VOELTEKENS VOOR BLINDEN

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "VOELTEKENS VOOR BLINDEN"

Nienke van de Velden
6 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 VOELTEKENS VOOR BLINDEN dr. ir. P. Koeze De Nederlandsche Bank N.V., Amsterdam 21 januari 1982 Gedigitaliseerd september Inleiding De Nederlandsche Bank was de eerste centrale bank die voeltekens voor blinden introduceerde op 4 januari 1971 met de uitgifte van het f 10-bankbiljet, model 1968, met het portret van Frans Hals. Sindsdien is deze innovatie overgenomen door vele andere centrale banken, bijvoorbeeld die van België, Finland, Frankrijk, Israël, Portugal, Zwitserland. Nog andere centrale banken overwegen de introductie, vooral nadat de Verenigde Naties het jaar 1981 hadden uitgeroepen tot het Internationale Jaar van de Gehandicapten. Organisaties van blinden en slechtzienden in Nederland en andere landen hebben hun waardering uitgesproken voor onze innovatie. Maar ondanks alle navolging en waardering is het toch moeilijk te spreken van een volledig succes. Het lijkt erop dat we hier een probleem zonder een echte oplossing hebben. De bezwaren zijn dat de tot nu toe toegepaste tekens moeilijk te voelen zijn en dat het reliëf snel verloren gaat door slijtage in de circulatie. 2 Waarom voeltekens? Bankbiljetten, dat wil zeggen de druk op voor- en keerzijde en het schaduwwatermerk, zijn typisch bestemd voor visuele waarneming. Zij zijn dan ook te herkennen door de gehele bevolking met uitzondering van visueel gehandicapten. Daar één van de toegepaste druktechnieken, de plaatdruk, een duidelijk voelbaar reliëf achterlaat op en in het papier, moet het in principe mogelijk zijn dit reliëf uit te buiten in speciale voeltekens voor visueel gehandicapten. Het resultaat zou zijn dat bankbiljetten door alle categorieën van de bevolking zijn te herkennen. Merk op dat het dus niet de bedoeling is 1

2 een beveiligend kenmerk tegen namaak te verscha en. Voeltekens zijn alleen bedoeld ter herkenning. 3 Voor wie zijn de voeltekens bestemd? In het algemeen kan men drie categorieën van visueel gehandicapten onderscheiden. Elke categorie kan het beste met eigen middelen worden geholpen. De eerste categorie bestaat uit personen die blind geboren zijn of blind werden gedurende hun eerste vier levensjaren. Deze personen hebben meestal een uitstekende tastzin en kunnen zelfs met hun vingers de tekst en de cijfers in plaatdruk op de voorzijde van onze bankbiljetten lezen. Voor hun zijn dus geen speciale voeltekens nodig. Op ons laatste bankbiljet van f 100, model 1977, met de afbeelding van een Snip, hebben we de herkenbaarheid van de tekst verbeterd door gebruik te maken van letters zonder schreven en door kaderlijnen en dergelijke weg te laten, die de herkenbaarheid verminderen. De letters in plaatdruk zijn eenvoudig geplaatst op een ondergrond in o set. De tweede categorie bestaat uit personen die later in hun leven blind werden, bijvoorbeeld ten gevolge van een verkeersongeluk. Deze personen kunnen worden vergeleken met anderen die geblinddoekt zijn. Hun tastzin is in het algemeen niet beter dan die van zienden. Voor hun zouden speciale voeltekens een grote hulp zijn omdat zij niet in staat zijn de tekst of de cijfers te lezen. Dus op deze categorie moeten onze pogingen goede voeltekens te ontwikkelen gericht zijn. De derde categorie bestaat uit slechtzienden die nog wel enig gezichtsvermogen hebben. Zij zijn meestal in staat de uiteenlopende, heldere kleuren van onze bankbiljetten te onderscheiden. Velen van hen kunnen ook de grote cijfers lezen. Ook voor deze categorie zijn geen speciale voeltekens nodig. 4 Zijn brailletekens geschikt? Het ligt voor de hand allereerst aan brailletekens te denken. De punten van echte brailletekens zijn echter hoger dan het reliëf dat maximaal in plaatdruk is te bereiken. Indertijd dachten wij de kleinere hoogte te moeten compenseren door de punten breder te maken. Achteraf is gebleken dat dit een gedachtefout was. Met behulp van een zeer eenvoudig experiment is het al aan te tonen. De dikte van een normaal vel schrijfpapier is ongeveer 0; 1 mm, ongeveer even hoog als het maximale reliëf van de plaatdruk in onze bankbiljetten. Als zo n vel papier op een vlakke tafel wordt gelegd, is het heel goed mogelijk de 2

3 randen van het vel te voelen, zelfs voor zienden. Het e en oppervlak van het vel is echter niet te herkennen. Hierboven is aangetoond dat personen zonder visuele handicap maar geblinddoekt representatief zijn voor de categorie van blinden waarvoor onze voeltekens zijn bedoeld. Dus de uitkomst van dit experiment is dat niet de hoogte zelf of het bovenvlak herkenbaar is, maar wel de scherpe rand ten gevolge van het hoogteverschil. De punten van voeltekens zijn dus optimaal als zij de maximale hoogte hebben, die in plaatdruk is te bereiken, en als zij de minimale breedte hebben, die nodig is om die hoogte technisch te realiseren. De punten moeten ongeveer de dikte van één vinger uit elkaar worden geplaatst zodat zij één voor één kunnen worden gevoeld. De speci caties van voeltekens bevatten dan de volgende typische afmetingen: reliëf : 100 m breedte : 0; 5 mm tussenruimte : 10 mm 5 Welk systeem van voeltekens? Echte brailletekens zijn niet erg e ectief, omdat slechts een klein deel van de blinden in staat is braille te lezen. In Nederland kunnen slechts mensen op naar schatting visueel gehandicapten vlot braille lezen. Daarom hebben wij indertijd gekozen voor een vereenvoudigd systeem van tekens dat alleen gebruik maakt van het principe van braille. Naarmate de coupure groter is, is het aantal punten kleiner, waarbij de hoogste coupure geen voeltekens heeft. Op deze wijze is het moeilijk van een lagere coupure een hogere te maken, omdat het verwijderen van een punt zonder het papier te beschadigen niet eenvoudig is. Het is duidelijk dat in een dergelijk opeenvolgend systeem geen nieuwe coupure ingevoegd kan worden. Wij zijn dit probleem tegengekomen toen wij besloten een bankbiljet van f50 te ontwerpen. Het is meer praktisch een systeem van voeltekens te ontwikkelen bestaande uit onderling onafhankelijke symbolen voor de verschillende coupures. Bij nader inzien zijn ook punten niet strikt noodzakelijk. Voeltekens mogen ook bestaan uit smalle lijnen, mits zij maar de typische afmetingen uit de speci caties hebben. Maar dan ligt het voor de hand het principe van braille helemaal los te laten. Wij hebben experimenten uitgevoerd door enkele proefpersonen (sommigen blind, sommigen zonder visuele handicap maar geblinddoekt) proefdrukken van voeltekens te laten beoordelen. De resultaten waren eenstemmig en duidelijk. Symbolen opgebouwd uit smalle lijnen met een opening ter dikte van een vinger in het midden, zoals een vierkant of een cirkel of een driehoek, waren het beste herkenbaar. Symbolen zonder opening in het midden, zoals 3

4 kruisen in verschillende standen, zijn moeilijk te herkennen of zouden zeer groot moeten worden uitgevoerd. Als symbool voor het model 1982 van de nieuwe coupure van f50 met de afbeelding van een Zonnebloem hebben wij daarom gekozen voor een driehoek 5. 6 Zijn verdere verbeteringen mogelijk? Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat de voelbaarheid van de voeltekens nog verder te verbeteren is. Volgens Willems [1] zijn de vingers niet alleen gevoelig voor een scherpe rand met een zeker reliëf (de amplitude) maar ook voor trillingen met een zekere frequentie. Men kan een trilling met een zekere frequentie in de vingers opwekken door de vingers met de overeenkomstige snelheid over een geribbeld patroon te laten glijden. Als de symbolen uit de vorige paragraaf worden uitgevoerd met dubbele lijnen, kan dit effect opgeroepen worden door onze voeltekens. De afstand tussen de lijnen zou ongeveer gelijk moeten zijn aan de lijnbreedte van 0; 5 mm, zodat de dubbele lijnen niet apart worden gevoeld maar elkaars indruk versterken. De voelbaarheid van de voeltekens zou hierdoor verder toenemen. De e ectiviteit van deze verdere verbetering moet nog onderzocht worden in een experiment door geschikte proefpersonen een aantal proefdrukken te laten beoordelen. 7 Is deze oplossing nu goed? Uit de analyse hierboven wordt duidelijk dat de gevonden oplossing de optimale is voor voeltekens uitgevoerd in plaatdruk. Een bezwaar blijft dat de tekens zo snel slijten in circulatie; hier lijkt echter weinig aan te doen. De conclusie is dat speciale voeltekens van enig gemak zijn voor een bepaalde categorie van blinden, maar dat zij niet onder alle omstandigheden voor iedereen nuttig zijn. Het zou echter onjuist zijn de speciale voeltekens nu maar niet meer aan te brengen omdat het succes niet honderd procent is. Soms worden anderssoortige oplossingen gesuggereerd, zoals afgeronde hoeken, gekartelde randen etcetera. Deze oplossingen zijn echter technisch zeer moeilijk te realiseren in de zeer grote oplagen van honderden miljoenen bankbiljetten. Bovendien zijn de randen van bankbiljetten nog sterker onderhevig aan slijtage door inscheuren dan voeltekens in plaatdruk. 4

5 Referenties [1] P.J. Willems; Inleiding in de psychologie van menselijke verrichtingen, Van Loghum Slaterus, Deventer Noot Kopieën van deze technische notitie zijn toegezonden en uitgedeeld aan een ieder die belangstelling toonde. De notitie lag ten grondslag aan de nieuwe voeltekens voor blinden en slechtzienden die voor de f 50 / 1982 (Zonnebloem) en de f 250 / 1985 (Vuurtoren) zijn ontwikkeld. Deze digitale versie werd samengesteld in september 2006 en volgt, behoudens enkele kleine veranderingen, het origineel. Dr. ir. Peter Koeze was in 1982 afdelingsdirecteur van De Nederlandsche Bank te Amsterdam en is in 2004 gepensioneerd als directie-adviseur. p.koeze@pkoeze.nl Lijst van publicaties: Curriculum vitae: De Nederlandsche Bank N.V. Postbus AB Amsterdam Website: 5

Vergelijkbare documenten

Circulatieproeven en de levensduur van f 100-bankbiljetten

De orijn, december 1980, pag. 4 5 Gedigitaliseerd november 2006 Circulatieproeven en de levensduur van f 100-bankbiljetten dr ir P. Koeze 1 Nummerlezen Sinds begin 1975 worden de bankbiljetten, die bij