde van de steel geplaatst [43,47). Het accent voor de herkenbaarheid is dan verschoven van het merk naar de naam van het bedrijf. Het merk is slechts van ondergeschikt belang. 100

101 PIJPENMAKER STEELOPSCHRIFT PIJPENMAKER STEELOPSCHRIFT Aart Bremmert Abel Herbus Abraham of Arij de Hoop Abraham de Vet Abraham Eling I Heeling Abraham Eling - de jonge Abraham van den Berg Abraham van den Broek Abraham van der Spelt Abraham van 't Anker Abraham Veenendaal Adriaan Begeer Adrianus Spernaay A.BREMMER(Tl/ A:HERBUS:/ A.DEHOOP/ A:D:VET/ A.ELING/ ELING.D.I./ A.VD:BERG/ ABRAHAM.N AN. D.BERG A.V.BROEK/ A:VD BROEK/ ABRAHAM"ND SPELT" A:V:T:ANKER/ A.VEN EN DAL/ : VENENDALl A.BEGEER/ A.SPARNAAY/ A.SPERNAAY/ Adrianus of Hendrik van Duyn VANDUIN CIE/ Adrianus van Duyn A.VAN DUIN/ Albertus Damman A.DAMMAN/ Andries Brem A BREM/ Andries Valkenburg A.VALKENBURG/ Andries of Arij van Houten A.VAN HOUT/ A.V.HOUTEl Anthonie van IJsendoom A.V.YSENDOORN/ A.V.YZENDOORN/ Anthonij Kalf :A:KALF/.ANTONI./.KALF. Anthony Goudhart GOUDHAR/ Anthony Souffreu A.SOUFFREU/ A.SOUFREU/ Anthony van der Vin A.DE.VIN/ Arie of Abraham de Hoop A.DEHOOP/ A(ie Glas ARIE GLAS./ Arie Pzn van der Kleijn A.V.D.KLEYN Arij of Arnout Carlier A.CARLIER Arij Muilaard MULLAROl Arij van der List A. V.D.LIST I Arij of Andries van Houten A.VAN HOUT/ A.V.HOUTEl Arij of Passchier Fortuijn FORTUIN/ Armanus van Keulen A:V:KEULEN/ Arnout of Arie Carlier A.CARLIER/ Barend Evers/van Even B:V.HEVE/ B:V:EVEN/ Barend van Berkel BARENT.N.BERKEL Barend van der Heijden B.V. D.HE(YDENl/ Bartholomeus de Pier B:DE:PIER/ Bartholomeus van der Maas B.VANDER MAAS/ Bastiaan of Jan Overwesel OVERWESEL/ Benjamin Eling B.ELINGH/ Boudewijn Claris B.KLARIS/ Christiaan of Cornelis Verzijl C.V.ZYL/ C.VERZYL/ Coenraad Weijman Blom COEN:BLOM/ Cornelis Bosboom BOSBOOM.I Cornelis Souman C:BOUMAN/ Cornelis de Hoop NELIS/DE HOOP Cornelis de Jong C.DE JONG/ C:DE:IONG/ Cornelis de Roos C:D:ROOS/ Cornelis Gruijtershof :C:R:HOF/ Cornelis Kalf Cornelis Kunst Cornelis Oosterhout Cornelis Prince Cornelis van der Vin Cornelis van Leeuwen Cornelis Verhoek Cornelis of Christiaan Verzijl Daniel Passet Daniel Sluiter Dirck van Herwijne Dirk Blok Dirk Buijs Dirk de Ronde Dirk Dirka Dirk Mansvelder Dirk Pzn van der Want Dirk Straf in 't Veld Dirk van der Kist Dirk van der Valk Dirk van Duuren Dirk van Wijk Egbert Jonkman Engel Gzn van Gent Evert Meurs Fa. van Velzen Frans Simon Sparnaay Frans Verzijl Gerardt Carlier Gerrit Glas Gerrit Houbraak Gerrit Kuijlink Gerrit Maarling I Meerling Gerrit Mooieman I Meulman Gerrit Morlion Gerrit of Gilles Nobel Gerrit of Jacob Scholten Gerrit Sijmense Sandtdijck Gerrit van Florence Gerrit Verschut Gijsbert de Ronde Gijsbert van der Kind Gillis Gerritsz. Knippel Gillis Jonker Gillis of Gerrit Nobel Gloudt Marthe Goedewasgen N. V. Hannes van der Valk Hendrik Bos Hendrik de Jong C:KALF/ C KUNST/ C:O:HOUT/ COHOU./ C:PRINCE/ COR.V.D.VIN/ C:V:LEEW/ C:V:LEEUW/ C.V.LEEWEN/ C.V.HOEK/ C.V.ZYL! C.VERZYL/.PASSET/ D:SLUYTER/ DIRCK VAN**/HERWYNEN* DIRK BLOK/ DIRK BUYS/ / :D.D.RONDE D:DIRKA /DIR KA D.M:VELDE(R)/ D.V.D.WANT/ D:STRAF/ D.KIST/ D:VDERVALK/ D.V:DUUREN/ DIRCK VAN WYCK/ E.IONKMAN./ E.VAN GENT Gz/ E:MEURS/ EVE :MEURS/ V.VELSEN F.S.SPARNAAY/ F.VERZYL/ F.V.ZYL/ G CARLIER/ G.GLAS/ G.HAEBRAAK/ (?) KUYLINK/ G:MAERLI/ G:M.MAN/ G:MOOLEMAN/ MOLEMAN/. MOLION.I G.NO(BEL)/ (?)SCHOL T(?)/ SANDDYK? G:V:FLORENS/ :G.V.SCHUT/ G.V.SCHUT/G.V.SCHUT G:DE RONDE/ G.V.D.KINT/ GILLIS/D.KNIPPEL G:IONKER/ GILLIS/JONKER G.NO(BELl/ G.MARTE/ GOEDEWAAGEN Fa. GOEDEWAAGEN H.V.D.VALK/ HEND:BOS/ H:DE:JONG/ 101

102 Hendrik Denijs/ de Nijs H.DE.NYS/ Jan Pietersz. Versfuijs l.versluys/ Hendrik Herbus HHERBUS/ Jan Prince J:PRJNCE Hendrik Horsman HORS MAN/ Jan Prince & Cie JAN PRINCE & Cie/ Hendrik Hunk (H?):HUNCK/ Jan Prince & compagnon JAN PRJNCE & Col Hendrik Manshoofd H.M.HOOFT/ Jan & Gerrit Prince J&G PRINCE/ H.MANSHOOFT/ Jan Puijt JAN PUYT/ Hendrik Nieuwland NIEULAND/ Jan Schoften I.SCHOLTE/ H.NIEULAND/ Jan Smit JAN:SMIT/ Hendrik van der Burg V:D:BURG/ Jan Souffreu I.SOFFREU/ Hendrik van der Pool H.VANDER POOL/ I.SOUFRE/ Hendrik of Adrianes van Duyn VANDUIN CIE/ Jan Timmers /I.TIMMERS Hendrik van Rijst H.van RIJST/ Jan van Baaien J.van Baaien./ H.van RIJST jz/ I.V.BAALEN/ H. VAN RIJST IN PIJPEN GOUDA HOLLAND Jan van Beek IAN.V.BEEK/ Hendrik van Velsen H.V.VELSEN/ Jan of Joris van der Dus I.V.DUS/ Hendrik Wijs H.WYS/ Jan van der Kist I.V.D.KIST/ WYS/ Jan van der Noot I.V.NOOT/ Hermanus van Keulen A:V:KEULEN/ Jan van der Want I.V.D.WANT/ Huijbert Batenburg H.BATENBURG/ Jan van der Werf I.V.O. WERF/ BATENBURG/ Jan van der Wies I. V.WIES/ lsaak van Wijmen I.V.WYMEN/ Jan van Leeuwen I.V.LEEWEN/ lzaak Blom ISAC:BLOM/ Jan van Son I:VANSON/ Jacob Bos IACOB:BOS/ Jan van Vliet I.V.VUE I Jacob Claris I. KLARIS./ Jan of Joost Verbanek I.V.BANK/ Jacob Danens I. DANENS/ I.V.BANCK/ Jacob de Mol I:DE:MOL/ Jan Versluijs I. VERSLUIS/ Jacob of Jan de Vinck I.DE.VINK/ Jan Vlak IAN:VLAK/ Jacob de Vos IAC.DEVOS/ Jan Woerlee I.WOERLEE/ Jacob Kool I. KOOL/ I.WOERLE/ Jacob Meurs I.MEURS/ Jan Zonne SONNE/ Jacob Nobel I. NOBELI Joost Bloed I:BLOET/ Jacob of Gerrit Scholten (?)SCHOL T(?)/.BLO ET./ Jacob Swart tacobiswart Joost of Jan Verbanek I.V.BANKt IACOBUS/SWART I.V.BANCK/ Jacob van der Kist IAC:VD:KIST/ Joris de Liefde (?)LIEFDE/ Jacobus de Vogel I.DEVOGEL/ Joris of Jan van der Dus I.V.DUS/ Jacobus Stomman I.STOMMAN/ Klaas Adamsz. Verschut C.V.SCHUT/ Jan Borns fan BOMS/ Klaas de Jong K:DE:IONG/ Jan Brammert I.BRAMMER/ Klaas de Roos DE ROOS/ Jan Carlier I:CARLIER/ Klaas van Gorssel K.V.GORSE I Jan (Johan) Damman I.DAMMAN/ Klaas van Son (K?).V.SON/ Jan Danens JAN DANENS/ Klaas Verbij K.VERBY/ Jan de Gidts I.DE GIDTS/ Lambertus Wout LAM:WOUT/ DE GIDTS/ Leendert Buijs :L.BUIS/ Jan de Hase fan DE HASE/ Leendert de Jong LEENDEAT/DE JONG Jan de Mol IAN:DE:MOL/ Leendert de Roos L.DE.ROOS Jan de Ronde l.o.rondel Leendert Floore v.d. Ring LEENDERTlVAN DRING Jan of Jacob de Vinck I. DE. VINK/ Leendert Slobbe L:SLOBBE/ Jan de Vos IAN.DE.VOS/ SLOBBE/ Jan de Wit IAN:DE:WIT/ Leendert van Borselen L.V.BORZELE/ Jan' Doetgoed/Koevoet I:DOETGOET/ Lieve Pijl.L.V.PYL/ Jan Girreboo /I.GIRREBO LIEVE P/ GIRREBO./ Lieve Verrijst L.VERRYST/ Jan Houtam :OUT AM/ Louwerens Stalderwijk L.S.DERWYK/ Jan (Johannes) IJpelaar I.YPELAAR/ Lucas Eversz. de Jong LUCKAS/DE JONG Jan Jacobsz. van der Aerde fan IACOBSZ VA./ LUCAS/DE JONG Jan Janse Versluijs l.i. VERSLUYS/ LUC.KAS/DE JONG Jan Jansz. Verwint I.V.WINTI Maarten Bruijnvis M.B:VIS/ Jan Maartense Monk!:MONK/ Maarten de Lange M.DE.LANGE/ Jan Nieuwland I.NIEULAND/ Maarten Heerkens M.HEER(KENS?l/ Jan Nieuwveld :I:NIVELD/ Maarten van den Ring M.VD.RJNG/ I.NIEVELD/ Maarten van Wijk M.VAN WYK/!NIEVELD Maarten of Maria Verzijl M.VERZYL! Jan Overwesel OVERWESEL/ (?) Machiel Brem :M:BREM/ 102

103 Machiel Storm Maria of Maarten Verzijl Martinus van Wijmen Matthijs van der Helm Nicolaas van Noppen P. Goedewaagen & Zoon M.STORM/ M.VERZYU M.V.WYMEN/ M.V.D.HELM/ N.V.NOPPEN/ P.GOEDEWAAGEN & Zoon Passchier of Arij Fortuijn FORTUIN/ Paulus Bos POULUS BOS/ Paulus van der Helm P.V.D.H./ P.V.D.HELM/ Pieter Arijse Verheul P.V.D.HEUL/ Pieter de Jong P:DE:IONG/ PieterGerrit Pzn van der WantP:V:D:W Fa. P. Gzn van der Want P. van der WANT Gz. Fa. P.J. Azn van der Want P.I.V.D.WANT Azn/ Pieter Gerritsz. van der Want P.V.D.WANT Pieter Goedewaagen P.GOEDEWAAGEN/ Pieter Lacoert P.LAKOURT/ Pieter Lens P.LENS/ Pieter Proefhamer (P).P.HAMER/ Pieter Sibbes P.SIBBES/ Pieter Stomman P.STOMMAN/ Pieter ' t Hoen P.THOEN/ Pieter Verspuij Pieter Zwanenburg Reijnier Blom Reijnier van IJsendoom Roeland Blok Roeland Schouten Ruth Boot Salomon Sodaan Sijbrand Revet Sirnon Groenendaal T eunis Brammert Teunis de Vink Teunis van Dijk Teunis van Son Thomas Hage (Verhage?) Thomas Sparnaay Tijs Melkert Thijs (Matthijs) van der Helm Wiggert van der Heijden Willem de Vet Willem Meute Wiltem Meurs Wiltem Monk Wiltem Muijs Willem Schipper Wiltem van Noppen Wiltem Vergeer P.T.HOEN/ P.V.SPEU/ P.SBURGH/ R:BLOM/ R.YSENDO/ R:BLOK/ ROELAND/SCHOUTE RUTH BOOT/ S SOU(?)EN/ S.REVET/ S.GROEN:DA/ T.BRAMMERT/ T.DE VINK/ T.VAN DYK/ T.V.DYK/ T:VAN:SON/ THO:HAGE TSPARNAAY/ TYS MEL.GAR/ T.V.D.HELM/ W:V:D:HEYD/ W.D.VET/ WILLEM.MEUL I W.MEURS/ W.MEURX/ W.MON I W.MUYS/ W.SCHIPPER/ W.SCHIPPERS/ W.V.NOPPE/ W.VERGEER/ W:V:GEER/ 103

104 5. OVERIGE PIJPENMAKERS Voor de volledigheid zijn hieronder de namen opgesomd van personen, die als pijpenmaker in Gouda werkzaam zijn geweest, maar waarvan niet bekend is welk merk zij hebben gevoerd en daarom niet voorkomen in de registers van de beeld-, letter- en cijfermerken. De namen zijn afkomstig uit de fiteratuur en uit archivalische bronnen. Verreweg de meeste namen komen uit de gildenboeken van (36). Deze boeken waren een soort ledenlijst van personen, die tot het pijpenmakersgilde zijn toegetreden. Helaas werd in een groot aantal gevallen alleen het patronymicum ingevuld en niet de achternaam, zodat in het totale bestand een pijpenmaker twee maal kan voorkomen. Naarmate de tijd vorderde werd de administratie zorgvuldiger en komen minder doublures voor. Achter de naam staat het jaartal, waarop de betreffende persoon in de bronnen voorkomt. Abrahamsz, Pieter Bel, Jan Stevensz Abrahamsz, Jan Semmelen van, Pieter Antonisz Abrahamsz., Mathijs Berg van den, Pieter Aeling, Anthoni Berg van den, Miehiel Aerde van der, Gillis Thomasz Berge van, Cornelis Aerde van der, Frans Jacobsz Bergen van, Jan Jansz Alckmaer van, Care! Carelsz Bergen van, Claes Jansz Allerdijs, Pieter Bergh van den, Kobus Andries, Dirk Serregen van, Jan Dirriek Andriesz, Joost Besen, Adrianes Claesz Anthonisz., Pieter Bevaert, Maurits Antonijsz, Huijbert Bieman, Jan Janse Appelbije, Rogier Bloc, Neeltje Ariensz, Claes Blom, Davit Reijniers Ariensz, Wouter Bockhoven, Willem Dircksz Ariensz, Cornelis Bockhoven, Cornelis Willemsz Ariensz, Jacob Bockhoven, Dirck Willemsz Ariensz., Jan Bocksel van, Dirck Baerentsz., Bouwen Bocksel van, Ot Balje, Dirck Boer den, Jan Balje, Floris Boer den, Hendrick Jansz Barnar, Arij Poulusse Boon, Dirck Dircksz Barrel, Jan Boot, Arij Claesz Barron, Claes Dircksz Boot, Andries Cornelisz Bartholomeus, Cornelis Boot, Jan Claesz Basen, Dieuwertje Boot, Pieter Ariensz Bastiaens, Hendrick Borgenion, Abraham Bastiaens, Teunis Bot, Louweres Bastiaensz, Cornelis Bot, Dirck Beerhoudt, Jan Centen Both, Jan

105 Bothel ij, Willem Boxt, Huybert Jacobsz Boy de, Pieter Braems, Jan Brammert, Cornelis Bree, Davidt lsaack Brem, Willem Brem, Kobus Bremmert, Teunis Bricknar, Jan Claesz Broek van der, firma P.B Broer, Cornelis Ariensz Bron, Pi eter Ariensz Bruggeman de, Jan Bruijn, Gerrit Pietersz Bruijn, Pieter Ciaesse Bruijn de, Gerrit Burg van der, Teunis Janse Cabes, Jan Klase Caen, Joost Catte de, Jan Willemsz Catte de, Heinderiek Eliasz Centen, Louris Ceulen van, Gijsbert Christiaansz, Frans Claese, Jan Claesz, Gillis Claesz, Arien Claesz, Adriaen Claesz., Jan Claverly, Willem Commelijn, Claes Gloudy Cool, Pieter Tuenisse Coppedraijer, Jan Jacobsz Coppenhove, Jan Pietersz Cornelisz., Gijsbert Cornelisz., Daniel Corssen, Hubrecht Corthals, Cornelis Danielsz Couthoff, Herman Crijnen, Lucas Croij la, Pieter Lourensz Crooswijck, Claes Jacobsz Danielsz, Di rek Danielsz, Cornelis Danielsz, Steven Hendrick Davidtsz., Philips Davitsz, Laurens Dijck van, Harmen Hout Dijvoor(d)t, Matthijs Dijvorne, Abraham Dinghemans, Gosen Dircx, Thomas Divorne, Abraham Dobbel, Gerret Arijensz Dolant, Theunis Dongen, Lijsbeth Dorreboom, Lourus 1692 Draaij van der, Heijndrick Huiberse Dros, Claes Magielsz Duijf, Jan Jansz Duijmbruck, Govert Davitsz Duijst, Dirck Jansz Duijst, Cornelis Jansz Duyn van, Jan Duyn van, Adrianus Nicolaas Duyn van, Henricus Martinus Duyn van, Nicolaas Franciscus Duyn van, Dirck Eeuwoutsz, Pieter Eijckendurps, Klaes Pijeterse Eik van, Daniel Gerritsz 1721 Elias, Sander 1641 Eneret, Leendert lsackse Engelen, Jan Ent van, lsack Jansz Erekei van, Jan Gerretse Erekei van, Thomas Erckele van, Kobus Evertsz, Jan Ewoutsz., Pieter Fastert, T omas Feijte, Dirck Fesee, Willem Jansz Feuens, Belichie Flippe, Abraham Flippe, Pieter Fomli, Abraham Gloudi Fomly, Glaudy Jansz Fommelij, Claes Gloudijsz Fommely, Jan Klaesz Frans (dr), Francijntge Fransz, Frans Gabrijels, Herman Gaeij de, Pieter Jooste Gaeij de, Thomas Jooste Gale van, Leendert Garnier, Maerte Pietersz Garnier, Heijndrick Klaese Geneve van, Jan Cornelisz Gerrits, Arien Gerritse, Rut 1691 Gerritsz, Jan Gerritsz, Aelbert Gerritsz., Pieter Geus de, Pieter Claesz Gijsbertsz, Jan Gijsse de, Willem Janse Gillisse, Klaes Gladtsteen, Anthonij Willemsz Glasbeek, Jan Leendertsz Glerstens, Anthony Goch van, Mathijs Cornelisz Goedewaagen, Dirk Aart Goedewaagen, Aart Goossenson, Pieter Ariensz Goote van der, Jacob Thonisz Gooten van, Aert Jacobsz Gorcum van, Wouter Gordon de, Jan 1692 Goten, Jacob Thonisz Goude van der, Martijntje Jaspers Gouderack de, Wouter Theunisz Gouderack de, Grestiaan Segersz Graeff van de, Christiaen Segersz Gre, Hendrik Groen, Thomas Groenhof, Jan Meesse

106 Groenhof, Engel Hendricksz Jansz, Christiaan Grondy, Jan Jansz, Silvester Haen, Joost Dirckse Jansz, Gijel 1680 Haen den, Jan Denijsz Jansz, Thomas Hagenaer, Jacob Maertensz Jansz, Floris Hagenaer, Maerten Jacobsz Jansz, Jop Hagenaer den, Pieter Cornelisz Jansz, Frans Halst van, Jan Pietersz Jaspersz., Meijndert Hange van, Jan Jaspersz., Thonis Hankes, Sirnon Ariensz Jong de, Fabriek Harmense, Claes Jongejan, wed Hastenburgh, Anthony Jonker & Zonen, C Hastert, Leendert Joosten, Pieter Heer de, Lieve Josepsz., Jacob Heest van, Jan Jansz Kerckhoff, Pieter Philipsz Heij van de, Cornelis Carelsz Kleef van, Jan Heijndericksz., Daniel Klein v.d. & Zoon, wed. J Heijndricx, Claasjen Knecht, Sirnon Barent Heijningen van, Jan Jacobsz Koek, Pieter Jansz Helm van, Willem Kollens, Bartholomeus Helm van der, Willem Dirckse Koning de, Willem Hendriksz, Steven Kool, Cornelis Henninchge van, Jan Koorenaer, Ot Henderijckse Hensbeecq, Dirck Korre, Jacob Cornelisse Herdingh, Jacob Korthals, Cornelis Danielse Hermensz, Dirck Korthals, Maerte Cornelisz Hobeeck, Arien Krijger, Jan Dammisz Holland, Jan Pietersz Krijnen, Sijmen Hollandia, firma Krijnen, Jan Hoopman, Flip Jellyesse Krous, Pieter Jansz Hoorn de jonge van, Jan Laesen, Christoffel Hoorn van, Adriaen Danielsz Lam, Gerrit Robbertsz Hopman, Barent Cornelisz Lange de, Claes Hopman, Daniel Gillisz Lansknecht, Jan Jansz Hopman, Gillis Lee van der, Abram Hopstal, Abraham Leenderts, Cornelis Houf van der, Jan Cornelissen Leendertsz, Bouwen (Beuijen) Houte van, Gijsbert Andrijesse Leendertsz, Pieter Houve van de, Thomas Leendersz., Pieter Hovenaer, Cornelis Dircxs Leendertsz, Hendrick Huijgen, Cornelis Leeuwen, Jacob lesius, Cornelis Jacobsz Leeuwen van, Leendert Meese lnckere, Jan Abrahamsz Lepelaar, Hendrick Jansz lnge, Jan Lieveheer, Cornelis lsaacksz., Pouwelis Lievenheer, Cornelis Thomasz lsacksz., Reijnier Linde van der, Dirck Abrahamse lsnout, Claes Jansz Linneweever, Cornelis lvora, firma Loos, Gijsbert Cornelisz Jackson, Robbert Louisz, Louis Jacobsz, Miehiel Louriss, Arijen Jacobsz, Jan Luijte, Egbert Jacobsz, Abraham Lunenburch, Jan Willemsz Jacobsz, David Maaslant, Dammas Jansz Jacobsz, Job Maers van der, Maerten Aryensz Jager, H Maertens, Aegje Jager de, Jacob Harmensz Maertensz, Mighiel Jager de, Kers Jansz Magielsz., Heijnderick Jager de, Herman Gabrielsz Majeur, Cornelis Fransz Jagt van der, Jan Majoor, Cornelis Jagt van der, Pieter Leenderts Maliers, Jan Jans, Marrigje Maljaertsz., Jan Jansen, Arijen Marsveld, Willem Jansz 1703 Jansz, Aert Marsvelt, Abraham Gloudy Jansz, Glaudie Martee, Maarten

107 Matruyt, Aryen Jacobsz Ronde de, Hubert Willemsz Meerkerck, Jacob Roo de, Willem Meij, Jan Robbertsz Roon van, Pieter Cornelisz Meijt de, Pieter Roon van, Dirck Metvort, Harmio Jansz Roosenboom, Kobus Mol de, lsaac Jacobsz Roosenboom, Frans Davidtsz Mol de, Pieter Jacobsz Schapers, Pieter Mol de, Jan Jacobsz Scharp, Frans Monck, Matijs Maertensz Scharp, Jonathan Moor de, Hendrijck Janse Schenk, Abraham Mossel, Maerten Pietersz Schoonevelt, Willem Mourisz, Daniel Schoonhove van, Jan Cornelisz Mourisz., Jacob Schou van, Kobus Nij de, Jacobus Schou van, Cornelis Nije, Jan Hendricksz Schout, Leendert Jansz 1702 Nijnhoven van, Coen Pietersz Schoute, Balte Nijs, Dirck Schouwen van, Jan Danielsz Nobel, Theunis - Schravelaer, Jacob Jorisz Olykan, Pieter Hendricksz Seeman, Cornelis Cornelisse Onderwater, Jacob Seeuw de, Arie Ooghlight, Arij Gerritsz Segertsz., vrouw van Lambert Oort van, Elias Pieters Sijmensz, Sijmen Oost van, Willem Jansz Sijmensz, Arie Oosterlacke, Dirck Sijmonsz, Sijmen Ophuijsen van, Hendrick Hendricks Sijs van der, Jan Os van, Nicolaas Simonsz, Abraham Otten, Davidt Slangenbergh, Andries Ouwehand & van der Want, firma Slingerlant van, Pieter Tijse Peck, Jan Willemsz Sluijter, Gerrit Danielsz Peck, Leendert Willemsz Smart, Jan Jansz Peck, Heinderiek Jansz Smient, Pieter Bour Peck, Henderijck Leenderse Smith, Jan Pieters, Lijsbeth Sneeck van, Govert Michielsz Pieters, Jacob Snoeij, Arien Willemsz Pieters, wed C.D.Corthals, Marritgen Son, Kreelis 1730 Pietersz, Bouwe Sonnevelt, Frans Pietersz, Philip Sonnevelt, Arien Jansz Pietersz, Tijs Soosetten, Anthony Pietersz., Abram Soosetter, Heijndrijck Gerritse Pietersz., lsack Soudaen, Salomon Antonisz Pijlman, Jan Henderick Soust, Sirnon Maartensz Pinder, Jan Sout, Joost Cornelisz Plots, Willem Soutman, Jan Cornelis Pooij, Joost Jacobsz Soutman, Sijmon Joosten Pooij, Jan Joosten Spelt van der, Pieter Porn, Cornelis Janse Spenser, Wouter Prince, Mattijs Spineose, Kasper Prins, Cornelis Tijse Sprot van, Willem Jansz Proefhamer, Pieter Willemsz Starre van der, Dirck Janse Proefhamer, Willem Pietersz Steijn, Maerten Pietersz Proefhamer, Willem Jansz Sterre, Claes Hermansz Puijt, Jan Sterre, Thobijas Hermansz Ravensbergh, Willem Gerritse Stevensz. de jonge, Steven R~ede van, Claes Pijeterse Stobbe, Joris Regina, firma Struck, Jan Jansz Reijnhoud, Jeronemus Struijck, Cornelis Jansz Reijnolts, Willem Stuwart, Henderijck Jansz Remmen, Willem 1660 Surch, Barent Jansz Renalds, Richard Swart, Cornelis Cornelisz Renalds, Willem Swart, Cornelis Pieterse Rijck van, Henderick Teunissen, Heijndrick Rijsburg, Pieter Klaesz Teunisz, Bastiaen Rogier, Anthonij Thier, Silvester Roms, Jan Thobi, Willem

108 Thomasz, Claes Vinck de, Gijsbert Thomasz., Thomas Vinck de, Jan Willemsz Tiel van, wed Visser, Abraham Tijsse, Jan Vloeker, Arij Pieterse Tin, Lambert Vlootesteijn, Tuenus Pietersz Tin, Willem Lambertsz Volckertsz, Dirck Tobias, Adriaan Voorhout, Frederijck T onisz, Claes Vos, Crijn Crijnen Trijp van der, Arij Louwijsse Vos de, Jan Gijsbertsz Trompert, Leendert 1696 Vos de, Hendrick Aelbertsz Tuijnnijer, Jan Pieterse Vos de, Henderick Jacobsz Twinder den, Jan Fransz Vos van, Claes Cornelisz Twintighman, Thomas Vriendt de, Johannis Valck, Dirck Derse Vrij de, Claes Pietersz Valck, Dirck Cornelisz Vrij de, Herman Jansz Valckenburg, Pieter Willemsz Vrijal den ouden, Frans Pieterse Valk, Cornelis Dircksz Vroomen de, Claes Varker, Daniel Jorisse Waerdt de, Pieter Jansz Veck, Harmen Wannemacker, Jacobus Velde van, Klaes Klaesz Want van der, Otto Adrianus PJzn Velsen van, Arij Pietersz Want van der, Wouter Jansz Velsen van, Willem Klaese Wandt van der, lsack Cornelisz Veltheer, Cornelis Want van der, Otto Adrianus Azn Verboom, Arij Pietersz Want van der, Gerrit Azn Verboom, Jacob Want van der, Aart Otto Verboorn, Hendrick Thonisz Want van der, Cornelis GCzn Verbrugge, Jan Mattijs Want van der, Gerrit Frederik PJzn Veregge, Cornelis Warrenaer, Leendert 1667 Vergou, Jacobus Cornelissen Wee de, Jan Abramsz Verheckel, Jan Jacobsz Weeger de, Abraham Willemsz Verheeckel, Jacob Weldrager, Wil Verheij, Jan Jacobsz Westendorp, Jan Cornelis Verhuist, Andries Pietersz Wijck van, Dirck Barentsz Verka, Jan Jacobsz Wijck van, Jan Govertsz Vermaet, Davidt Jansz Wijck van, Barent Dijrckse Vermeer, Arij Jacobsz Wilde de, Jacob Michielsz Vermeij, Marcus Marcusz Willemsz, Anthoni Vermeul, Adrianes Jansz Willemsz, Vlack Vermij, Sijmon Willemsz., Dirriek Verrijn, Gerrit Wilsen, Perse Verschel, Jacob Jansz Wisen, wed. Joost Verschut, Willem Hanse Witges, Joost Verschut, Jan With de, Joris Jansz Versluijs, Jan Gleijne 1714 Witjes, Joost Versluijs, Louwrens Pietersz Witjes, Gerijt Verton, Cornelis Ariensz Witjes, wed. Joost Vertooren, Goovert Jaspers Witsen, Titus Vertoorn, Joost Jaspersz Witsen, Mathijs Vertoorn, Jan Joosten Witsius, Evert Vertoorn, Jasper Joosten Woerlee, Jan Jansz Verveen, Klaes Klaesz Zeeuw de, Arie Verwint, Cornelis Rutten 1693 Zenith, firma Verwint, Cornelis Dirckse Zitter de, Marcus Marcusse Vet de, Cornelis Vinck, Davidt Abrahamsz

109 BRONNEN 1. Hacquebord, L.: Smeerenburg. Het verblijf van Nederlandse walvisvaarders op de westkust van Spitsbergen in de 1r eeuw. Proefschrift, blz , 237,1g84 Meulen, J. van der en L. Hacquebord: Pijpvondsten op Amsterdameiland (Spitsbergen). Pijpelagische Kring Nederland (PKN).3 8 jrg.,nr.g,blz.12, 1g81 2. Meulen, H. van der: Tabakspijpen. In: "Steden in Scherven", door M. Bartels,:ROB, Amersfoort, 1ggg 3. Domburg, P. van: Schuitje varen, pijpje roken. PKN, 20 8 jrg. nr. 7g, blz,g55-61, 1gg9 4. Friederich, F.H.W.: Pijpelogie. Vorm versiering en datering van de Hollandse kleipijp. A.W.N.- monografie no.2, blz , 1g75 5. Duco D.H.: Merken van Goudse pijpenmakers g4o. De Tijdstroom Lochem 1 Poperinge, 1g82 6. Meulen, J. van der: De "Gecroonde Roos" en andere pijpenmakersmerken van Gouda. PKN, Leiden & Gouda, 1gg4 7. Tymstra, F. en J. van der Meulen (red.): De kleipijp als bodemvondst. PKN, Leiden, 1g88 8. Kompier, F.F. en E. Nijhof: Dateringsmetbode Friederich HBO. PKN, 3 8 jrg., nr.11, blz. 7-13, 1g8o g, Carmiggelt, A.: Het belang van gesloten vondstcomplexen voor de datering van kleipijpen. PKN, 11 8 jrg., blz.43-47, 1g88 Smiesing, P.K.: Het dateren van Goudse pijpen aan de hand van de merken. PKN, ge jrg.,blz , 1g Duco, D.H.: De Nederlandse kleipijp. Pijpenkabinet, Leiden, 1g Meulen, J. van der en H.Tupan: De Leidse tabakspijpmakers. Stubeg, Hoogezand, 1g8o 12. Brinkerink, J.P.: Het is niet allemaal Gouds wat er blinkt! PKN, 6 8 jrg., blz.15-22, 1g83 Meulen, J. van der: De "Gouwenaars" van Alphen aan den Rijn. Repro-Holland bv, Alphen aan den Rijn, 1g Meulen, J. van der; Het Goudse pijpmakersgeslacht VerzijL PKN, 4e jrg., blz.52-70, 1g Meulen, J. van der ent. Bottelier: Pijpenmakers en branders in Haarlem. PKN, nr. g3, blz , Tymstra, F.: Over de lengte van 1 ren 18e eeuwse kleipijpen. PKN, 5e jrg., blz.27-37, 1g Meulen, J. van der, J.P. Brinkerinken P. von Hout: Tabakspijpennijverheid in Gorinchem. PKN, Leiden, 1gg2 17. Faas, K.: Krijn Dirkse; vormmaker. PKN, ge jrg., nr.35, blz , 1g86 109

110 18. Meulen, J. van der: De "Gouwenaars" van Alphen aan den Rijn.Repro-Holland bv, Alphen aan den Rijn, Smiesing, P.K. en J.P. Brinkerink: Onder de rook van Utrecht. Stichtse Historische Reeks nr. 14, De Walburg pers, Meulen, H. van der en P. Bakker: Achttiende eeuwse pijpen met als zijmerk de letters M en N. PKN, 6 8 jrg., blz , Smiesing, P.K.: De Vrede van Aken. PKN, 5 8 jrg., blz.2-3, Duco, D.H.: De tabakspijp als Oranjepropaganda. Pijpenkabinet, Leiden, Tymstra, F.: Pijpen met de afbeelding Mercurius I Neptunus. PKN, 3 8 jrg., nr.1 0, blz.7-11, Meulen, J. van der: De pijpmakerijen in de Franse tijd PKN. 5 8 jrg., blz.5-9, Tymstra, F. en J. van der Meulen: Pijpen met een vissebek. PKN, 1e jrg., nr.4, blz , Kügler, M.: Tonpfeifen. Hanusch & Ecker, Höhr-Grenzhausen, Berg, L. van den: Sedan 1 september PKN, r jrg., blz.11, Smiesing, P.K.: De pijpekop van Jut. PKN, 6 8 jrg. blz , Duuren, L. van: De nadagen van de Goudse pijpennijverheid. PKN, blz , Duco, D.H.: Goudse Pijpen. Amsterdam, Laansma, S.: Pijpmakers en pijpmerken. Gysbers en Van Loon, Arnhem, Helbers, G.C. en O.A. Goedewaagen: Goudsche Pijpen. Atlantic, Amsterdam, Merkenboekje, coll. Pijpenkabinet, Amsterdam 34. Boek der naamen en merken der pijpmaakersfabrieken, Gouda, Stadsarchief Antwerpen, no. 653, Familie Mols. 35. Proevenboek Streekarchiefdienst Hollands-Midden, Gouda 36. Gildeboeken Streekarchiefdienst Hollands-Midden, Gouda 37. Duco, D.H.: De techniek van het pijpmakersbedrijf te Gouda. In: The archaeolgy of the clay tobacco pipe. (P, Davey ed.) part IV, Bar International Series 92, Oxford, Meulen, J. van der en L. den Toom: Pijpmakers en pijpmakersknechts in Schoonhoven. PKN, 6 8 jrg. blz , Smiesing, P.K.: De verwarring rond het pijpmakersmerk "de koffiepot". PKN, 10 8 jrg. nr.40, blz.94-98, Duuren, L. van: De merken: passer en beugel. PKN, 24 8 jrg.,blz , Kwartaalblad van de Pijpelegische Kring Nederland Hurk, J.L.F. van den en E, Nijhof: De Bossche pijpenindustrie en haar produkten. PKN. 6 8 jrg., nr.23, blz.60-67, Meulen, J. van der: Pijpenmakers en hun merken in de eerste helht van de 19 8 eeuw. PKN, se jrg., blz.34-48, Duuren, L. van: Voorlopige inventarisatie van pijpmakersnamen en andere opschriften op kleipijpstelen. PKN, r jrg., blz.74-95, Duuren, L. van: Inventarisatie van namen op pijpenstelen (aanvulling). PKN, 11 8 jrg., nr.42, blz.26-35,

111 INDEX PIJPENMAKERS A Abeloos, Henderick 71 Abrahamsz, Jacob 71 Abrahamsz, Jan 1 04 Abrahamsz, Mathijs 104 Abrahamsz, Pieter 1 04 Abrahamsz, Teunus 37 Abramsz, Hendrick 69 Abramse, Maeijke 86 Adamse, Hanse zie Verschut Aeling zie Eling Aerde, Adrianes Jansz van der 56,60 Aerde, Frans Jacobsz van der 104 Aerde, Gillis Thomasz van der 1 04 Aerde, Jacobus Dircksz van der 46 Aerde, Jan Jacobsz van der 1 2, 7 2,1 02 Aernz, Gerret Jansz 34 Agebaart zie Hagebaart Alckmaer, Care! Carelsz van 104 Alderse, Aldert 61 Aldersz, Pieter 79 Alevoe, Flip 50,67 Alijkas, Frans 48,61 Allerdijs, Pieter 1 04 Andriesz, Daniel 32 Andries, Dirk 1 04 Andriesz, Jacob 46 Andriesz, Jan 45,54 Andriesz, Joost 1 04 Andriesz, Ouwen 79 Andrijesse, Adrijaen 34 Anker, Abraham van 't 43,71,97,101 Ancker, Gerrit Janse 32,39,43,68 Ancker, Hendrik Gerritsz van 't 32,39,50 Ancker, Heijndrick Jansz 32,43 Ancker, Jan Janse 32,43,54 Antonijsz, Huijbert 1 04 Appelbije, Rogier 1 04 Ariensz, Claes 1 04 Ariensz, Cornelis 1 04 Ariensz, Jacob 1 04 Ariensz, Simon 82 Ariensz, Wouter 104 Arijse, Jan 71 Aspere, Abraham van 4 7 Aspere, Dirk Pietersz van 39 Aspere, Pi eter van 4 7 Aspere, Pieter Pietersz van 37,47,81 B Ba eek, Cornelis Paulus 1 04 Baeck, Poulus Arijse 79 Baaien zie Balen Baers, Jan Rase 82 Baers, Raes Sijmonse 82 Baars, Syme 82 Baers, Simon Simonsz 82 Baerentsz, Bouwen 1 04 Baernelts, William 32 Bakker, Hendrik 39,51 Bakker, Pieter 80,93 Bakker, Pieter Jansz 44 Bakout, Govert 52 Bal, Claes 75 Bal, Cornelis 65 Balbian, Arij 53 Balbian, Cornelis 53 Balbian, Jan 34,53 Balen, Gerrit van Baaien, Gerardus Johannes van 34,88 Baaien, Jan van 34,39,41,85,88,89,91,96, 102 Bale, Jan Heijndericksz van 4 7, 7 2 Balje, Di rek 1 04 Balje, Floris 1 04 Bal je, Jacob 4 7 Ballen, Jan Beniamijnsz van 54 Barnar, Arij Poulusse 104 Barnetel, Jan Jansz 73 Barras (George A.A.) 85 Barrel, Jan 1 04 Barron, Claes Dircksz. 104 Bartholomeus, Cornelis 1 04 Basen zie Rase Basselaar, Ledewijk 92 Bastiaens, Hendrick 1 04 Bastiaensz, Cornelis 1 04 Batenburg, Huijbert 88,102 Batting, Sernardus 67 Beek, Jan van 51,55, 74,90,102 Beerhoudt, Jan Centen 1 04 Beerman, Casper 63,95 Begeer, Adriaan 96,101 Begeer, Hermanus 42,94 Begeer, Hermanus Bastiaensz 56,62 Begeer, Jan Woutersz 54 Begeer, Klaas 38 Begeer, Leendert 62 Begeer, Willem 42,47,62,93 Begeer, Wouter 81 Begeer Jr, Wouter 89 Beij, Dirk de 38 Beij, erven Willem de 95 Beij, Willem de 95 Beij, Willem Jr. de 67,95 Bel, Jan Stevensz 1 04 Bel, Steven Woutersz 82 Belonje zie Bollonje Bemmel en, Pi eter Antonisz van 1 04 Ben, Teunis van der 82,83,94 Ben, Willem Johannes van der 84,95 111

112 Berg, Abraham van den 52,60,1 00,101 Bergh, Andries Jansz van den 60 Berg, Arij van den 63 Berg, Cornelis van den 38,49 Berg, Gerrit van den 67,68 Berg, Gerrit Gerritsz. van den 68 Berg, Hendrik van den 38,63,91 Bergh, Kobus van den 1 04 Berg, Miehiel van den 1 04 Berg, Pieter van den 1 04 Berg, Pieter Jansz van den 81, 90 Berg, Teunis van den 54,90 Berg, Theunis Bastiaensz van den 56 Berg, wed. Hendrik van den 46 Berge, Cornelis van 1 04 Berge, Dirck van 1 04 Bergen, Claes Jansz van 1 04 Bergen, Jan Jansz van 1 04 Berger, Joris 93 Berkel, Barend van 47,63,1 00,101 Berkel, wed. Barend van 47 Berlijn, Jan 89 Berlijn, Willem 85,89 Berregen, Jan Dirriek van 1 04 Besen, Adrianes Claesz Beukman, Dirk 35 Beun, Benjamin 92 Bevaert, Maurits 1 04 Bezem, Jan 76 Bezem, Lambertus 90 Bieman, Jan Janse 1 04 Bijeman, Jan 39 Bijl, Gerrit 52 Bijl, Mathijs 54 Bijland, Anna 41 Bijlant, Frans Heijndricksz 67 Bijlandt, Hendrick Hendricksz. 69 Bijman, Arij 60 Bijman, Pieter Hendrickse 51 Bik, Gijshert 96 Bik, Jacobus 82 Bik, Jan 96 Bik, Tobias 94 Bik, wed. Gijsbert 96 Binnendijk, F. 70 Binnendijk, Thomas 70 Blanken, Pieter den 96 Blijenburg, Pieter 39,90 Bloed Jr, Joost 43,49,1 02 Bloed Sr, Joost 4349,96,102 Bloed, Leendert 96 Bloem, Reinier zie Blom Blok, Dirk 54,101 Blok, Klaas 46 Block, Lammert Cornelisz 66 Bloc, Neeltje 1 04 Blok, Pieter 98 Blok, Roeland 70,103 Blokland, Jan 71 Blokland, Nicolaas van 62,65 Blom, Abraham 45 Blom, Coenraad Weijman 35,55,93,1 01 Blom, Davit Reijniers 1 04 Blom, lzaak 43,55,102 Blom, Jacob Reijniersz 56 Blom, Jan 88 Blom, Johannes 44 Blom, Johannes Reijniersz 82 Blom, Koenraad Blom, Reijnier 79,92, 103 Blom, Reijnier Janse 43,82 Blom zie ook Weijman Boekhout, Govert zie Bakout Boekhoven zie Bockhoven Boer, Johannes 78 Boer, Hendrick Jansz den 104 Boer, Jan den 1 04 Boere, Johanna 91 Boersveld, Abraham 41 Boesvelt, Abraham 60 Bock, Jan de 39,40,63,72 Bokhoven zie Bockhoven Bockhoven, Cornelis Willemsz 1 04 Bockhoven, Dirk 47,88,92 Bockhoven, Di rek Willemsz 1 04 Bokhoven, Floris 76,93 Bockhove, Harme 51,69 Bokhoven, Jan 37,71 Bockhoven, Pieter Willemsz 39 Bockhoove, Willem 62 Bockhoven, Willem Dircksz Bocksel, Daniel van 65,66 Bocksel, Dirck van 1 04 Bocksel, Heijndrick van 41 Bocksel, Ot van 1 04 Bocksel, Willem van 41 Bocksel, Willem Hendricksz van 36,41 Bollonje, Andries 80,91 Belonje, Christiaan 92 Bollonje, Cornelis 75 Belonje, Gerardus 80,91 Bollonje, Lieve 48 Bollonje, wed. A. 80,91 Bollonje, wed. C. 75 Belonje, wed. Cornelis 48 Bolstijer, Jan Janse 79 Boms, Jan 57,83,102 Boms, wed. Jan 83 Bons, Jan 40 Boom zie Verboom Boon, Dirck Dircksz. 104 Boon, Dirck Harmensz 38 Boon, Heijndrick Theunisz 70 Boot, Andries Cornelisz Boot, Arij 82,97 Boot, Arij Claesz 1 04 Boot, Arij Jansz 46 Boot, Arij Willemsz 52 Boot, Harmen Pieterse 60,70 Boot, Hermanus (Adrianus) 35,96 Boot, Jacob Mattijsz 71,96 Boot, Jan 84 Boot, Jan Arijse 71 Boot, Jan Claesz Boot, Leendert 78,95 Boot, Leendert Jansz 38,97 Boot Jr, Matthijs 63,92 Boot, Matthijs

113 Boot, Matthijs Jbzn 39 Boot, Pieter Ariensz 1 04 Boot, Pieter Matthijszn 54,94 Boot, Ruth 34,71,82,94,103 Boot, Sirnon 78,94 Boot, Sirnon Matthijszn 95,96 Boot, Teunis 42,94 Boot, Thomas 62 Boot, wed. S. 95 Boot, Willem 54,55,82,90,96 Boot, Willem Claesz 49,85 Boot zie ook Bot Booy, Abraham 39 Booy, Fop 66,74 Booy, wed. Abraham 76 Borgenion, Abraham 1 04 Borsele, wed. Hendrik 40 Borsele, Hendrik van 40 Borselen, Jan van 50 Borselen, Leendert van 40,102 Borst, Hendrik 39,51 Bort, Dirk 88 Bos, Arij 59,69 Bos, Claes van den 47,776 Bos, Claes Jansz 64 Bos, Cornelis Jansz 41,50 Bos, Dirck van der 91 Bos, Hendrik 40,46,69,93, 101 Bos, Huybert Jacobsz 47 Bos, Jacob 35,53,1 02 Bos, Jan 45 Bos, Jan Claesz 41,71 Bos, Klaas 97 Bos, Leendert van den 92,93,94 Bos, Paulus 80,103 Bos, Samuel 94,95 Bos, wed. Jacob 47 Bosboom, Cornelis 68,83,101 Boshuijzen, Leendert 82 Bot, Di rek 1 04 Bot, Louweres 1 04 Bot, Willem 90 Bot zie ook Boot Both, Jan 1 04 Bothel ij, Willem 1 04 Botterop, J. 72 Bouckhoven zie Bockhoven Boudewijnsz, David 65 Bouman, Cornelis 5 7, 1 01 Bouman, Cornelis Teunisz Bouman, Gerrit 52, 68 Bouman, Gerrit Jansz 39 Bouman, Jan Teunisse 39 Bouman, wed. Gerrit 52 Bout zie Bort Bouvaert, Servaes Mourits 40 Bovene(n), Jan Gz van 52 Bovene, Johannes van 95 Bovene, wed. J. van 52,95 Boxelen, Willem van 71 Boxt, Huybert Jacobsz 1 04 Boy, Pieter de 105 Braems, Jan 1 05 Brakel, Gerrit van 49 Brammert zie Bremmert Breda, Willem van 84 Bree, Davidt lsaack 1 05 Brem, Andries 75.79,101 Brem, Andries Cornelisz 40 Brem, Andries Miehiel 61 Brem, Cornelis 60,75 Brem, Kobus 1 05 Brem, Machiel 60,77,102 Brem, Magiel Andriesz 77 Brem, wed. Cornelis 60,75 Brem, wed. Machiel 60 Brem, Willem 1 05 Bremmert, Aart 79,88,92,95, 101 Bremmert, Arent Willemsz 86 Brammert, Cornelis 1 05 Bremmert, Cornelis Aerse 44 Brammert, Jan 60,94,102 Bremmert, Maarten 78 Bremmert, Martinus 78,80 Brammert, T eunis 60,61, 1 03 Brammert, wed. T. 61 Brammert, Willem 60,86,88 Brammert sr, Willem 57 Brenkman, Andries 36,44 Brenkman, Jan 46,53,91,97 Brenkman, Paulus 39,44 Brenkman, Teunis 91 Breukelen, Jan van 4 7 Breur zie Broer Bricknar, Jan Claesz 105 Bridjet, Jan Willemsz. 36 Broek, Abraham van den 54,55,101 Broek, Arie van den 55,74 Broek, Gerrit van der 79 Broek, Ysak van den 83 Broek, Jacob van den 5 5 Broek, Jan van den 50 Broek, firma P.B. van der 105 Broeland, Jac Broer, Cornelis Ariensz 1 05 Broer, Johannes 36,70 Broer, Roeland 83,93 Brok, Hendrik van den 70,95 Broek zie Broek Bron, Pi eter Ariensz 1 05 Brugge, Aart Hendericksz van 36,60 Brugge, Hendrik van 36,41 Brugge, Jan van 42 Bruggeman, Jan de 1 05 Bruggen, Jan Willemsz 75 Bruijn, Adrianus de 93 Bruijn, Arie de 52,76 Bruin, Benjamin 92 Bruijn, Gerrit de 1 05 Bruijn, Gerrit Pietersz 1 05 Bruijn, Leendert de 66 Bruijn, Pieter de 34,39,52,53,79,97 Bruijn, Pieter Ciaesse 1 05 Bruijn, wed. Arie de 65 Bruijne, Klaas 35,76 Bruijnes, Jacob 82 Bruijnesoon, Louweris 76 Bruynings zie Bruijn 113

114 Bruijnings, wed. A. 52,76,93 Bruijnvis, Sernardus 63 Bruijnvis, Maarten 47,63,102 Brunei, Sijmon 82 Buijs, Dirk 52,101 Buijs, Jan 51,82 Buijs, Leendert 76,102 Burg, erven van Hendrik van der 63 Burg, Hendrik van der 37,63,82, 102 Burg, Jacobus van der 90 Burg, Jan Arijse van der 74 Burg, Teunis Janse van der 105 Burg, Wiltem lsaac van der 63,90 Burger, Dirk 54 Buuren, Jan van 40 c C zie ook K Caan, Arij 60,66 Caen, Joost 1 05 Caan, Marten 46,78 Ca bes, Jan Klase 1 05 Cabout, Annes 92 Cabout, Jan 53 Capteijn, ljsack 50,73 Carlier, Arij 66,1 01 Carlier, Arnout 42,57,101 Carlier, Cornelis 48,78,95 Carlier, Gerardt 41,101 Carlier, Jacobus 69 Carlier, Jan 95,102 Carlier, Maarten 54 Cassij, Jan van 44 Catte, Heinderiek Eliasz de 1 05 Catte, Jan Willemsz de 1 05 Centen, Louris 1 05 Christiaansz, Frans 1 05 Cincq, Govert 57 Claesz, Adriaen 1 05 Claesz, Arien 1 05 Claesz, Engel 67 Claesz, Gillis 1 05 Claesz, Jan 1 05 Claris, Boudewijn 36,45,101 Claris, Boudewijn Jacobse 40,62 Claris, Jacob 36,45,102 Claris, Jan 38 Claverly, Wiltem 105 Cleef zie Kleef Cleijse, Abram 60 Coers, Coert 64,68 Collinee, Jacobus 55 Commelijn, Claes Gloudy 1 05 Commelijn zie ook Fommely Cornelisse, Gerrit 38,53 Cornelisse, Heijndrick 69 Cornelisz, Daniel 1 05 Cornelisz., Dirk - de jonge 65 Cornelisz, Gijsbert 1 05 Cornelisz, Jan 71 Cornelisz, Louwijs 4 7 Corssen, Hubrecht 1 05 Couthoff, Herman 105 Crawaat, Jan 54 Croij la, Pieter Lourensz Crooswijck, Claes Jacobsz. 105 Cruis, Adriaen van der 66 Cruis (de Jonge), Adriaen van der 66 Culjert, Jan 97 D Daabele, Cornelis van 76 Dabelen, Matijs van 84 Daabele, Wiltem van 64,76 Dalem, Jacob van 89 Dalem, Thomas van 89 Dalem, Wiltem Jacobsz van 89 Dam, Joris (Johannes) van 94 Damman, Bart (Aibertus) 54,101 Damman, Christiaan 54 Damman, Jan (Johan) 48,54,85, 102 Dammasz, Pieter zie Krijger Danens, Arie Jacobsz 55 Danens, Arij 43 Danens, Jacob Arijse 55 Danens, Jacob 82,100,102 Danens, Jan 43,102 Danens, Jan Arijse 43,55 Danens, Jan Jacobsz. 55 Danielsz, Cornelis 1 05 Danielsz, Dirck 1 05 Danielsz, Steven Hendrick 1 05 Danis, Henderick 55 Danis, Jacob 45 Denijs wed. Hendrik 55 Darnee, Nijs 50 Davitsz, Govert 42,63,67 Davitsz, Laurens 1 05 Davidtsz, Philips 1 05 Davitse, Pieter 55 Davidse, wed. Pieter 55 Deij, Adrianus 45 Delsma, Sanne Noel 56 Denijs zie Danis Dievere, Cornelis van 4 7 Dieveren, Jan van 43,4 7 Dieveren, Theunis van 39,42 Dieveren, T eunis Jansz van 83 Dijk, Andries van 38,62,94,96 Dijk, Arent van 62 Dijk, Hendrik van 45 Dijck, Harmen Hout van 1 05 Dijk, Jan van 62,74,93 Dijk, Teunis van 94,103 Dijvoor(d)t, Matthijs 1 05 Dijvorne zie ook Divorne Dilbaar, Anthony 46,83,92 Dilbaar, Jan 52 Dilbaar, wed. J. 52 Dilbaar, wed. A. 83 Dinghemans, Gosen 1 05 Dirckse zie ook Veverloo Dircksz, Di rek 4 7 Dircksz, Jacob 56,72 Dircx, Thomas 1 05 Dirka,Dirk 69,101 Dirka, wed. Dirk 69 Divorne, Abraham

115 Dobbel, Gerret Arijensz 1 05 Doeglas, Willem 97 Doesburgh, Dirck Janse 46 Doesburg, Huijbert Jansz 51 Doesburgh, Jan Janse 72 Doetgoed, Jan 72,98, 102 Dooland, Pieter 98 Dolant, Theunis 1 05 Dominikus, Pieter 56 Dongen, Lijsbeth 1 05 Donker, Jan 68 Donker, Lammert 77 Doncker, Pieter 80 Dooland zie Dolant Dooren, Jan Joosten van 84 Dorhand, Hieronimus 42,76,91 Dorreboom, Lourus 1 05 Dortland zie Dorhand Draaij, Evert van der 84 Draaij, Heijndrick Huiberse van der 105 Draaij, Hendrik van der 46,51,90 Draeij, Huijbert van der 54 Draaij, Jacobus van der 35 Draaij, Jan van der 67 Draaij, Leendert van der 46,77 Draaij, wed. H. van der 90 Dros, Claes Magielsz 1 05 Dros, Lammert 34 Drost, Jacob 91 Dubbel, Arij 44,60 Duijf, Jan Jansz 105 Duijff, Willem 47 Duyn, Adrianus van 94,1 01,102 Duyn, Adrianus Nicolaas van 94 Duyn, Di rek van 1 05 Duyn, Hendrik van 35,65,101,102 Duyn, Jan van 46,55 Duyn, Martinus Nicolaas van 94 Duyn-van Velsen, Nico van 50,86 Duijmbruck, Govert Davitsz 1 05 Duijst, Cornelis Jansz Ouijst, Dirck Jansz Duijst, Jan Jansz 34 Duren zie Duuren Dus, Arie 37 Dus, Gerrit van der 57 Dus, Gijsbart van der 57 Dus, Jan van der 94,1 02 Dus, Jan Joris se van der 4 7 Dus, Joris van der 37,57, 102 Dus, wed. Gijsbert van der 57 Duuren, Dirk van 66,1 01 Duuren, Jan van 66 Duuren, Louwijs Agestijn van 76 E Ecke, Franck van den 89 Ecke I Hekke, Pieter van den 81,97 Eeckendorp zie Heeckendorp Eelspeel, Jan 37 Eelspeel, Pieter 83 Eelspeel, Willem 97 Eeneman zie Heeneman Eeuwoutsz zie Ewoutsz. Egmond, Willem 71 Eijckendurps, Klaes Pijeterse 1 05 Eijk, Arij van 37 Eik, Daniel Gerritsz van 1 05 Eijk, Dirk van 66,84 Eijk, Dirck Krijnen van 66 Eijk, Krijn van 39,43 Eijk, Neeltje van 89 Eijck, Schijpper 56 Eleman zie Heeneman Elias (Roscam?), Sander 82,105 Eling, Abraham 53,60,101 Eling -de jonge, Abraham 53,101 Eling - den ouden, Abraham 38,48 Aeling, Anthoni 104 Eling, Benjamin 48,98,101 Eling, Christiaan 53 Heeling, Pieter 80 Eling, wed. Abraham 48 Eist, Jacobus van 46,95 Eist, Pieter Jacobsz van 46 Eist, Willam van 46,51,89 Endenburg, Cornelis 36,41,48 Endenburg, Handriek 69 Endenburg, Willem Frederik 35,84 Eneman zie Heeneman Eneret, Leendert lsackse 1 05 Engelen, Jan 1 05 Enkelman zie Henkeiman Ent, lsack Jansz van 1 05 Eperman, Hendrik Jans 36 Erckel, Jan Gerretse van 105 Erckele, Kobus van 1 05 Erckele, Nicklaas van 79 Erckel, Thomas van 1 05 Erffe, Dirck van 46 Es, Adrianus van 37 Es, Jan Tijse van 44 Espeel, Arij Jeroense 39,61 Espeel, Jan Arijse 37 Espeel, Jeroen Jans 69 Espeel, Pieter 97,91 Essen, F. van 91 Essen, P. & W.F.C. van 35,41,80,96 Essen, Pietervan 35,41,92 Essen, W.F. van 96 Essen, W.F.C. van 92 Essing, Adrianus van 97 Even zie Evers Evers, Barend van 42, 1 01 Evertsz, Fliph 79 Everse, Jacob 75 Evertse, Jan 1 05 Everse, Manasse 53 Everse, Wijtsja 85 Ewoutsz, Pi eter 1 05 F Faber, Jacob 91 Faloer, Jan 38 Fastert, Tomas 105 Feijte, Dirck 1 05 Fesee, Willem Jansz 1 05 Feuens, Belichie

116 Fijn, Arij 48 Vijn, Jan Willemse 45 Flippe, Abraham 1 05 Flippe, Jan 35 Flippe, Pieter 1 05 Floers, Jan 39 Florence, Cornelis van 73 Florence, Gerrit van 93,101 Florence, wed. G. van 93 Florens, Willem van 93 Flud, Willem 32 Fokker, Arij 95 Fomeley, Jan Gloudij 56 Fomli, Abraham Gloudi 1 05 Fomly, Gloudy Jansz. 105 Fommelij, Claes Gloudijsz Fommely, Jan Klaesz 105 Fommely zie ook Gloudi Fortuijn, Arie 34,51,101,103 Fortuin, Jan 96 Fortuijn, Passchier 34,101,103 Fortuijn zie ook Vertuijn Frans (drl, Francijntge 105 Fransz, Frans 1 05 Fransz, Teunis 51 Frutel, Frederik Willem 42 G Gabrijels, Herman 1 05 Gaeij, Pi eter Jooste de 1 05 Gaeij, Thomas Jooste de 1 05 Gale, Leendert van 1 05 Garnaaij, Lieve van 80 Garnier, Heijndrick Klaese 1 05 Garnier, Claes - de jonge 75 Garnier, Klaas 75 Garnier, Maerte Pietersz 105 Geelen, J. van 60 Geelen, Johannes van 91 Geelen, Pietervan 43,82 Geelen, Willem van 83 Geneve, dochter van Jacob van 50 Geneve, Jacob Cornelisz van 50 Geneve, Jan Cornelisz van 1 05 Gent, Engel van 91 Gent, Engel Gzn van 63,9 7, 1 01 Gent, Engel Jansz van 77 Gent, Gerrit van 68 Gent, Gijsbert van 63,69 Gent, Jan van 44,77 Gent, Jan (Johannes) Gz van 82,97 Gent, Teunis van 88 Gent, wed. Teunis van 88 Gerrits, Arien 1 05 Gerrits, Jan 82 Gerritse, Rut 1 05 Gerritsz, Aelbert 1 05 Gerritsz, Pieter 1 05 Geus, Claes Jansz de 45 Geus, Jan Klaesse de 49 Geus, Lijsbeth 46 Geus, Pieter Claesz de 1 05 Gidts, Jan de 68,90,91,92,93, 102 Gijsbertse, Willem 85 Gijsbertsz, Jan 1 05 Gijselvegt, Pieter 89 Gijsse, Willem Janse de 1 05 Gilbo, Pieter Jacobsz 35,80 Gilbo zie ook Girreboo Gillisse, Klaes 1 05 Gillisz, Miggiel 78 Girreboo, Jan 35,92,102 Gladtsteen, Anthonij Willemsz Glas, Arie 66,82,90,94, 101 Glas, Frans 35,36,67 Glas, Gerrit 82,101 Glas, Jan 61 Glasbeek, Cornelis Leendertsz 44,50,51,64 Glasbeek, Jan Leendertsz 1 05 Glasbeek, Klaas 51 Glasbeek, Roelof 51 Gleijne, Pi eter Janse 55,81 Glerstens, Anthony 1 05 Gloudi zie Fommely Goch, Mathijs Cornelisz. van 1 05 Godfre, Joris Heindricksz 36,72 Godvree, Hendrick 36 Goede, Poulus de 60 Goedewaagen, Aart 1 05 Goedewagen, Abraham 49,63, 72,91 Goedewaagen, Dirk 49,67,88 Goedewaagen, Dirk Aart 11,1 05 Goedewaagen, P. & Zoon 16,35,37,53,54,63, 66,67,75,84,86,90,91,93,96, 103 Goedewaagen, Pieter 35,37,53,54,63,66,67, 75, 83,84,86,91,93,96, 103 Goedewaagen, Thobias 63,91 Goedewaagen NV 35,37,53,63,75,91,93,96, 101 Goedoet, Jacob 97 Goodijn, Abraham 60 Gooijer, Hermanus de 90 Gooijer, Jan de 72 Goosenson, lsack 42 Goossenson, Pieter Ariensz 1 05 Goote, Jacob Thonisz van der 1 05 Gooten, Aert Jacobsz. van 1 05 Gorcum, Wouter van 1 05 Gordon, Jan de 1 05 Gorselen, N. van 84 Gorssel jr, Klaas van 84 Gorssel, Klaas van 84,102 Gorssel, wed. K. van 84 Goten, Jacob Thonisz. 105 Goude, Martijntje Jaspers van der 1 05 Gouderack, Grestiaan Segersz de 1 05 Gouderack, Wouter Theunisz de 1 05 Gouderdrie, Antony 47 Goudhart, Anthony 68,89,95, 101 Graeff, Christiaen Segersz. van de 105 Graaf, Leendert de 78,92 Graci, Jan Louwijsz 41,56 Gre, Hendrik 1 05 Groef, Maerte 78 Groen, Jacobus de 88,94 Groen, Thomas 1 05 Groenendaal, Bastiaan 83 Groenendaal, Hendrick 90 Groenendal, Lieve

117 Groenendaal, Marthijs 61 Groenendaal, Sijmen (Simon) 50,52,83, 100,103 Groenendaal, wed. S. 50,52 Groeneveld, Andries (Arij) 45,60,67 Groeneveld, Dirk 92 Groeneveld, Hendrik 88,92 Groenewout, Dirk 57 Groenhof, Arie Meesz 51 Groenhof, Dirk 46,59,65 Groenhof, Engel Hendricksz 105 Groenhoof, Jan Meesse 105 Groenhof, Mees 96 Grondy, Jan 105 Groot, Arent de 35 Groot, Cent de 77,92 Gruijtershof, Cornelis 35,101 H Haag zie Hagenaar Haen, Joost Dirckse 1 06 Haen, Jan Denijsz den 1 06 Haes, Jacob Jansz 54 Hage zie Verhage Hageman, Jacobus 96 Hageman, Jan (Joannisl 71 Hageman, Jan Jzn 89 Hageman, Klaas 94 Hageman, wed. Jacobus 96 Hagenaar, Barend den 46,96 Hagenaar, Bart den 96 Hagenaer, Bartelemees Pietersz 57,63 Hagenaer, Jacob Maertensz. 106 Hagenaer, Maerten Jacobsz. 106 Hagenaer, Pieter Cornelisz.den 79 Hagenaar, Poulus Batholomeus den 57 Hagenaar, Teunis 39,63 Hagenaar, wed. Barend den 96 Hagenbaart Jan 59,69 Halst, Jan Pietersz van 1 06 Ham, Gerrit van 43 Ham, Jan van 45,91 Ham, Carel van 43 Ham, Teunis van 61 Ham, Willem van 60,61 Hanewijk, Dirk 93 Hange, Jan van 1 06 Hankes, Simon Ariensz 1 06 Hansen, Willem 55,85 Hardeman, Roelof 70 Harmense, Claes 1 06 Harsen, Maerten 78 Hartendonck, Jan Jacobsz 37 Hase, Jan de 57,102 Hastenburgh, Anthony 1 06 Hastert, Leendert 1 06 Heeckendorp, Claes Pietersz 76 Heeling zie Eling Heeneman, Frans 67 Heeneman, Henderick 50,55 Eeneman, Jacobus (Koos) 50 Heeneman, Jacobus Jansz 38,46 Eeneman, Jan Machielse 50 Heeneman, Jan 50,72 Heeneman, wed. Frans 67 Heer, Lieve de 106 Heerkens, Maarten 65,67,69,94,102 Heerkens, Maarten Gzn 84,97 Heest, Jan Jansz. van 1 06 Heij, Cornelis Carelsz van de 1 06 Heij, Teunis van der 77 Heijden, Barend van der 55, 78,96,101 Heijden, Meindert van der 55,81 Heijden, wed. B. van der 84,96 Heijden, Wiggert van der 93,103 Heijndricx, Claasjen 1 06 Heijndericksz, Daniel 1 06 Heijndrickse, Willem 85 Heijningen, Abraham van 37,84 Heijningen, Cornelis Jansz. van 64 Heijningen, Frans van 43 Heijningen, Jan Jacobsz van 1 06 Hekke zie Ecke Helen, Jan van 86 Helm, Abraham van der 48,94 Helm, Gerrit van der 81 Helm, Marthijs van der 80,84,103 Helm, Paulus van der 81,103 Helm, Willem van 1 06 Helm, Willem Dirckse van der 1 06 Helmondt, Daniel Jacobsz 54,65 Helmont, Jacob 65 Hendricksz, Jan 42 Hendricksz de jonge, Steven 36,82 Hendriksz, Steven 1 06 Hendriksz zie ook Stein Hengst, Gerrit den 90 Hengst, Pieter den 59,66 Hengst, Willem den 90 Henkelman, Jan (Johannes) 42,81 Henninchge, Jan van 1 06 Hensbeecq, Dirck 1 06 Herbus, Abel 46,50,55,1 01 Herbus, Benjamin 88 Herbus, Hendrik 46, 54,102 Herbus, wed. Willem 46 Herbus, Willem 46 Herbus, Willem Hendriksz 36 Herdingh, Jacob 1 06 Hermensz, Dirck 1 06 Herwijne, Dirck van 39,1 01 Heul zie Verheul Hobeeck, Arien 1 06 Hoebeek, Abraham 60 Hoebeek, Gerrit 96 Hoef zie Hout Hoek, Pietervan der 47 't Hoen, Barent Cornelisse 42 't Hoen, Jan Barentsz 44 't Hoen, Pieter 35,51,55,103 't Hoen, Pieter Pietersz. 81 't Hoen, wed. W. 41 't Hoen, Willem 41,51 Hoff, Jan Pietersz van der 46,53 Hogenboom, Klaas 53,56,95 Hola, Krijn Jansz. 59,69 Hola, Pieter Jansz 45 Hola, Grietje

118 Holland, Jan Pietersz 1 06 Holland, Dirk van 44 Holland, IJsack van 44,73 Holland, Jacob van 37,47,50 Holland, Pieter van 48 Hollandia, firma 1 06 Hond, Dirk den 66,67,91 Hondt, Pieter den 94 Hoog, Gijsbert de 59,65 Hoog, Willem de 93 Hoop, Abraham de 95,101 Hoop, Arie de 57,92,101 Hoop, Cornelis de 47,91,93,101 Hoop, Jan (Johannes) de 72 Hoop, Joannis Klaasz de 72 Hoop, Klaas de 91,92 Hoop, wed. C. de 47,95 Hoopman zie Hopman Hoorn, Abram Danielsz. van 49 Hoorn, Adriaen Danielsz. van 1 06 Hoorn, Arij van 49,62 Hoorn, Arij Ariensz van 39 Hoorn, Cornelis van 36 Hoorn, Daniel van 42,45 Hoorn de jonge, Jan van 1 06 Hoovenier, Cornelis Dirckse 49 Hopkooper, Jacob 83 Hopkoper, Jan 80 Hopman, Barent Cornelisz 1 06 Hopman, Daniel 65 Hopman, Daniel Gillisz. 106 Hoopman, Flip Jellyesse 1 06 Hopman, Gillis 1 06 Hoppe, Willem 32 Hopstal zie Opstal Hork, Willem van 75 Horsman, Hendrik 94,98,102 Houbraak, Christina,Christiaan 62 Houbraak, Gerrit 34,62, 79 Houbraak, Hendrik 34,94 Houbraak, Pieter 74,91 Houbraak, wed. 36 Houbraak, wed. Gerrit 79,91,101 Houbraak, wed. Hendrik 34,98 Houbraak, Willem 90 Houbraken, Willem Henderichsz 36 Hout, Jan Cornelisse 106 Houtam, Gloudt 60,97 Houtam, Jan 39,51,60,97, 102 Houtam, Jan Jansz 51 Houtam, Steven 41,55,60 Houtekens, Klaas 84 Houtekus, Pieter 44,80 Houten, Andries van 62,79,91, 101 Houten, Arij van 20,79,95,101 Houte, Gijsbert Andrijesse van 1 06 Houtman, Cornelis Jansz 46 Houve, Thomas van de 1 06 Houwening, Geertruij van 92 Hovenaer, Cornelis Dircxs 106 Huijgen, Cornelis 1 06 Hulleman, Daniel 69 Hulstpas, Jan 37,72 Hunk, Hendrik 83,89,102 Huybertsz, Jan 44 lesius, Cornelis Jacobsz. 106 IJpelaar, Jan (Johannes) 65, 1 02 IJpelaar, wed. J. 65 IJsendoom zie IJzendoorn IJserman, Arij 35 IJserman, Boudewijn 56,62 IJserman, Heijndrick Jansz 36,43 IJserman, Hendrik 57,92 IJserman, Jan 35,46,56 IJserman, Willem 46 IJsselsteijn, wed. Hendrik 96 IJters, Christiaan 51,62 IJzendoorn, Anthonie van 43,56,89,91,96, 101 IJzendoorn, Anthonie Johannes van 95 IJsendoorn, Reijnier van 52,103 lnckere, Jan Abrahamsz lnge, Jan 1 06 lsaacksz, Pouwelis 1 06 lsacksz, Reijnier 1 06 lsnout, Cl a es Jansz lvora, firma 1 06 J Jacht zie Jagt Jackson, Robbert 1 06 Jacobse, Suzanne 71 Jacobsz, Abraham 1 06 Jacobsz, David 1 06 Jacobsz, Jan 1 06 Jacobsz, Job 1 06 Jacobsz, Miehiel 1 06 Jager, H. 106 Jager, Herman Gabrielsz. de 106 Jager, Jacob Harmensz de 106 Jager, Jan Harmensz de 36,54 Jager, Kers Jansz de 106 Jagt, Jan van der 1 06 Jacht, Leendart Leendertsz van der 77 Jagt, Pieter Leenderts van der 1 06 Janbroerssoon, Jop Jansz 38 Jansen, Arijen 1 06 Janson zie Son Jansz, Aert 1 06 Jansz, Bastiaan 56 Jansz, Christiaan 1 06 Jansz, Floris 1 06 Jansz, Frans 1 06 Jansz, Gijel 1 06 Jansz, Glaudie 1 06 Jansz, Jop 1 06 Jansz, Maerten 34,78 Jans, Marrigje 106 Jansz, Mees 7 7, 7 8 Jansz, Silvester 1 06 Jansz, Thomas 1 06 Jaspersz, Hage zie Kint Jaspersz, Meijndert 1 06 Jaspersz, Thonis 1 06 Jaxson zie Jackson Jerassemus, Floris 38,49 Jeroensz, lsack

119 Jeroensz, Reijnier 50 Jonasse, Heijndrick 69 Jonckhart, Arien Dircksz 38 Jonckhart, Barent Dircksz 36,38,40,62 Jong, Aart de 53,67,82 Jong, Aart Cornz de 68 Jong, Barend de 80,84 Jong, Cornelis de 63,83,93,101 Jong, Dirck de 93 Jong, Fabriek de 1 06 Jong, Hendrik de 52,71,82, 101 Jong, Hendrik Pietersz de 66 Jong, Huijbert de 70 Jong, Jacobus Klaasz de 54 Jong, Jan de 35,36,38,48,50,69 Jong, Jan Crelisse de 35 Jong, Jan Gerritse de 30,86 Jong, Jan Tijse de 42,74 Jong, Johannes de 82 Jong, Klaas de 48,54,55, 74,102 Jong, Krelis de 35 Jong, Leendert de 36,102 Jong, Lucas Eversz de 41,48,91, 102 Jong, Maarten de 34 Jong, Nicolaas de 78,85,92 Jong, Pieter de 53,65,80,82, 103 Jong, Pieter Jansz de 65 Jong, Pieternella de 34 Jong, Simon de 53 Jong, Steven de 53,82,83 Jong, Thomas (Teunis) de 97 Jong, wed. B. de 80 Jong, wed. J. de 82 Jong, wed. K. de 54,55 Jong, wed. Maarten de 34 Jong, wed. Pieter de 53 Jong, wed. Simon de 53 Jong, wed. Steven de 82 Jong, Willem de 37,82 Jonge, Willem Stevens de zie Stevensz. Jonge, Claes de 41, 65 Jonge, Dirck Cornelisz de zie Cornelisz. Jonge, Steven Willemsz de zie Willemsz. Jongejan, wed Jongerhelt, Arij 61,89 Jongerheld, Cornelis 77 Jongerheld, Jan 75 Jongerhelt, Jasper Willemsz 75 Jongerheld, Mattheus 75 Jonker, Jillis 39,101 Jonker & Zonen, C Jonkhoen, Jan 89,92 Jonkhoen, Jop Jansz 38 Jonkman, Egbert 53,101 Joosten, Elias 39 Joos ten, Piet er 1 06 Josepsz, Jacob 1 06 K K zie ook bij C Kaen zie Caan Kalf, Anthonij 34,101 Kalf, Cornelis 48,77,97,101 Kalf, Gerrit 52,62 Kalf, Hendrik 53 Kalff, Maria 66 Karre, Gerrit van der 53,98 Karre, Pieter Willemsz van der 82 Kasperse, Jan 73 Keesz, Maarten 78 Kemberland, Sijbrand van 4 7 Kemp, Jacobus 75 Kemp, Jan Willemsz van der 56,75 Kerckhoff, Jan Flippe 73 Kerckhoff, Pieter Philipsz. 106 Keulen, Gerrit van 68,95 Ceulen, Gijsbert van 1 05 Keulen, Hermanus van 92,93,95, 101,102 Keulen, Jacob van 38 Keulen, Jan van 97 Keule, Lieve van 38 Keule, Ladewijk van 96 Keulen, Pieter van 49 Keulen, wed. P. van 49 Kind, Gijsbert van der 98,101 Kint, Hage Jaspersz. van 38 Kint, Jacob van der 84 Kind(t), Jan van der 98 Kind, Johannes van der 98 Kint, Klaas van der 76 Kip, Johan 47 ~ist, Dirk van der 43,65,101 Kist, Frans van der 47,95 Kist, Jacob van der 89,102 Kist, Jan van der 51,68, 102 Kist, wed. D. van der 51,65 Kist, wed. F. van der 95 Klaveren, Dominicus van 36,54 Klaveren, Jan van 36,54,96 Kleef, Abraham van 46 Kleef, Cornelis van 97 Kleef de jonge, Jacob van 84 Kleef, Jacob van 84 Kleeft, Jacobus Jacobsz van 53,74 Kleef, Jan van 106 Kleef, Koobus van 41 Cleef, Pieter van 53 Kleef, Pi eter Jacobsz van 7 4 Cleef, Trientie van 57 Kleij, lsack van der 51 Kleij, Pietervan der 51,55 Kleijn, A.Johannes (Jansz) van der 79 Kleijn, Arie van der 60,79 Kleijn, Arie Pzn van der 53,64,96, 101 Kleijn, Hermanus van der 64,75 Kleijn, Jan Azn van der 60,79 Kleijn, Johannes Pietersz van der 79,81 Kleijn, Pieter van der 64 Kleijn, wed. A. van der 79 Kleijne, Adm. der pijpenfabriek 84,89 Klein & Zoon, wed. J. van der 106 Kloutter, Klaes 38 Klouwer, Lammert de 48,93 Kluijve, Dirk van 56 Kluijve, Jacob van 56 Knecht, Simon Barent 1 06 Knippel, Jillis Gerritsz 53, 72,101 Knol, Huijch Cornelisz 32,43 119

120 Koeman, Cornelis 64 Koeman, Willem 72 Koene, Jan 77 Koevoet zie Doergoed Kok, Daniel 89,94 Kok, w ed. Daniel 94 Koek, Gerrit Dircxsz 35 Koek, Pi eter Jansz 1 06 Kollens, Bartholomeus 1 06 Konijnenbrouck, Arij Davidse 40,60 Kuinenbrok, Jan 83 Knijnenbroek, Jan Olifierse 88 Knijnenbroek, Olifier 88 Knijnenbroek, wed. J. 88 Koning, IJsak de 96 Koning, Jan de 7 2 Koning, wed. de 72 Koning, Willem de 1 06 Kool, Cornelis 66, 76,106 Kool, Hendrik Pietersz 70 Kool, Jacob 90,91,102 Kool, Jan Jansz. 35 Kool, Pieter 37,64, 70,90 Kool, Pieter Teunisse 105 Kool, Teunis 84 Kool, wed. Hendrik 37 Kool, wed. J. 91 Koorenaer, Ot Henderijckse 106 Koppedraijer, Jacob 49 Coppedraijer, Jan Jacobsz 105 Coppenhove, Jan Pietersz. 105 Koppens, Antonij Jansen 73 Korre, Jacob Cornelisse 1 06 Korte, Jan 49 Korthals, Cornelis Danielse 105,106 Korthals, Jan 49, 73,78 Korthals, Leendert 77 Korthals, Maerte Cornelisz 1 06 Korthals, Mels 78 Corthals, Pieter Cornelisse 79 Korthals, wed. C.D. 107 Korver, Gijsbert 41,54, 73 Korver, Teunis 47 Kouthof, Jacobus 61 Kraan, Albertus van der 49 Kraanenburg, IJsack van 40 Kramer, H. 81 Kramer, Huijbert 70 Kramer, Johan Hendrik 91 Kras, Lourens 56 Kreeft, Hendrik 97 Kreeft, Klaas 37 Krijger, Dirk Pietersz 43,60 Krijger, Jan 71 Krijger, Jan Dammasz 106 Krijger, Pieter 51,60 Krijger, Pieter Dammasz 43 Krijne, Lucas 77 Krijne, wed. Lucas 77 Krijnen, Jan 1 06 Krijnen, Sijmen 1 06 Krijnen, Dirck zie Veverloo Kroes, Jan 52 Krous, Pi eter Jansz Kruis zie Cruis Kruijsheer, Frans 90 Kruijsheer, Franciscus Cornelisz 53,88 Kruijsheer, Gerrit 45,92,93 Kruijsheer, lzaak 67,90,96 Kruij sheer, Jacob 8 1,96 Kruisheer, Jan 96 Kruijsheer, Teunis 62,90 Kruijsheer, wed. F. 53 Kruisheer, wed. J. 96 Kruijskerk, Machiel Gidionsz 55 Kuijlink, Gerrit 89,101 Kuijlink, wed. Gerrit 89 Kuinenbrok, Jan zie Konijnenbroek Kunst, Cornelis 91,101 Kunst, Jan Sijmonse 38,56 Kunst, Leendert Sijmensz 56 Kunst, Sirnon Martensz 83 Kwast, Cornelis 52,64 Kwast, Hendrick 70 L Labi, Jan 76 Labi, wed. Jan 76 Lacoert, Gerrit 80 Lacoert, Pi eter 80,103 Laesen, Christoffel 1 06 Lam, Gerrit Robbertsz Lambertse, Willem 85 Lambertsz, Jan 48 Lamot, Salomon 38 Lamot, Samuel 48 Landt, Jan Fransz van 't 43 Lange, Abraham de 57 Lange, Claes de 1 06 Lange, Cornelis de 64 Lange, Cornelis Cornelisz de 42 Lange, Jan de 37,98 Lange, Maarten de 53,94,102 Lange, Martinus de 39,53,62,91 Lange, Pieter Fransz de 49 Lange, Salomon de 37,50,82 Lange, Steven de 50 Lansknecht, Jan Jansz 1 06 Lapooij, Lodewijk Franse 77 Lee, Abram van der 1 06 Lee, Arij van der 60 Lee, Jacobus van 42 Lee, wed. van der 43 Lee, Willem van der 42 Leendertsz, Bouwen 1 06 Leenderts, Cornelis 1 06 Leendertsz, Hendrick 1 06 Leendertsz, Pieter 1 06 Leepont zie Lapooij Leeuw, Albert de 44,93 Leeuw, Hendrik de 70 Leeuw, Jacobus de 52,56 Leeuwen, Cornelis van 36,38,46,64,65,92, 101 Leeuwen, George van 65,92 Leeuwen, Huybert van 84 Leeuwen, Jacob 1 06 Leeuwen, Jacob Dircksz. van 74 Leeuwen, Jan van 35,65, 72,92,93,

121 Leeuwen, Josua van 44,84 Leeuwen, Leendert Meese van 1 06 Leeuwen Jr, Pieter van 95 Leeuwen, Pietervan 75 Leeuwen, Pieter Nanse van 81 Leeuwen, Reijnier van 82 Leeuwen, wed. Cornelis van 46,65,92 Lens, Abraham 92 Lens, Benjamin 80 Lens, Benjamin Pietersz. 48,52 Lens, Johannes 90,92 Lens - de jonge, Pieter 39,52,103 Lens- de oude, Pieter 46,80,103 Lens, wed. J. 92 Lepelaar, Hendrick Jansz 106 Lichte, Aremanis 37 Licht, Jacob Cornelisse de 73 Licht, Jacob van der 38 Licht zie ook Ligt Lichthart, Atbart 98 Liefde, Gerrit de 51,56 Liefde, Joris de 35,37,90, 102 Liefde, Pieter Cornelis de 80 Liefde, wed. Joris de 35 Lieveheer, Cornelis 106 Lievenheer, Cornelis Thomasz. 106 Ligt, Cornelis de 76 Ligt, Jacob de 76 Ligt zie ook Licht Linde, Abraham van der 61,67 Linde, Adriana van der 83 Linde, Antonij van der 61 Linde, Dirck Abrahamse van der 1 06 Linneweever, Cornelis 106 List, Arij van der 89,92,101 Loom zie Looman Looman, Bart 53 Loom, Casper Jansz. 76 Looman, Pieter 44,45,97 Loon, Simon van 54,82 Loos, Gijsbert Cornelisz 1 06 Loos, Johannes de 35,83 Loreijn, Jan 76 Loreijn, Mets 42 Lorijn de jonge, Jan 76 Lorjier, Cornelis 90 Lorjier, Daniel 65 Lorjier, Huijbert 90 Louisz, Louis 1 06 Louriss, Arijen 1 06 Lousie, Bastiaen Louwijse 62 Luchter, Henderick 34,70 Luijnenburg, Adrianus 40 Luijnenburg, Cornelis 35,38,54,76 Lunenburg, Hendrik 88 Luijnenburg, Jacob 42,46,85,94 Luinenburgh, Jan Jacobse 40 Luijnenburg, Jan 40,91 Lunenburch, Jan Willemsz 1 06 Luijnenburgh, Jeroen 42 Luijnenburg, wed. 42 Luijnenburg, wed. A. 40 Luijnenburg, wed. Cornelis 38,41 Luijnenburg, Willem 46,85 Luijt, Dirk 65,97 Luijte, Egbert 1 06 Lukasz, Maarten 78 Lunenborg zie Luijnenburg M Maarenhoef, Jan Leendersz 37,73 Maarland, Teunis 73,84,94 Maarling zie Meerling Maerl zie Marel Maerlo, Jan Davitse 40 Maerloo, Dirck 65 Maers, Maerten Aryensz. van der 1 06 Maertens, Aegje 1 06 Maertensz, Jan 59,60, 73,88 Maertensz, Mighiel 1 06 Maas, Bartholomeus van der 26,57,59,73,83,89, 90,101 Maas, Hendrik van der 57,90 Maas, Jan van der 57,90 Maes, Jan Maertensz van der 73 Maas, Maarten van der 65 Maas, wed. Hendrik van der 90 Maaslant, Dammas Jansz 1 06 Magielsz. zie Michielsz. Majeur, Cornelis Fransz 1 06 Majoor, Cornelis 106 Majoor, Frans 47 Malgom, Abraham 41 Maliers, Jan 1 06 Maljaertsz, Jan 1 06 Mandemaker, Jacobus 88 Manshoofd, Hendrik 54,96,102 Mansvelder, Cornelis 34,39,42 Mansvelder, Dirk 37,42,51,52,101 Mansvelder, Huijg 89 Mansvelder, Willem 36 Maerl, David Jansz. 40 Marel, Jan Janse 73 Marele, Willem Willemsz 36 Marseelis, 48,78 Marsveld, Willem Jansz 1 06 Marsvelt, Abraham Gloudy 1 06 Marsvelt, Frans 85 Marthe, Gloudt 59,93,101 Martee, Heijndrick Gloudijse 69 Marte, Klaas 71,75,84 Martee, Maarten 1 06 Marte, wed. K. 84 Matruyt, Aryen Jacobsz Matteusz, Willem 85 Mechele, Cornelis van 45,94 Medtfort zie Metfort Meer, Cornelis Cornelisse van der 59,64 Meeringh, Gijbert Aelbertsz 55 Meerkerck, Jacob 1 06 Meerling, Dirck 45,65,89 Meerling, Gerrit 41,54,68, 101 Meesen, Jan 52 Meij, Jan Robbertsz Meij, Kobus de 50 Meijde, Jacob Pieterse van der 45 Meijer, Joost Pieterse de 54,73 Meijer, Kaet de

122 Meijt, Pieter de 1 07 Melcher zie Melkert Melchert, Maerten Baerentse 57 Melkert, Tijs 36,1 03 Melschoor, Andries Jacobsz 556 Metfort, Andries Jansz 67 Medtfort, Jan Michielsz. 41,73 Metvoort, Jan Willemsz 49 Metvort, Harmio Jansz 1 07 Medtfort, Miehiel 67 Metfort, Pieter 51 Metfort, Willem Jorisz 49,85 Meul, Josua 52 Meul, Willem Willemse 50 Meule, Willem 86,1 03 Meulman zie Moleman Meurs, Evert 42,46,101 Meurs, Gerrit 42 Meurs, Jacob 46,63,84, 102 Meurs, Jan Pieterse 48,56 Meurs, wed. E. 42 Meurs, Willem 4 7,49, 1 03 Magielsz, Heijnderick 1 06 Middelmeer, Arij Jacobse 52,53,61 Middelmeer, Jacob Arijse 53 Middelmeer, Thomas 46 Mishout, Louis 41,91 Mol, Bartolomeus de 53,84 Mol, Benjamin de 65 Mol, Dirk de 66 Mol, Hermanus de 38,55 Mol, lsack de 72,75,78 Mol, lsaac Jacobsz de 1 07 Mol, Jacob de 34,52,61, 72,102 Mol, Jan de 35,69,72,90,102 Mol, Jan Jacobsz de 1 07 Mol, Joseph de 61 Mol, Louris de 53 Mol, Marrigje de 79 Mol, Pieter de 45,61 Mol, Pieter Jacobsz. de 107 Mol, wed. I de 75 Mol, wed. J. de 61,72 Mol, wed. P. de 61 Molegraef, Cornelis Ariensz. 63 Moleman, Gerrit 30,42,86,1 01 Monk, Arij 76,93,94,96 Monk, Jan 54 Monk, Jan Maartense 56,102 Monk, Maarten 36,94 Monk, Maarten Thijsz 34,50,54,78 Monck, Matijs Maertensz 1 07 Monk, wed. M. 36 Monk, Willem 42,5 7, 1 03 Mooij, Jan Teunisse de 45 Moolegraaf, Cornelis 63 Moor, Arij de 43,60 Moor, Hendrick de 90 Moor, Hendrijck Janse de 107 Morlion, Gerrit 4 7,68, 101 Mossel, Jan 42,94 Mossel, Maerten Pietersz. 107 Mourisz, Daniel 1 07 Mourisz, Jacob 1 07 Mout, Jan 93 Muijs, Gijsbert de 90,97 Muijs, Hendrick 70 Muijs, Willem 55,94,96,1 03 Mullaart, Anthonij 94 Mullaard, Arij 48,96,101 Mullaart, Jan 61,95 Muller, Hendrika 53 Munck, Tomas Jacobsz de 84 Munk zie ook Munnik Munnik, Mattijs 90 Munnik, Gijsbert de 98 Munnik, Jan de 37 Munnik, Teunis de 93 Munnik, wed. Teunis de 47 Munnik, Wouter de 96,97 N Nesel, Jan Jansz. 39 Nesvelt, Dirck 79 Nesvelt, Hendrick Willemsz. 51,70 Nieuwenhuysen, Jan 41,77,97 Nieuwerkerk, Klaas 82 Nieuwland, Adrianus 78,84 Nieuwland, Hendrik 40,77,88,91,95,97,102 Nieuwland, Jan 40,91,102 Nieuwland, Johannes 74,90 Nieuwveld, Abraham 80 Nieuwveld, Jacob 46 Nieuwveld, Jan 45,102 Nieuwveld, Matthijs 78 Nij, Jacobus de 1 07 Nije, Dirck Hendericksz 38 Nije, Jan Hendricksz. 107 Nijnhoven, Coen Pietersz. van 107 Nijs, Di rek 1 07 Nijs, Hendrik de 46 Nobel, Anthony 34,92,93 Nobel, Gerrit 68,101 Nobei,Gillis 57,92,101 Nobel, Jacob 34,53,73,102 Nobel, wed. A.92 Nobel, wed. Jacob 34 Noordeman, Jan 92 Noort, Elias van 43 Noort, Jan Abrahamsz. van 49 Noot, Dirk van der 47,49 Noot, Jacob 52,93 Noot, Jan van der 4 7, 1 02 Noot, Sophia van der 90 Noot, Willem van der 52 Noppen, Klaas van 94 Noppen, Nicolaas van 50,103 Noppen, Willem van 42,50,57,88,94, 103 Noteboom, Huijbert Hendericksz 70 Nootenboom, Jan 41 Nunen, Hendrik van 71 Nunen, Thomas van 86 Nurk, Cornelis Jansz Olifierse zie Konijnenbroek Olikan, Dirck Pieterse 66 Olykan, Jacobus

123 Olikan, Pieter 44 Olykan, Pieter Hendricksz Olikan zie ook Alijkas Olikert, Wiltem den 81 Omme, Adam van 96 Omme, Frans van 96 Ommen, Pieter van 67 Ommen, Teuntje van 96 Onderwater, Jacob 107 Ooghlight, A rij Gerritsz 1 07 Oort, Elias Pieters van 1 07 Oost, Willem Jansz van 1 07 Oosten, Hendrik van 42 Oosterhout, Antonij Jansz 61 Oosterhout, Arij 35,46,48,52 Oosterhout, Cornelis 38,46,64, 100, 101 Oosterhout, Jan 38, 51 Oosterhout. Joehem Ariensz. 59,61 Oosterhout, Wouter van 85 Oosterkerk, Klaas 95 Oosterlacke, Dirck 1 07 Oosterling, Cornelis 55,94 Oosterling, Pieter 89 Ophuijsen, Hendrik 35 Ophuijsen, Hendrick Hendricks van 107 Ophuijse, Wiltem 86 Hopstal, Abraham 1 06 Opstal, Jacob Abrahamsz van 71 Os, Claes Cornelisz van 75 Os, Engel den 54 Os, Maarten den 51 Os, Nicolaas van 107 Os, Sijme Gijsbertse van 49,83 Otten, Davidt 1 07 Oudshoorn, Cornelis 39 Oudshoorn, Johannes Cornelisse 39 Oudshoorn, Pieter 89 Ouwehand & van der Want, firma 107 Ouwerton, Ysack 45 Overkamp, Jacobus 71 Overman, Hendrick 41,70 Overweezel, Arij Jansz 41,59,61 Overweesel, Bastiaan 62,63,95 Overwesel, Bastiaan Janse van 62 Overweesel, Jacob Jansz van 41,101 Overwesel, Jan Bastiaansz. 62,101,102 Overwesel, wed. Jan 63 p Paard, Wiltem van der 54,95 Palm, Christiaan van der 72 Palmboom, Barend 47,63 Palmboom, Jillis 39 Parschierse, Arij 34 Passet, Abraham 52 Passet, Adriana 92 Passet, Daniel 66,101 Pau, Willem Arijensz 85 Peck, Cornelis Dircxz 64 Peck, Dirk Cornelisz 53 Peck, Gerrit Cornelisz 64 Pek, Harme 84 Peck, Heinderiek Jansz 1 07 Peck, Henderijck Leenderse 107 Peck, Jan Wiltemsz 1 07 Peck, Leendert Wiltemsz 1 07 Peck, Wiltem Hendericksz 4 1,86 Peek, wed. Dirk 39 Peer, Gerrit de 96 Peer, Govert de 55,81,96 Pelt, Teunis 84,88 Peuselaar, Arij 90 Peuzelaar, Cornelis 93 Peuselaar, Hendrik 48 Peuselaar, Pieter 47,50,55,80,88 Peuselaar, Pieter Pieterse 47,92 Pier, Bartholomeus de 49,63,101 Pieroe, Pieter Pieterse 55 Pieters, Jacob 1 07 Pieters, Lijsbeth 1 07 Pieters, Marritgen 1 07 Pieterse, Frans 50 Pieterse, Machiel 78 Pietersz, Abram 1 07 Pietersz, Andries 61 Pietersz, Barent 45 Pietersz, Bouwe 1 07 Pietersz, Eewout 67 Pietersz, Gerrit 42 Pietersz, lsack 1 07 Pietersz, Nanne 56,79 Pietersz, Philip 1 07 Pietersz, Tijs 1 07 Pijl, David 82 Pijl, Lieve 42,46,102 Pijlman, Jan Henderick 1 07 Pinder, Jan 107 Plakee, Pieter 80 Plemper, Cornelis Sijmensz 64 Plots, Wiltem 107 -Pooij, Jan Joosten 1 07 Pooij, JoostJacobsz 107 Pool, Hendrik van der 85,102 Pool, Jan van der 74,75 Pool, Krijn van der 75 Porens, Cornelis 88 Porn, Cornelis Janse 1 07 Poorens, Jan 75 Poorens, Pieter 44 Pooren, Pieter Dirckse 50 Poorter, Tomas Eduaersz 66 Posthoorn, Dirck 59,66 Potter, Jacob de 72 Potter, Machiel de 95 Potvlieg, Henderick 51 Presser, Arij de 92 Presser, Jannis 72 Presser, Joannis Janse 51 Prince, Cornelis 36,40,61,83, 101 Prince, Gerrit 40,46,93, 1 02 Prince, Gerrit & Zoon 35 Prince, Jan 36,39,92, 102 Prince, Jan & Cie 36,39,40,42,45,48, 51, 53, 54, 63,64,65,68, 70,78,81,83,86,90,92,93, 94,97,102 Prince, Jan Gzn. 36 Prince, Mattijs 107 Prins, Cornelis Tijse

124 Proefhamer 78 Proefhamer, Arij 41,95 Proefhamer, Hendrick Willems 42 Proefhamer, Jacob Willemsz 48,85 Proefhamer, Jan 81 Proefhainer, Jan Heijndricksz 42 Proefhamer, Jan Willemse 48 Proefhamer, Lambert Willemsz 45,77 Proefhamer, Maarten 49,93 Proefhamer, Pieter 42,46, 71,103 Proefhamer, Pieter Willemsz 1 07 Proefhamer, wed. 81 Proefhamer, Willem 79 Proefhamer, Willem Jansz Proefhamer, Willem Pietersz 107 Pronck, Jan 92 Proost, Jan Thielen 44,83 Proost, Thiel Jansz (Ghiel) 56,83 Pruijmenboom, Aldert 61 Puijt, Jan 37,44,53, 102,107 Put, Jan Paulisz van der 34,74 Put, Pieter Engelen van der 35,81 Put, Pouwelis van der 34 Putten, Jan van der 35,74,90 Putten, Pietervan der 35,57,81 R Raad, Jacob den 89 Basen I Rase, Dieuwertja 1 04 Raesen, Dirck 66 Raavensbergh, Jan 91 Ravensbergh, Wiltem Gerritse 1 07 Ravesteijn, Anthony 61 Ravesteijn, Dirk 61 Ree, David lsaacsz 50,65 Reebeen, Caspar 96 Reede, Claes Pijeterse van 1 07 Reede, Jan van 53,54 Reede, Pietervan 53,54, 74,84 Regina, firma 1 07 Reijnaert, Pieter Claesz 39 Reijnegom, Roelof Janse 43 Reijnhart, Reijnier 50 Reijnhoud, Jeronemus 1 07 Reijniersz, Aelbert 45 Reijnolts, Wiltem 1 07 Remard, Jan 50 Remmen, Willem 1 07 Renalds, Richard 1 07 Renalds, Wiltem 1 07 Reunis, Teunis 79,86 Revee, Jan 96 Revet, Heijdrick Poulusz 70 Revet, Johannes 43 Revet, Sijbrand 69,103 Ridder, Gerrit de 37 Rijk, Hendrik van 91 Rijk, Pieter van 53 Rijk, Simon van 95 Rijn, Arie van 62 Rijn, Willem van 89 Rijphuijse, Gerrit van 52,67 Rijphuijse, Mat hijs 67 Rijphuijsen, Matthijs Gerritse 53 Rijsburg, Pieter Klaesz 1 07 Rijst, Hendrik Jansz van 50,55,84, 102 Rijst, Jan van 67 Rijswijk, Dirk van 38,42 Rijswijk, Jan van 38,43 Rijswijk, Joggem van 67 Rijswijk, Matthijs van 78,94,96 Ring, Arij van den 60,62,66 Ring, Elias van den 44 Ring, Jacob van den 91 Ring, Leendert Floore van den 44,1 02 Ring, Maarten van den 34,1 02 Ring, Matthijs (Mattheus) van den 34,92 Ring, Pieter van den 92 Robbertsz, Sander 82 Roedolf, Hendrik 39 Roester, Claas den 35 Roester zie ook Rooster Rogier, Anthonij 107 Roms, Jan 1 07 Ronde, Dirk de 51,89, 101 Ronde, Gijshert de 37,69,94,97,1 01 Ronde, Hubert Willemsz. de 1 07 Ronde, Jacob de 49,76,80 Ronde, Jacobus Jansz de 41,69,94 Ronde, Jan de 37,57,97,102 Ronde, Poulus de 49,55,83,94 Ronde, wed. D. de 51 Ronde, Willem de 40 Ronse, Dirk 66 Ronse, wed. Dirk 66 Roo, Abraham de 95,98 Roo, Daniel Danielsz de 65 Roo, Josua Pietersz. de 73 Roo, Pieter de 86 Roo, Willem de 1 07 Roon, Dirck van 1 07 Roon, Jan Cornelis van 84 Roon, Joris van 81,89,95,98 Roon, Pieter Cornelisz van 107 Roos, Arij de 56 Roos, Cornelis de 50,101 Roos, Hermanus de 38,47,50 Roos, Klaas de 34,36,48,49,85, 102 Roos, Klaas Leendertsz de 50 Roos, Leendert de 48,102 Roos, Pieter de 54,70 Roos, wed. Klaas de 48 Roos, Willem van 86 Roosenboom, Frans Davidtsz 1 07 Roosenboom, Jan Jansz. 38 Roosenboom, Kobus 107 Roosenboom, Pieter 44 Rooster, Klaas de 49 Rooster zie ook Roester Roscam, Sander Elias van de 82,1 05 Rossen, Jan van 41,42,49 Ruijmsloot, Erven Pieter 37 Ruijmslot, Pi eter 37,79 Rutten, Cornelis 64 s Samsom, Esegiel 56,88 Samson, wed

125 Sandtdijck, Gerrit Sijmense 56,101 Sanddijk, Hendrik 4 7 Sanddijk, Willem 92 Sandtdijk, Pieter 85 Sas, Gerrit 48 Sas, Jacobus 92 Schalkwijk, Pieter 51,97 Schap zie Scharp Schapers, Pieter 1 07 Scharp, Andries 49 Scharp, Frans 107 Scharp, Gerrit 70 Scharp, Hendrik 70 Scharp, Jan 63 Schap, Jan Gerritsz 82 Scharp, Jan Joosten 34 Scharp, Jonathan 107 Scharp, Joost Pietersz 34,59,80 Scharp, Nathan 70 Scharp, Pieter Jonathans 59,80 Scharpel, Koenraad 51 Scheij, Jan Barte 45 Schendel, Willem Willemsz van der 86 Schenk, Abraham 1 07 Schenk, Leendert 90 Schenck, Manus 83 Schenk, Nanne 83,94 Schenk, Pieter 98 Schilder, Jacobus 79 Schilder, Jan 92 Schinkel, Pieter 39 Schipper, Willem 35,96,103 Schipvaart, Frans 67 Schoenmaker, Bartelemees de 34 Schotten, Gerrit 43,55,1 01,102 Schoften, Jacob 88,101,102 Schoften, Jan 43,4 7,102 Schoon, Hendrik 98 Schoon, Jan Lambertsz 52,73 Schoon, wed. H. 98 Schoonevelt, Jan Pieters 37,56,81,83 Schoonevelt, Pieter 49 Schoonevelt, Willem 1 07 Schoonhove, Jan Cornelisz van 1 07 Schoorrel, Cornelis Klaesen 34 Schordijk, Jan Gerritse 72 Schou, Cornelis van 1 07 Schou, Kobus van 1 07 Schout, Leendert Jansz 1 07 Schoute, Adam 36,55,81 Schoute, Balte 1 07 Schoute, Benjamin 63,94 Schouten, Jan 74 Schouten, Roeland 54,63,103 Schouvliedt, Arij Janse 48 Schouvliet, Pieter 81 Schouwe, Daniel van 75 Schouweman, zoon van lsack Hendrik de 45 Schouwen, Cornelis van 64 Schouwen, Jan Danielsz van 1 07 Schravelaer, Jacob Jorisz. 107 Schravesande, Cornelis 55 Schravesant, Gerrit Cornelisse 38 Schriek, Arij 89,90 Schriek, Martinus 63,77,90 Schriek, wed. 89,90 Schumer, P. 81 Seeman, Cornelis Cornelisse 1 07 Seeuw zie Zeeuw Segertsz, Lambert 77 Segertsz, vrouw van Lambert 1 07 Sibbes, Dirk 95 Sibbes, Pieter 89,95,103 Sibbes, wed. P. 89,95 Sieleman zie Zieleman Sijmensz, Arie 1 07 Sijmensz, Sijmen 1 07 Sijpesteijn, Hendrik 36,90 Sijpesteijn, Jacob 35,38,40 Sijpesteijn, Klaas 81 Sijs, Jan van der 1 07 Simmers, Valentijn 90 Simonsz, Abraham 1 07 Sitten, Jan 66 Sitter, Jan de 94 Sitter, Johanna & Wilhelmina de 89 Sitter, Johannes de 89,91,94 Zitter, Marcus Marcusse de 108 Slangenbergh, Andries 1 07 Slangenburg, Dirk 52 Sliedrecht, Beligje 61 Slingerland, Cornelis 42,64 Slingerlant, Cornelis Pietersz 76 Slingerland, Pieter 42,76,80 Slingerlant, Pi eter Tij se van 1 07 Slingerland, Tijs Pieter 84 Slingerland, wed. 81 Slobbe, Leendert 40,102 Sloot, Willem van der 54 Slovens, Willem van 62,67 Sluiter, Daniel 56,65, 74,90,101 Sluijter, Gerrit Danielsz. 107 Sluiter, Jan 49,90 Sluiter, wed. Daniel 56 Smart, David Jansz 41 Smart, Jan Jansz Smedelingh, Dirck 45 Smient, Claes cunieres 82 Smient, Cornelis 36 Smient, Cornelis Jooste 62 Smient, Gijsbert Jansz 50 Smient, Jan 62,90 Smient, Pieter Bour 1 07 Smient, Sijbrand 37 Smient, Sirnon 89 Smit, Christiaan 39 Smit, Cornelis 37,64 Smit, Dirk 64,89 Smit, Dirk Benjamin 52 Smit, Gerrit 91 Smit, Hendrik 39 Smit, Jan 39,48,62,91,102 Smith, Jan 1 07 Smit, Johannes 62,91 Smit, wed. Jan 91 Sneeck, Govert Michielsz. van 107 Snel, Bartholomeus 80 Snel, Jan 72,80,93 125

126 Snel, wed. Jan 72,80,93 Snelleman, Arie 67 Snelleman, Dirk 67 Sneur, Jan Cornelis 73 Snoeij, Arien Willemsz 1 07 Sodaan zie Soudaan Soet, Frans 53,67 Soet, Teunis 55 Softree zie Souffreu Som zie ook Zonne Son, Arij van 62 Son, Cornelis van 52,96 Son, Kreelis 1 07 Son, Dirck van 38,88 Son, Jan van 98,1 02 Son, Klaas van 61,62,102 Son, Passchier van 56 Son, Teunis van 39,51,103 Sonnevelt, Adrianes Willems 62 Sonnevelt, Adrijaen Jacobsz. 62 Sonnevelt, Arien Jansz 1 07 Sonnevelt, Arij Tobiasz. 61 Sonnevelt, Frans 1 07 Sonnevelt, Jan Ariensz 7 4 Sonnevelt, Jan Tobiasz 74 Sonnevelt, Krijn Ariesz. 91 Sonneveld, Louris Jacobsz. 45,77 Sonnevelt, Maarten Arianse 78 Sonnevelt, Maarten Tobiasz. 48,78 Sonnevelt, Staats Jansz. 83 Sonnevelt, Tobias Ariesz. 84 Sonnevelt, Tobias Jacobsz. 45 Sonnevelt, wed. Tobias Jacobsz. 45 Soosetten, Anthony 1 07 Soosetter, Heijndrijck Gerritse 107 Sorgh, Cornelis 37 Sorg, Jan 37,89 Sorgh, Jan Barentsz 89 Sorgh, Jan Cornelisz 53,56 Sorg, Kobus 76 Soudaen, Anthonij Jansz 4 7 Sodaan, Arij 54,61 Soudaan, Jan 61,74 Soudaan, Jan Anthonisz 71 Soudaan, Maarten 78,81 Soudaan, Pieter Anthonisz 79 Sodaan, Salomon 98, 1 03 Soudaen, Salomon Antonisz 1 07 Souffreu, Anthony 44,79,101 Souffreu, Jan 36,44, 79,94,102 Sofferee, Klaas 95 Soffree, Thomas 44,79,96 Soust, Simon Maartensz 1 07 Sout, Cornelis 46 Sout, Joost Cornelisz Sout, Pieter Jooste 80 Sout zie ook Soutman Soutman, Cornelis Jan 64 Soutman, Cornelis Jooste 64 Soutman, Jan 41 Soutman, Jan Cornelis 1 07 Soutman, Pieter Jooste 80 Soutman, Sijmon Joosten 1 07 Spanenburg, Hendrik 36 Spernaay, Adrianus 63,68,95,1 01 Spernaay, Frans 4 7, 7 3 Sparnaay, F. & Zoon 39,55,68,95 Sparnaay, Frans Simon 55,68,101 Spernaay, Hendrik 38,97 Sparnaay, Joost Fransz 31,78,94 Spernaay, Leendert 77 Spernaay, Simon 73,68 Sparnaay, Thomas 78,94,103 Spernaay, wed. A. 63 Spernaay, wed. Hendrik 38 Speel, Pieter 91 Spelt, Abraham van der 43,88,96,98,1 01 Spelt, Albert van der 57 Spelt, Arij van der 97 Spelt, Bastiaan Abrahamsz. van der 63 Spelt, Doenatus van der 69 Spelt, Gijsbert van der 98 Spelt, Hermanus van der 49,95 Spelt, Pieter van der 1 07 wed van der Spelt 69 Spenser, Wouter 1 07 Spernaay zie Sparnaay Spiek, Frans 67 Spiering, Jan 44 Spijk, Frans Pieterse 79 Spille, Dirk 59,69 Spille, Gerrit 41 Spille, Hendrick Dircksz 59,69 Spineose, Kasper 1 07 Spit, Hendrik 81 Spit, Johannes 81 Spitsberge, Antony 43 Splees, Nathan 42 Splees, Wouter 41 Splees, lngenasius van der 79 Sprang, Henderick Hendericks 82 Sprang, Hendrick 55 Springvelt, Jan 91 Sprot, Handriek Janse 51,70 Sprot, Jan Hendericksz 37,43 Sprot, Willem Hendricksz 39,40 Sprot, Willem Jansz van 1 07 Spruit, Hendrik 43,53,63 Staal, Pieter van der 94 Staalen burg, Huijbert 70,77 Staalenburg, Jan 51,77,83 Staalenburg, Maarten 78,91 Staalenburg, wed. H. 70 Stalderwijk, Louwerens 92,1 02 Starre, Cornelis van der 64,93 Starre, Di rek Janse van der 1 07 Starre, Jan van der 56,92 Starre, Jarme 56 Starre, Kobus van der 56 Starre zie ook Sterre Starre zie ook Verstarre Steenbergen, Dirk van 47,66,94,95 Steenbergen, Raas 66,94 Steenderen, Jan van 93 Steenderen, Lieve van 43 Steenland, Jacobus 91,94 Steenvoerder, Willem Pietersz 46,51 Steenwinkel, Anthony

127 Steenwinkel, Jan 89 Steijn, Daniel van 52 Steyn, Hendrick Danielsz van 1 07 Steijn, Heijndrick Stevensz van 49,57, 71 Steijn, Maerten Pietersz Steijn, Pieter van 80 Steijn, Salomon van 78 Steyn, Steven Hendricksz van 36,82 Steijn, Steven zie ook Hendricksz. Steinfort, Hermanus Jansz 5 7 Sterre, Claes Hermansz. 107 Sterre, Thobijas Hermansz. 107 Sterre zie ook Starre en Verstarre Stevensz de jonge, Cornelis 64,83 Stevensz, Hendrick 49,5 7, 71 Stevensz de jonge, Steven 1 07 Stevensz de jonge, Willem 86 Steversloot, Gerhardus 85 Stickert, Ary Jansz 36 Stobbe, Joris 107 Stolwijk, Adrianus 69 Stolwijk, Cornelis 69 Stolwijk jr, Jan 84 Stolwijk, Jan (Joh.) 81,92 Stolwijk, wed. J. 92 Stomman, Geertruy Pietersdr. 76,89 Stomman, Jacobus 98,102 Stomman, Pieter 22, 76,89,93,98, 103 Storm, Machiel 50,54,78, 103 Straf in 't Veld, Dirk 91,101 Stralen, Gijsbert 68 Straale, Joris van 35 Straale, Klaas van 40,85 Straaten, Arnoldus van 68,92 Straaten, wed. A. van 92 Struck, Jan Jansz 1 07 Struijck, Cornelis Jansz 1 07 Stuwart, Henderijck Jansz 1 07 Sulger, Jan 97 Surch, Barent Jansz Suton zie Sitten Swart zie Zwart Swartjes zie Zwartjes Sweet, Antonij van der 44 T Tam, Eduaard 66 Teunissen, Heijndrick 107 Teunisz, Bastiaen 107 Theunis, Soetje 60 Teunis, Wouter 59,61 Thiele zie Proost Thier, Silvester 107 Tijsse, Jan 1 08 Thijss, Willem 86 Thobi, Willem 107 Thoen zie Hoen 't Thomasz, Claes 1 07 Thomasz, Thomas 1 07 Tiel, wed. van 108 Tierens, Pieter 49 Tij, Dirk van der 94 Tij, Jan (Johannes) van der 62,94 Timmers, Jan 69,102 Tin, Jan Willemse 75 Tin, Lambert 1 08 Tin, Raas Willemsz 66 Tin, Willem Lambertsz Tobias, Adriaan 108 Tollenaar, Jozua 78 Tomasse, Eduaard 66 Ton, Cornelis 64 Tonisz, Claes 108 Tonne, Cornelis Cornelisz 52 Tonstal, Rogier 82 Touw, Hendrik 51 Tras zie Kras Treurniet, Stoffel 79 Trijp, Arij Louwijsse van der 108 Trip, Jan 22,82,94 Trompert, Johannes 74 Trompert, Leendert 1 08 Tubal, Jacobus 35,74 Tuijnnijer, Jan Pieterse 108 Turf, Hermanus 41 Twinder, Jan den 42 Twinder, Jan Fransz den 108 Twintighman, Thomas 1 08 V Vaeck, Aert Pouwelsz 37 Vaeck, wed.aert Pouwels 37 Valck zie Valk Valee, Barend 55 Valk, Abraham van der 97 Valck, Arij van den 91 Valk, Cornelis van der 69,83 Valk, Cornelis Dircksz 1 08 Valck, Cornelis Willemsz van der 57 Valk, Dirk van der 90,101 Valck, Di rek Cornelisz 108 Valck, Dirck Derse 1 08 Valk, Frans 81 Valk, Frederik 97 Valck, Gijsbert van der 68 Valk, Hannes van der 34,101 Valk, Hendrik van der 24,37 Valk, Jacob van der 83 Valk, Jan van der 67,76,89 Valk, Johannes van der 24,37,52 Valk, Maria van der 45 Valk, Pieter 81 Valk, Roelof 39,91 Valk, wed. D van der 90 Valk, Willem van der 89 Valkenburg, Andries 48,101 Valckenburg, Bart Pietersz 63 Valckenburg, Cornelis Dircksz 64 Valckenburg, Gijsbert Willemsz 68 Valckenburg, Gloudij 92 Valkenburg, Jan 88,93 Valkenburg, Jan Pietersz 56 Valkenburg, Pieter 92 Valckenburch, Pieter Cornelisz. 84 Valckenburg, Pieter Willemsz 1 08 Valkenburg, wed. J. 93 Varker, Daniel Jorisse 108 V eek, Harmen

128 Veen, Hendrik van 94 Veen, Klaas van 45 Veen, Leendert van 77 Veenendaal, Abraham 34,93,94, 101 Velde, Klaes Klaesz van 1 08 Veltheer, Cornelis 108 Veltheer, Jan 52 Velsen, Aart van 61,92 Velzen, Anthonius Johannes van 50,55,84,86 Velsen, Arij Pietersz van 1 08 Velse, Cornelis van 51,94 V elzen, Firma van 50,86,101 Velsen, Hendrik van 62, 1 02 Velsen, Jan van 64,96 Velse, Klaas van 38,76 Velse, Leendert van 49 Velse, Poulis Janse van 84 Velzen, Willem van 34,50,92 Velsen, Willem Klaese van 108 Verbanck, Arij 91 Verbanck, Jan 37,71,102 Verbanck, Joost 57,84, 102 Verbank, Pieter Danielsz. 57,81 Verbesem, Jan 42,74 V erbij, Klaas Jansz. 88,102 Verblaauw, Arij 61 Verblauw, David Bouwijsz 48 Verblaauw, Gerrit 47,90 Verblaauw, Jacob 88 Verblaauw, Jan 47,89 Verblaauw, Pieter 53,90 Verblaauw, wed. J. 88 Verblaauw, Willem 95,96 Verboom, Arij Pietersz 1 OB Verboom, Gijsbert 6B Verboom, Jacob 1 OB Verboorn, Hendrick Thonisz. 1 OB Verbrugge, Hendrick Janse 70 Verbrugge, Jan Mattijs 1 OB Verburg, Arie 70 Verburg, Hendrik 92 Verburg, Jacob 9B Veregge zie Verhegge Vereijck, Lambert Cornelisse 77 Vergeer, Cornelis 48 Vergeer, Frank 60,67 Vergeer, Gerrit 92,94 Vergeer, Heijltje 91 Vergeer, wed. Gerrit 92 Vergeer, Willem 4,103 Vergouw, Cornelis Jacobsz 59,64 Vergou, Jacobus Cornelissen 108 Verhage, Thomas 38,52, 76,103 Verheeckel, Jacob 1 08 Verheckel, Jan Jacobsz 1 08 Veregge, Cornelis 1 08 Verhegge, Teunis 91 Verheij, Jan Jacobsz 1 OB Verheul, Arij 50 Verheul, Gleijn 6B Verheul, Pieter 42 Heul, Pieter Arijse van der 50,B1, 103 Verhoef, Cornelis BB Verhoef, Hermanus 93 Verhoef, wed. 8B Verhoek, Cornelis 41,101 Verhuist, Andries Pietersz 1 08 Verhuist, Jan Pietersz 44,73 Verhuist, Pieter Pietersz 44,80 Verka, Jan Jacobsz 1 08 Verkerk, Cornelis 63 Vermaet, Davidt Jansz 1 OB Vermeer, Arij Jacobsz 1 OB Vermey, Jacob- 46 Vermeij, Marcus Marcusz 1 OB Vermij, Sijmon 1 08 Vermey, Teunis 66 Vermeul, Adrianes Jansz. 1 OB Vermeul, Bastiaan 63 Vermeul, Cornelis 41 Vermeul, Jan Sijmensz 74 Vermeul, Josua 77 Vermeul, Willem Aartse B5 Vermeulen, Arij 41 Vermeulen, Dirk 55 Vernoot, Dirk 4 7,49 Verplanck, Pieter Danielsz 57,81 Verplank zie ook Verbank Verrijn, Gerrit 1 OB Verrijst, Lieve 33,46,91, 102 Verschel, Jacob Jansz 1 OB Verschoor, Jacob 67 Verschoor, Olifier 67 Verschut, Ansen39 Verschut, Gerrit 39,1 01 Verschut, Hanse Adamse 69 Verschut, Heijndrick 69 Verschut, Hendrik 97 Verschut, Jan 1 OB Verschut, Kamsijn Adamse 50 Verschut, Klaas Adamsz 57,102 Verschut, Pieter 42,75,BB Verschut, Willem 72 Verschut, Willem Hanse 1 OB Versluijs, Arij 4 7,B9 Versluijs, Barend 45,63 Versluijs, Cornelis 47 Versluijs, Henderick 51 Versluijs, Jacobus 34 Versluijs, Jan 35,36,51,61,90, 102 Versluijs, Jan Ariaensz 51,77,93 Versluijs, Jan Cornelisz B5 Versluijs, Jan Gleijne 108 Versluijs, Jan Janse 89,102 Versluijs, Jan Pietersz 40,55,61, 74.B1,BB, 102 Versluijs, Johan (Jan?) 36 Versluijs, Johanna 40 Versluijs, Joost 35 Versluijs, Louwrens Pietersz 1 OB Versluijs, Pieter 36,40,55,B1 Versluijs, Quirina 40 Versluijs, wed. 55 Versluis, wed. P. B1 Versnel, Alida 93 Versnel, Arnoldus 90 Versnel, wed. A. 90 Verson, Cornelis Jansz 44 Versou, Paschier

129 Verspuij, Huijbert 61 Verspuij, Jan 36,67,91,95 Verspuij, Pieter 62,1 03 Verstarre, Kobus 56 Verstarre, wed. Kobus 92 Verstarre zie ook Starre Verswaen zie Verzwaan Verton, Gornelis Ariensz 1 08 Verteren, Gatharina 97 Verteren, Dirk 97 Vertooren, Goovert Jaspers 108 Verteren, Hendrik 48 Verteren, Jan 44,97 Vertoorn, Jan Joosten 108 Vertooren, Jasper Gooverse 85 Vertoorn, Jasper Joosten 1 08 Vertoorn, Joost Jaspersz. 108 Verteren, wed. D. 97 Vertuijn zie Fortuijn Verveen, Klaes Klaesz 1 08 Verwint, Gornelis Dirckse 108 Verwint, Gornelis Rutten 1 08 Verwint, Jan 88 Verwint, Jan Jansz. 34,88,95, 102 Verzaal, Jan 70 Verzijl, Barend 41,76 Verzijl, Ghristiaan 44,101 Verzijl, Gornelis 41,53, 76,101 Verzijl, Emanuel 44 Verzijl, Frans 14,20,24,53, 76,82,101 Verzijl, Gerrit 77 Verzijl, Hermanus 44,91 Verzijl, Huijbert 40 Verzijl, Jan 44,54,57 Verzijl -de jonge, Maarten 77 Verzijl, Maarten 50,52,1 02,103 Verzijl, Maria 53, 76,102,1 03 Verswaan, Gornelis Pietersz. 64 Verswaen, Jan Gornelisz 75 Verzwaen, Pieter 50 Verswaen, Pieter Jansz 50 Vet, Abraham de 52, Vet, Gornelis de 1 08 Vet, Jan Abramsz de 51,53,78 Vet, wed. Jan de 53 Vet, Willem de 40,45,51,53,103 Veverloo, Dirk Krijnen 42,75 Veverloo, Gerrit Grijnen 55 Veverloo, Krijn 42,43 Veverloo, Krijn Dirksz 20,42, 75 Veverloo zie ook Dirckse, Krijn Vierens zie Tierens Vijn zie Fijn Vijver, Jan van der 74 Vin, Anthony van der 38,94,95,101 Vin, Bastiaan van der 95 Vin, Gornel is van der 38,97,101 Vin, Jacob van der 55 Vin, Leendert van der 34,68 Vin, Salomon van der 41,46,49,55,60,89 Vin, wed. L. van der 34,68 Vingerling, Jan 98 Vink, Gornelis de 69 Vinck, Davidt Abrahamsz. 108 Vinck, Gijsbert de 1 08 Vinck, Gijsbert Willemsz de 56 Vinck, Jacob 41,44, 1 02 Vink, Jan 40,102 Vinck, Jan Willemsz de 1 08 Vinck, Koenraet Arentsz de 75 Vink, Louwera 40 Vink, Teunis de 49,69,103 Vinck, wed. de 35 Vink, wed. Teunis de 49,69 Vink, Willem de 41,49,69,91 Vinck, Willem Gijsbertse de 49 Vis, Jan 35,39,91,94 Vis, Pieter 35,47,57 Visser, Abraham 108 Visser, Arie de 34,61 Visser, Floris 67 Visser, Jan 74,92,95 Visser, Leendert 34,48 Visser, Pieter 93 Vlak, Jan 90,102 Vlak, Leendert 43,82 Vlak, Martinus 66,91,92 Vlerck, Hendrick van der 92 Vliet, Arij van 88 Vliet, Jan van 36,67,96, 102 Vliet, Krijn van 36,75 Vliet, Gornelis van der 74,90 Vloeker, Arij Pieterse 1 08 Vloeker, Pieter Arijse 35,79 Vlootesteijn, Adrianus 62 Vlootesteijn, Teunus Pietersz 108 Voe, Jan Arijse de 54 Vogel, Jacobus de 95,102 Vogel, Paulus de 77,81 Vogel, wed. P. de 77,81 Volckertsz, Dirck 108 Volkert, Jan Janse 37,93 Volckert, Pieter Heijndricksz 50 Voorhout, Frederijck 108 Vos, Abraham van der 36,52,89 Vos, Aelbert Reiniersz de 35,42 Vos, Arie de 65,92 Vos, Arnoldus de 69 Vos, Glaes Gornelisz. van 108 Vos, Grijn Grijnen 108 Vos, Henderick Jacobsz de 108 Vos, Hendrick Aelbertsz de 108 Vos, Jacob de 41,69, 102 Vos, Jacob Hendricksz de 41 Vos, Jan de 36,66,91,95, 102 Vos, Jan Gijsbertsz de 1 08 Vos, Josua Reiniersz de 44 Vos, Reijnier 35,38,42 Vos, wed. de 69 Vos, wed. Abraham van der 36 Vreede, Jacobus van der 39 Vriendt, Gornelis Jansz de 38,48 Vrind, Jacobus de 38 Vriend, Jacobus Jansz de 51 Vriend, Jacobus Jonasz de 66 Vriend, Jan de 38,44,53 Vriendt, Jan Jansz. de 36,38 Vrient, Jan Jonasz de 14,72 129

130 Vriendt, Johannis de 1 08 Vriendt, Jonas Jansz. de 38 Vriend, Paulus de 54 Vries, Rijs Pietersz 46 Vries, Andries de 94 Vries, Dirk de 89 Vries, Pieter de 52 Vrij, Claes Pietersz. de 1 08 Vrij, Herman Jansz. de 1 08 Vrij, Otto Francke de 51 Vrijal den ouden, Frans Pieterse 1 08 Vrijling, Heinderik 70 Vrint zie Vriend Vroese, Willem Pietersz 44 Vroom, Jan de 84 Vroom, Claes de 46 Vroom, wed. D. 46 Vroom, Willem de 66 Vroomen, Claes de 1 08 Vuurens zie Viarens w Waal, lzaak de 80,90 Waal, Matthijs de 65,67,95,98 Waal, Willem de 90,98 Waas, Abraham van 67 Waas, Arie van der 88 Waas, Willem van 48 Waeijop, Crijn Jansz 64 Waerde, Jan van 85 Waerdt, Pieter Jansz. de 108 Wagenaar, Bart Willemsz 94 Wagenaar, Gerardus Joh. Wil. 26,53,94 Wagenaar, Willem 68,97 Wakker, Jan 81 Wal, Cornelis van der 36,41 Wanda, Jan Dircxs 46 Wannemacker, Jacobus 108 Want, Aart Otto van der 1 08 Want, Adrianus Dzn van der 52,97 Want, Adrianus Gzn van der 62,77 Want, Arie van der 97 Want, Arij Gerritsz van der 62,67 Want, Cornelis GCzn van der 1 08 Want, Dirk Pzn van der 37,52,101 Want, Dirk Azn van der 40,52 Want, Fa. J.M.G.C. van der 54 Want Gerrit van der 54 Want, Gerrit Azn van der 1 08 Want, Gerrit Czn van der 97 Want, Gerrit Cornelis Pzn 37,45, 76,85,86,89, 93,97,98 Want, Gerrit Dzn van der 37 Want, Gerrit Frederik P Jzn van der 108 Want, Gerrit Pzn van der 37,62,91 Wandt, lsack Cornelisz. van der 108 Want, lvon van der 86 Want, Jacob van der 84,93 Want, Jan van der 68,1 02 Want, Johannes Marinus van der 37,45,85,86, 89,93,97,98 Want, Otto Adrianes Azn van der 108 Want, Otto Adrianus PJzn van der 108 Want, Pieter Dzn van der 54,66,68,93 Want, Pieter Gerritsz van der 16,37,40,48,53,54, 62,63,76, 78,85, 86,88,93,97,98, 103 Want, PieterGerrit Pzn van der 45,85,103 Want, Pieter Jacobus van der 60,62,68 Want, P.J. Azn van der 36,63,76, 77,90,94, 103 Want, wed. Adrianus van der 62 Want, wed. Gerrit van der 37,54 Want, wed. J. van der 84,93 Want, Wed. P. Dzn van der 54,66 Want, Wouter Jansz van der 1 08 Want & Barras, firma van der 85 Warme, Pieter van 90 Warrenaer, Leendert 108 Wassing, Jan 80 Wee, Jan Abramsz de 1 08 Weeger, Abraham Willemsz de 108 Weeldenburg, Benjamin 48 Weeldenburg, Cornelis 72 Weeldenburg, Jacobus 89 We.eldenburg, Jan 76 Weijland, Johannes 78 Weijman, Jan 75 Weijman, Willem Martinus 41,62,96 Weijman zie ook Blom Wel, Cornelis van 84,85 Weldrager, Dirk 35,96 Weldrager, Jacob 46 Weldrager, Jan 48,52,56 Weldrager, Jan Lammertsz 34 Weldrager, Jan Rase 56 Weldrager, Lammert Willemse 37 Weldrager, Lammert 45,77 Weldrager, Leendart 56,68 Weldrager, Wil 108 Wellart, Frederik 90 Welter, Joost 41,69,93 Welter, Leendart 41,63,69,93,96 Werf, Cornelis van der 36,40,45 Werf, Jacob van der 60 Werf, Jan van der 36,53,102 Westendorp, Gerrit Cornelisz 68 Westendorp, Jan Cornelis 108 Weteringen, Joost van 85 Wies, Jan van der 51,82,102 Wijck, Barent Dirckse van 1 08 Wijck, Cornelis Dircxse van 63 Wijk, Dirk van 46,54,101 Wijck, Dirck Barentsz. van 1 08 Wijck, Jan Govertsz. van 1 08 Wijk, Josua van 38,45,46,54 Wijk, Leendert van 48,51,53, 75 Wijck, Leendert Albertse van 36,48, 75,77 Wijk, Maarten van 54,93,102 Wijmen, Anthonij van 44,68 Wijmen, Hendrik van 40,44, 71 Wijmen, lsaak van 75,97,102 Wijmen, Jan van 40 Wijmen, Martinus van 42,63,103 Wijmen, Salomon van 97 Wijmes zie Wijmen Wijs, Hendrik 93,102 Wilde, Jacob Michielsz de 1 08 Wilde, Jan de 34,93 Wilde, Machiel de

131 Wildenburg, J. 68 Wilhelmus, Hendrik 54 Wiljemet, Pieter 83 Wiljemet, Reijnier 88 Wiljemet, Steven 83,88 Willebeek, Gillis 90 Willemsz, Anthoni 1 08 Willemsz de jonge, Cornelis 65 Willemsz, Oirriek 1 08 Willemsz, Jacob 36 Willemsz, Raes 56 Willemsz de jonge, Steven 85,86 Willemsz, Vlack 1 08 Willigen, Cornelis van der 78 Willigen, Dirk van der 72 Willigen, Gerrit van 96 Wilsen, Perse 1 08 Wiltenburg, Anthoni 90 Wiltschut, Jacob Eldersz 74,75 Wind, Abraham Carelsz. voor den 90,94,95 Wind zie Verwindt Wisen, wed. Joost 1 08 Wit, Jan de 42,55,102 With, Joris Jansz. de 108 Witges zie Witjes Witjes, Gerijt 1 08 Witjes, Joost 1 08 Witjes, wed. Joost 108 Witsen zie ook Witjes en Witius Witsen, Mathijs 1 08 Witsen, Titus 1 08 Witsius, Dirk 62 Witsius, Evert 1 08 Witsius, Evert Joosten 66 Witsius, Jacobus Gerritsz 4 7 Witsius, Joost 75 Witsius, Kobus 4 7 Witsius, Pieter 53,81,82 Witsius, wed. Pieter 53,81,82 Witsius, Willem 69,79,86,90 Wittes zie Witsius Woerlee, Gerrit 55,68 Woerlee, Jan 55,102 Woerlee, Jan Aartse 71 Woerlee, Jan Jansz 1 08 Woerlee, Johannes 72 Woerlee, wed. Jan 55 Wolft, Dirk 52,67,91 Wout, Benjamin 71 Wout, Dirk 77 Wout, Evert het 38,83,88 Wout, Evert Evertsz. 88 Wout, Jacob 35,47 Wout, Lambertus 83,102 Wout, Pieter 35,84 Wout, Teunis 62 Wout, wed. B. 71 Woutersz, Cris 38 z Zandijk, Pieter 8 1 Zandijk, Pieter Pietersz 44,93 Zantvoort, Hendrick 47,97 Zeeuw, Arie de 1 08 Zeeuw, Gerrit de 55 Zenith, firma 26,108 Zieleman, Cornelis 71,84,85 Sieleman, Gerrit 77 Zieleman, Carel 68,69,75 Zieleman, Lieve 78 Zieleman, wed. C. 71 ~itter zie Sitter Zonne zie ook Son Zonne, Cornelis 40,43 Zonne, Jan(nes) 41, 1 02 Zutphen, Engel van 39,61,66,86,91,95 Zutphen, Hendrik van 39,93 Zutphen, Jan van 39,66 Zutphen, Jan Maartensz van 37 Zutphen, Johannes van 72,75,86,93,95 Zutphen, Maarten van 37,79,85,86 Zutphen, Marinus van 85 Zutphen, wed. J. van 39,45 Zwafm, Gerrit van der 96 Zwalm, Jan van der 36,54 Zwalm, Josua van der 96 Zwalm, wed. G. van der 96 Zwalm, wed. Jan van der 54 Zwanenburg, Pieter 40,1 03 Swart, Cornelis Cornelisz 1 07 Swart, Cornelis Pieterse 1 07 Zwart, Jacobus 45,54,91,97,102 Swart, Pieter Cornelis 80 Zwart, wed. J. 91 Swart, Willem Pietersz 86 Swart, Willemina 91 Zwart zie ook Zwartjes Swartjes, Frans 50,60 Zwartjes, Franciscus 86 Zwartjes, Franciscus Michielsz 60 Zwartjes, Hermanus 22,42,50,67,86 Zwartjes, Miehief 50,55, 77 Zwartjes, wed. F. 86 Swartjes, wed. Frans 50,60 Swartjes, wed. M. 50,55 131

132 MERKEN A A 49,55,60 AA 13,47 aambeeld 37 aap met pijp 39 aap op zijn gat 39 AB 60 ABC 60 ABV 60 AC 60 AD 58,60 ADM 60 AE 60 AF 60 AG 60 AGM 59,60 AGV 60 AHB 60 Al 60 AIB 59,61 AIH 58,61 AIO 59,61 AIS 61 AK 15,61 aker 42 ALV 61 AM 61 Amsterdam, wapen van 52 anker 32,43 anker + Gl 43 anker + Hl 15,43 anker ,43 anker + Tl 43 anker, dubbel 44 AO 48 AP 61 AP monogram 58,61 APR 61 AR 42 AR monogram. 58,61 arend, dubbele 32,53 arendsklauw 39 arm met tulp 38 AS 61 AS monogram 58,61 ASV 61 atlas 34 AV 61 AVB 58,60,61 AVO 58,62 AVH 62 AVR 62 AVS 62 A VS monogram 62 AWS 62 B B 39,62,87 baars 39 BAB 62 Bacchus op het vat 18,34 bak en schotel 4 7 BAS 62 Bas op ton 34 Batavia, wapen van 52 BDIH 62 beer, zittende 39 bel 46 bel+ PI 46 bel met drie angelotte 46 bel, gouden 46 beugel 33,44 beugeltas 44 bezem 44 BH 62 BHB 62 BI 56 bierboom 44 bij 39 bijl 44 BIK 62 BIM 62 bisschopsmuts 44 BJ 62 BLL 62 bloempot 62 blok + PB 44 blok + PI 44 boer in de kan 35 boer met schop 35 BOK 63 bok + B 39 bomen, drie 42 boogkooi 44 boogkorfje 44 boom 21,42 boor 44 boot 50 bot 15,31,39 botteltie 45 boutwijfje 34 BOW 63 BP 63 BPB 63 BR 63 brandemmer 44 brandewijnschaaltje 42 bril 44 bril + I 44 BS 63 burg 19,55 BVB 63 BVM 63 BVS 58,63 BVS monogram 63 BWB 58,63 c c 63 CAM 63 CB 63 CD 63 COL 64 CDP 64 CG 64 CH 64 Cl 64 CIB 64 cincq 57 CIS 64 CJVG 59,64 CK 64 compagnieswapen 54 CP 58,64 CR 64 CS 64 CSP 64 CT 64 CVB 64 CVD 64 CVDM 59,64 CVH 64 CVL monogram 64 cvs 64 cw 65 CZM 65 D D 65 DA 65 DB 48,65 DCI 65 DO 65 degens, twee 4 7 degens, drie 15,44 Delft, wapen van 52 Den Haag, wapen van 53 DGH 58,59,65 DH monogram 58,65 DHS 59,65 DJ 65 OIO 65 DIR 65 dissel 45 OK 65 DL 65 DM monogram 58,65 dolfijn, liggende 39 dood 38 doodshoofd

133 doodshoofd met schinkels 38 Dordtse maagd 52 DP 66 DPH monogram 59,66 DPOK 66 DR monogram 58,66 draak 39 driekoningenkaars 45 driemaster 45 druiventros 15,42 DS 45,66 duif 19,32,39 duiven, twee 39 duifjes, drie 39 duit, Hollandse 53 duiventorentje 53 DV 66 DVA 66 DVB 66 DVE 66 DW 66 E E 66 EB 66 eenhoorn 40 eierkorf 45 eiermand 45 EIW 66 EK 67 engel 32,34 EP 67 ES 67 F F 67 FA 67 FAG 67 FG 67 FH 67 FHM 67 fles 45 fles met bloemen 44 fortuin 34 FP 67 Friese meisje 36 fruitben 45 FSW 67 FWS 67 FWV 67 G G 59,67 GA 68 GAM 59,68 GB 68 GD 68 GDH 58,59,65,68 Gelderland, wapen van 53 geloof 56 gerechtigheid 34 gevel 55 GG 68 Gl 41,43,55,68 glaasje 45,49 glaasje uit Leiden 45 glaasje, halve 45 GM 68 GML 68 GN 19,68 Gorinchem, wàpen van 53 Gouda, wapen van 32,53 goudsbloem 15,32,43 Goudse toren 23,30,55 Goudse toren + Gl 55 Goudse toren + GT 23,56 granaatappel 43 graven, twee staande 50 Groningen, wapen van 53 GT 23,56 gulden vlies 53 GVB 68 GVG 68 GVH 68 GVK 68 GVS 68 GWD 68 GWS 68 GWV 68 H H 59,69 HA 69 haan 32,40 Haarlem, wapen van 53 Hamburg, wapen van 24,25,53 hamer 45 hamer+ WW 45 hand 32,38 hand, schrijvende 38 handboog 52 handen, twee 38 handschoen 38 handschroef 45 hangijzer 45 haringen, drie 40 harp 45 harp + DS 45 hart 38 harten, twee 38 harten, drie 38 hartenaas 38 hartenaas in de krans 38 HB 69 HB monogram 58,69 HC 43,69 HD 69 HDS 59,69 HE 69 helm 45 heng met een steen 46 hengelaar 38 hert, springend 40 hert, vliegend 40 HES 69 HG 69 HGV 69 HHB 69 HHH 69 Hl 43,57,69 HIB monogram 59,69 HID 58,70 HlS 70 HK 52,58,70 HKH 70 HL 13,70 HM 70 HMD 70 HN 58,70 HNB 70 hoed 46 hoefijzer 46 hoeker 50 Hollandse duit 53 Hollandse leeuw 53 Hollandse tuin 53 HOM 70 hond in de pot 40 hond, springende 40 hoop 34 hoorn van overvloed 46 HP 58,70 HPK 23,58,70 HPR 70 HR 57 HS 70 HT 70 HTB 70 huismerk 54 huismerk + lh 54 HV 70 HVB 58,70 HVN 71 HVS 71 HVT 71 HW 71 HWV 71 I 44,71,87 IA 71 lab 59,61,71 IAD 71 lak 71 IAN 58,71 IAO 59,61,71 IAV 71 IAW 71 IB 71 IBS 71 IC 71 ID 72 IDB 72 IDG 72 IDH 72 IDK 72 IDM 72 IDP 72 IEN 72 IF 35 IG 72 IGK

134 lh 54,72 IHB 59,69,72 IHG 72 IHO 72 IHP , 14,43,72,87 IIB 73 IIE 73 lies 73 IIIW 17,59,73 IIM monogram 73 ijsslee 46 IK 49,73 IKS 73 IL 49 ILM 73 ILS 73 IM 73 IMH 73 IML 73 IMM 73 IN 73 IOP 58,73 los 73 lp 73 IPH 58,73 IPM monogram 73 IPR 73 IPS 59,73 IR 47 IRB 74 IRV 74 IS 36,74 ISB 74 ISK 74 ISV 74 ISW 74 IT 74 ITB 74 ITP 74,83 IV 74 IVB 74 IVO 74 lvg 74 IVH 74 lvi 74 IVIE 74 IVK 74 IVL 74 IVP 74 IVS 75 lw 75 IWB 75 IWI 19,75 IWK 75 IWS 75 J jager 34,36 Job op de mesthoop 34 Jonas in de walvis 34 juffrouw met de kipperson 34 juk 44 K K 75 kan 48 kandelaar 46 kardinaalsmuts 44 kartouw 46 kat met muis in z'n muil 40 KB 75 KC 75 KCVO 75 KOM 75 KDV 75 keizerskroon 4 7 keizerskroon + IR 4 7 kerk 56 kerkkroon 46 KG 75 KI 75 kieviet 40 kikvors 40 kind in de wieg 35 KIP 75 KL 76 klaverblad 32,43 klaverbladen, twee 43 klaverbladen, drie 43 KLM 76 klok 32,46 knol + HC 43 knol tussen twee messen 32,43 knoop 32,56 knoop + BI 56 koets 46 koffiekan 33,46 koffieketel 33,46 koffiepot 33,46 kok 35 komfoor 23,46 konijn 40 koning David 28,35 koorddanser 35 kop en schotel 4 7 kopje in het bakje 4 7 KP 76 KPED 76 KPK 76 KR 47 kraan 47 krijgsman 28,31,35 kronen, twee 4 7 kronen met ster, twee 47 kronen, drie 4 7 kronen, vier 4 7 kroon 47 kruier 35 kruis 15,56 kruis, dubbel 57 kruisdegens 4 7 kruisdegens + AA 4 7 kruispijl 48 kruispijp 4 7 kruiwagen 4 7 kruizen, drie 57 KS 76 kuipersdissel 45 KVB 76 KVD 76 KVH 76 KVK 76 KW 76 kwispedoor 47 L L 17,23,25,76 laars 47 LAD 76 lam (Gods) 40 lam onder de boom 31,40 lamp 48 lampetkan 48 landman 35 LB 76 LBV 76 LC 77 LD 77 leer+ AO 48 leer + PI 48 leer + PV 48 leeuw in Hollandse tuin17,23,53 leeuw, Hollandse 53 leeuw, liggende 54 leeuw, staande 32,54 leeuwenkop met ring bek 40 Leiden, wapen van 54 leihamer 48 lelie 32,54 lelies, drie 54 LF 77 LK 77 LOOI 77 LS 77 LSV 77 LVD 77 LVE 77 LVI 77 LVR 58,77 LVV 77 LW 77 M M77 MA 77 maan, halve 56 man bij het aambeeld 37 man en wijf 37 man in de boot 35 man in de kan 35 man in schildershuis 35 man in schildershuis + IF 35 man in schildershuis + IS 36 man met het musket 36 man met karn 35 man met kruiwagen 35 man met schop 35 man met ster 36 man op de kwakel 35 man op de sjees 36 man op olifant

135 man op stoel 36 man op zwaan 36 manen, drie halve 56 MB 58,78 MC 78 MOS 78 meermin 36 meisje zonder armen+ SH 36 melkboer 36 melkkan 48 melkmeid 36 melkmeisje 19,31,32,36 merel 40 mestvork 49 MG 78 MI 78 MlD 78 MK 58,78 ML 78 MMT 78 MNV 78 MOL 78 molen 27,55 molenaar 34,36 moor 38 moriaan 38 moriaanshoofd 38 MP 78 MS 78 MSV 78 muil 48 muis 40 musket 50 musketier 34,36 MW 79 N N 79 NB 49,58,79 NG 79 NS 79 NV 79 NVE monogram OA 79 offer van Abraham 20,34 OI 53 OIS 79 oliekruik 48 olifant 35 ooievaar 53 ooievaar + OI 53 ooievaar + OV 53 oorlogsschip 45 os 32,41 OV 53 p p 79 PA 79 paard 32,41 paard, springend 41 PAB 79 PAN 79 PAP 79 papegaai in de ring 41 papegaaienkooi 48 parel 48 passer 33,48 passer + DB 48 PB 44,79 PCH 79 PCKH 79 PCS 80 PO 80 PDH 59,66 POl 80 POL 80 pelikaan 41 pentagram 5 7 PEVS 80 PF 80 PG 80 PH 80 PI 44,46,48 PIB 88 pijlen, twee 48 pijlen, zeven 15,54 pijlenbundel 15,54 pijp 48 pijpen, twee gekroonde 4 7 pijpen, twee liggende 49 pijpenton 49 PIP 58,80 PIS 59,80 PKH 80 PL 80 PLK 80 PM 36 PO 37 posthoorn 15,32,49 posthoorn + A 49 posthoorn + IL 49 posthoorn + NB 49 posthoorns, drie 49 postwagen 46 potjes, drie 49 pp 80 prins 36 prins + PM 36 prins + PO 37 prins en prinses 37 PS 80 PS monogram 58,81 PSV 81 PT 81 PV 48,81 PVA 81 PVB 81 PVH 81 PVL 81 PVN 81 PVP 81 PVS 81 PW 81 PWK 82 R R 82 RA 42 rad 49 rad van avontuur 49 ramshoofd 41 rat 40 RB 82 rechterhand 38 RIB 82 riek 49 rijksdaalder, Zeeuwse 55 roemer 45,49 roos 32,43 rooster 49 roskam 49 rozenboom 43 RT 82 ruit 57 ruiten, twee 57 ruiten, drie 57 ruiter + VO 37 ruiter te paard 37 RVL 82 s s 82 SA 82 sabel 49 SB 82 schaar 50 schaats 50 schaatsen, twee 50 schaatsenrijder 37 schalmeien, drie 50 scheepje 19,50 schelpen, drie 41 schenkkan 33,50 schermmeesters, twee 37 scherpschutter 36 schietspoel 50 schijf 57 schijven, vijf 13,32,57 schild 54 schildershuis 35 schildpad 41 schildwacht 35 schoen 50 schoppen, twee 50 SOL 82 SER 82 SH 36,82 SHVS 82 sjees 36 slang 41 sleutel 50 sleutels, dubbele 54 SM 83 smid 37 SMK 83 snaphaan 50 snijdersschaar 50 SNS

136 spaarpot 50 speelman 23,37 spinnewiel 50 SR 83 SRM 83 ss 83 sss 83 standaard 54 ster 32,56 ster met twee kronen 56 sterren, drie 1 5, 56 sterren, zeven 56 stoel 50 stoof 51 strik 56 strik, dubbele 56 sv 83 SVB 83 svo 83 svs 83 SWA 83 SWH 83 T T 83 tabakspijp, dubbele 47 tabaksrol 5 1 tamboer 37 tang 51 TD 17,83 theepot 51 theeschotel met kopje 4 7 theetafel 51 Tl 43,83 TIP 83 TK 58,84 TM 84 TML 84 tol 51 ton 52 toren, Goudse 20,23,55 toren, Goudse + Gl 55 toren, Goudse + GT 23,56 torens, drie 53 TP 84 treef + IK 49 trekpot 51 trekzaag 51 triton 20,23,37 troffel 51 trogje 51 trommel 51 trompet 32,51 trompetter 20,23,24,37 trouw 38 truweel 51 TS 84 tuin, Hollandse 53 tulp 43 turfmand 51 TVE monogram 84 u uil 32,41 uil op krik 41 Utrecht, wapen van 54 V V 84 VA 84 vaas 51 varken 42 VB 58,84 VD 58,84 VH 84 VI 84 Vianen, wapen van 54 vijfhoek 57 vijfhoek + Hl 57 vijfhoek + HR 57 vijzel met stamper 51 vink 41 vinkenkorf 44 viool 52 vis 39 visser 32,38 VK 84 VO 37 VOC, wapen van 54 voet 38 voetboog 52 vogel + Gl 41 vos op zijn gat 18,32,41 vos op zijn gat + AR 42 vos op zijn gat + RA 42 VR 58,84 vs 85 VT 85 VVV 85 vw 85 w w 85 WA 85 WAP 85 wapen 52 wapen van Amsterdam 52 wapen van Batavia 52 wapen van Delft 52 wapen van Den Haag 53 wapen van Gelderland 53 wapen van Gorinchem 53 wapen van Gouda 32,53 wapen van Groningen 53 wapen van Haarlem 53 wapen van Hamburg 24,25,53 wapen van Leiden 54 wapen van Utrecht 54 wapen van Vianen 54 wapen van VOC 54 wapen van VOC + A 55 wapen van West Friesland 55 wapen van Zeeland 55 wapen van Zutphen 55 WB 85 WE 85 weegschaal 52 weegschaal + HK 52 wereld 55 wereldkloot 55 West-Friesland, wapen van 55 WG 85 WH 58,85 Wl 85 wiel 49 wijnkelk, Rhijnse 49 wijnroemer, Rhijnse 49 wijnton 52 WIL 85 windhond 42 WK 58,85 WL 85 WM 25,85 WOH 86 WP 30,86 WPS 86 ws 31,86 wsv 86 WT 86 WVR 86 WW 45 z 86 zandloper 52 Zeeland, wapen van 55 zeepaard 32,42 Zeeuwse rijksdaalder 55 zeis 52 zon 32,56 zuilen, drie 54 Zutphen, wapen van 55 zwaan 42 zwaan in het schaaltje 42 zwaarden, twee 4 7 zwijn 42 zwijnshoofd 42 CIJFERMERKEN , , , , , , , ,

137 , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

138