De financiering van burgerproductie: een verkenning van vraag en aanbod. Joost Beunderman, Jurgen van der Heijden

Transcriptie

1 De financiering van burgerproductie: een verkenning van vraag en aanbod Joost Beunderman, Jurgen van der Heijden

2

3 Samenvatting We zijn gewend dat elektriciteit komt van de bekende grote energiebedrijven en niet van een lokale coöperatie in handen van bewoners. Intussen zijn er honderden groepen mensen die lokaal werken aan energie en ook aan stadslandbouw, zorg en nog veel meer. Dit rapport is het verslag van een onderzoek naar de economie en de financiën van hun ondernemingen. Het is geschreven voor drie doelgroepen: 1) de mensen achter deze ondernemingen, burgers die we willen vertellen welke mogelijkheden er zijn voor financiering, 2) financiers die we willen vertellen over de nieuwe soort lokale ondernemingen en waarom deze het waard zijn om in te investeren, en 3) al diegenen die financiers en ondernemende burgers bij elkaar willen brengen, bijvoorbeeld vanwege hun rol in lokale overheden. Daartoe behoort de Provincie Overijssel, opdrachtgever van dit onderzoek. Dit rapport valt uiteen in drie delen: 1) de vraagkant, 2) de aanbodkant, en 3) partijen die vraag en aanbod bij elkaar willen brengen, in het bijzonder de Provincie Overijssel. Deel 1 Deel 2 Deel 3 De vraagkant Het eerste deel beschrijft de business case van de burgeronderneming en de vraag van deze ondernemingen naar financiering. Start is de beantwoording van de vraag wat een burgeronderneming is, want het zijn deze ondernemingen die in dit rapport de vraag naar financiering bepalen. We gaan vervolgens in op hun kracht, die van betekenis is voor economie en samenleving, en daarom financiering rechtvaardigt. Om die reden verdiepen we ons in de groei van burgerondernemingen, want juist daarvoor is financiering noodzakelijk. Heel praktisch volgt daaruit de vraag waarvoor zo n onderneming precies geld vraagt, voor een gebouw, of een nieuwe medewerker? Dat is voor veel burgerondernemingen zelf ook nog een vraag, omdat pas nu een grotere groep het punt bereikt waarop zij serieus over hun groei moeten nadenken. Dit eerste deel van het rapport sluit daarom af met conclusies over de nog onderontwikkelde vraagkant en hoe die zich verder kan ontwikkelen. De aanbodkant Het tweede deel beschrijft de verschillende geldbronnen die er zijn voor burgerondernemingen. Die komen van publieke en private investeerders. Publiek zijn dat gemeenten, provincies en het Rijk. Private investeerders zijn banken, pensioenfondsen, fondsen met een maatschappelijk doel, ondernemers en de burger zelf. Alle krijgen aandacht en daarnaast zijn er nog betrokken investeerders, en intermediaire partijen die er speciaal voor zijn om vraag en aanbod bij elkaar te brengen, en ook daarover moet de ondernemende burger weten. Heel praktisch moet deze burger weten welke financiële producten er zijn. We geven daarvan een overzicht met als basis de vijfdeling tussen subsidie, garantstelling, leningen, mede-eigenaarschap en impact financiering. Dit tweede deel sluiten we af met de conclusie dat nog veel in beweging is onder investeerders. Het overbruggen van de kloof Als deel 1 concludeert dat de vraagkant onderontwikkeld is, en deel 2 dat de aanbodkant nog in beweging is, dan ligt de slotconclusie voor de hand dat er een kloof is tussen vraag en aanbod. Die verdient overbrugging vanwege het belang van burgerproductie. De Provincie Overijssel kan daarin een doorslaggevende rol spelen, maar wel op maat gesneden voor de provincie. Daarmee sluiten we af. De financiering van burgerproductie 3

4 Inhoudsopgave Inleiding 1 De vraagkant 1.1 Wat is een burgeronderneming precies? 1.2 De kracht van burgerondernemingen 1.3 Groeiende burgerondernemingen 1.4 Met welk doel zoekt de burgeronderneming financiering? 1.5 Trends in de vraagkant: nog onderontwikkeld 2 De aanbodkant 2.1 Investeerders: een overzicht 2.2 De rol van betrokken investeerder en intermediaire partijen 2.3 Financiële producten 2.4 Trends in de aanbodkant: sterk in beweging 3 Tenslotte: een perspectief voor de rol van de Provincie in de komende jaren Bijlage 1 over de auteurs Bijlage 2 deelnemers aan Ronde Tafelgesprekken De financiering van burgerproductie

5 Inleiding Waarom dit rapport? We zijn gewend dat elektriciteit komt van de bekende grote energiebedrijven en niet van een lokale coöperatie in handen van bewoners. Zo zijn we ook gewend dat voedsel komt via groothandels en winkels en niet van een lokale organisatie voor stadslandbouw. Intussen zijn er honderden groepen mensen die lokaal werken aan energie en landbouw, en ook de zorg pakken zij op, en nog veel meer. Dit rapport is het verslag van een onderzoek naar de economie en de financiën van hun ondernemingen. Het is geschreven voor drie doelgroepen: 1) de mensen achter deze ondernemingen, burgers die we willen vertellen welke mogelijkheden er zijn voor financiering, 2) financiers die we willen vertellen over de nieuwe soort lokale ondernemingen en waarom deze het waard zijn om in te investeren, en 3) al diegenen die financiers en ondernemende burgers bij elkaar willen brengen, bijvoorbeeld vanwege hun rol in lokale overheden. Daartoe behoort de Provincie Overijssel, opdrachtgever van dit onderzoek. Een nieuw soort ondernemingen De afgelopen jaren zien we vele energie-coöperaties, ondernemende dorpsverenigingen, buurtbedrijven en andere burgerinitiatieven groeien. De provincie Overijssel is hierin zeker niet achtergebleven, is vaak zelfs koploper. Ook in de rest van Nederland en daarbuiten ontstaat een nieuw soort maatschappelijke ondernemingen. Daarmee besparen burgers kosten en verdienen in sommige gevallen geld, dat zij opnieuw in de samenleving stoppen winst voor aandeelhouders is vaak niet hun belangrijkste motivatie. De snelle groei van dit type onderneming leidt tot vragen over financiering. Financiering Als burgerinitiatieven willen bestendigen of groeien, dan hebben ze vaak investeringen nodig: om een bedrijfsplan te schrijven, om een voormalig schoolgebouw op te knappen als gezamenlijke werkplek, om een keuken te bouwen voor een buurtrestaurant, voor een windmolen, om een parttime zakelijk leider aan te kunnen stellen, noem maar op. In toenemende mate schieten overheidssubsidies tekort en ook zijn zij niet altijd het juiste middel: als burgerondernemingen echt zelfstandig willen zijn, kunnen ze niet afhankelijk blijven van subsidie. Dat is bijvoorbeeld een belangrijke overweging van Duurzaam Hoonhorst, dat een startsubsidie van de provincie Overijssel ontving, maar ook zonder dat geld door wil groeien. Er is nog veel onduidelijkheid over wat de alternatieven voor subsidie zijn. Verschillende publieke en private organisaties kunnen geld geven, lenen of op een andere manier investeren. Wie zijn de financiers voor burgerondernemingen, nu en in de toekomst, wat is daarin de rol van bijvoorbeeld de provincie Overijssel? Er zijn in toenemende mate partijen (fondsen, banken, maar ook burgers) die geïnteresseerd zijn in sociaal investeren: investeren (via leningen of zelfs aandelen) in burgerondernemingen voor sociale en financiële return on investment. Wat zijn hun voorwaarden en hoe passen die bij wat burgers nodig hebben? Financiers willen natuurlijk wel weten waar hun geld heen gaat, en in geval van een lening hoe de burgeronderneming zorgt dat die wordt terugbetaald. Zo leven er vele vragen, zeker ook omdat dit voor de meeste potentiële financiers nieuw terrein is. De financiering van burgerproductie 5

6 Een verkenning van vraag en aanbod Op dit moment lijkt het, in Nederland maar ook elders in Europa, alsof vraag naar en aanbod van financiering voor burgerondernemingen nog niet of slechts langzaam bij elkaar komen. Dit komt deels door het feit dat dit een relatief nieuwe ontwikkeling is en deels omdat partijen elkaars taal niet spreken en elkaars verwachtingen niet goed kennen. Die kloof moet overbrugd worden indien we de kracht van burgerproductie willen doen groeien. In veel gevallen willen overheden dit graag ondersteunen. Omdat het economische kracht oplevert en plekken verduurzaamt, omdat het bezuinigingen kan opvangen, en omdat het de sociale veerkracht van mensen en plekken vergroot. De Provincie Overijssel ziet burgerproductie als kans en wil helpen bij deze ontwikkeling. Daarom heeft de Provincie opdracht gegeven voor dit onderzoek dit rapport is daarvan het resultaat. De opzet van dit rapport Dit rapport valt uiteen in drie delen: 1) de vraagkant, 2) de aanbodkant, en 3) partijen die vraag en aanbod bij elkaar willen brengen, in het bijzonder de Provincie Overijssel. Het eerste deel beschrijft de business case van de burgeronderneming en de vraag van deze ondernemingen naar financiering. Het tweede deel beschrijft de verschillende geldbronnen die er zijn voor burgerondernemingen. Het derde en laatste deel neemt als uitgangspunt de kloof die er nog is tussen vraag en aanbod, en gaat in op de vraag hoe die overbrugd kan worden. 6 De financiering van burgerproductie

7 1 De Vraagkant In dit onderdeel moet natuurlijk als eerste aan de orde komen wat een burgeronderneming is (1.1). Daarna volgt zijn kracht (1.2), want die is interessant voor investeerders, en in het bijzonder de groei van deze onderneming, want daarin moet hij investeren. Nadat die groei is vastgesteld (1.3), komt praktisch aan de orde wat het precies is waarin investering nodig is, ruimte, transportmiddelen, personeel (1.4). Slot is de conclusie dat de burgeronderneming nog onderontwikkeld is, maar interessant genoeg voor investeerders om nu de trend te gaan volgen en eerste investeringen te doen (1.5). 1.1 Wat is een burgeronderneming precies? We kennen de burger als kiezer, en als iemand die handhaving van zijn individuele rechten kan vragen, maar niet als producent. Bijzonder aan bijvoorbeeld de buurtenergiebedrijven is dat mensen daaraan meedoen voor zichzelf, maar ook voor hun gemeenschap. Elk van deze bedrijven is er niet alleen om de leden voordelig van energie te voorzien, maar tegelijk om de gemeenschap en de lokale economie te versterken, en om te streven naar een energieneutrale omgeving. Opvallend is ook dat de leden zich organiseren in democratische verbanden, meest verenigingen en coöperaties. Resultaat zijn mensen die zich inzetten voor hun sociale en fysieke omgeving en daarover samen democratisch beslissen. Mensen die zich zo opstellen zijn burgers. Het zijn deze burgers die energie produceren, en ook voedsel, zorg en nog veel meer. Hun organisaties zijn burgerondernemingen. Het volgende dat we moeten begrijpen over burgerondernemingen is dat zij meer zijn dan gewone ondernemingen. Zij zijn een bijzondere soort sociale ondernemingen. Sociale ondernemingen bloeien in toenemende mate op rondom de aanpak van specifieke sociale vraagstukken, denk aan herintegratie van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, en rondom andere goederen en diensten, zoals fair trade voedsel. Er is geen eenduidige of algemeen geaccepteerde definitie van sociale ondernemingen, maar een kenmerkend en definiërend element van sociale ondernemingen is dat de missie boven winst gaat. Sociale ondernemers kunnen en willen wel winst behalen, maar het op een ondernemende manier aanpakken van maatschappelijke issues is hun belangrijkste drijfveer. Burgerproducenten zijn een specifieke categorie binnen sociaal ondernemerschap, waarvan ze zich onderscheiden door hun lokale en collectieve karakter. 1 Het zijn lokaal gebonden ondernemingen waar burgers zich vanwege het lokale karakter van aangeboden goederen en diensten aan binden. Binnen de definitie passen bijvoorbeeld lokale Development Trusts naar Engels voorbeeld, ondernemende bewoners- of dorpsverenigingen en lokale energie- of andere coöperaties. In Over- 1 Zie bijvoorbeeld Tine de Moor (2013) Homo Cooperans instituties voor collectieve actie en de duurzame samenleving. Utrecht: Universiteit Utrecht - Tine de Moor gebruikt burgercollectieven waar wij burgerproductie en burgerondernemingen door elkaar heen gebruiken. De benamingen wijkof dorpsondernemingen of bedrijven of bewonersbedrijven worden ook vaak op deze manier gebruikt. Burgerinitiatieven zien we als een eerdere fase van burger-ondernemerschap waaruit in veel gevallen, maar niet altijd, bestendigende burgerondernemingen kunnen voortgroeien. De financiering van burgerproductie 7

8 ijssel hebben diverse dorpsverenigingen zich de laatste jaren ontwikkeld tot lokale wijk- of dorpsondernemingen; ze zijn in sommige gevallen daartoe gestimuleerd door de provincie in het kader van het programma Duurzame Dorpen. In Hengelo heeft zich een bewonersbedrijf gevormd naar Engels voorbeeld, Bewonersbedrijf Berflo BV, Sociale ondernemingen die door het hele land heen werken vallen in principe buiten de categorie lokale, collectieve ondernemingen van burgers. De oorsprong van burgerondernemingen versus sociale ondernemingen is anders. In tegenstelling tot sociale ondernemingen, die meestal worden opgericht en geleid door mensen die zichzelf zien als ondernemers, en die daar ook ervaring mee hebben, komen burgerondernemingen vaak voort uit burgerinitiatieven met een sterke collectieve en vrijwilligerscomponent. Ze zijn gerelateerd aan de buurt, wijk, dorp of stad waar de initiatiefnemers wonen. Vaak gaat hun initiatief om de versterking en verbetering van de eigen nabije leefomgeving. 1.2 De kracht van burgerondernemingen Dat de burger zich sinds een kleine 10 jaar opstelt als producent is uniek. We kennen de burger als kiezer, of als iemand die rechten heeft, maar niet als producent die werkt aan bijvoorbeeld energie, zorg, werkruimte voor zzp-ers, openbare ruimte, kinderopvang, of voedsel. Binnen lokale burgerondernemingen doen burgers dat voor zichzelf, maar ook voor en met hun gemeenschap, en dat is nieuw. Zij willen de consument verleiden om zijn geld anders in te zetten. Burger-ondernemerschap is de poging om de kasstromen van de consument te verleggen van reguliere producten (bijvoorbeeld een groot energiebedrijf of grote voedselproducenten) naar producten die beter zijn voor mens en omgeving. Nieuw zijn daarom ook de vormen waarin burgers gezamenlijk hun productie organiseren, zoals buurtenergiebedrijven en voedselcollectieven. Overijssel kent van beide een stevig aantal voorbeelden, zoals Deventer Energie en Markelo Energie, en Eetbaar Deventer en Eetbaar Zwolle. We zagen dit al gebeuren voor de economische crisis van de afgelopen jaren: assertieve burgers organiseren zich als collectief om goederen en diensten te leveren en in hun wijk of dorp te investeren. Ze doen dit omdat ze andere ideeën hebben dan overheid of private partijen, omdat ze nieuwe kansen zien, en vaak gewoon omdat ze het leuk vinden. De volgende elf categorieën geven een overzicht van wat burgerondernemingen zoal te bieden hebben: Energie, Voedsel, Afval, Wonen, Zorg, Groen, Buurtbeheer, Welzijn, Transport, Vastgoed, Online. 2 Vaak maken burgerproducenten op creatieve wijze gebruik van lokale overschotten, zoals leegstaande gebouwen, onderbenutte grond, transportcapaciteit en ervaring en tijd die kan worden gestoken in zorg. Zij creëren waarde door latent potentieel te gebruiken die anders verloren zou gaan, en waarmee ze dreigende tekorten aanvullen. Bijzonder treffend is in dit verband het Zwolse initiatief om van gehandicapte mensen aan te tonen welk potentieel zij hebben, wat het kost om dat niet te benutten, wat het oplevert om dat wel te benutten, en welk verschil daartussen zit. Het is belangrijk om te begrijpen waarom mensen kiezen om klant te worden bij een burgeronderneming, want daar vandaan komt de kracht van de benadering. 2 De PowerPointpresentatie 101 mogelijkheden om geld te verdienen met de buurtonderneming toont bijna honderd producten en diensten, die binnen deze categorieën vallen, en hoe mensen daarmee geld verdienen. 8 De financiering van burgerproductie

9 Een belangrijke reden voor de klant zijn de extra verdiensten van de burgeronderneming, zoals het opbouwen van meer gemeenschap en meer democratie; zie het kader hieronder voor een overzicht van deze extra verdiensten. Als de klant weet dat hij voor dezelfde prijs voor bijvoorbeeld zijn energie die waarden ook krijgt, dan is dat een reden om voor de burgeronderneming te kiezen. Zo is Deventer Energie meer dan een energiebedrijf, want ook een organisatie die Deventer verduurzaamt en verlevendigt. Tot die extra verdiensten horen ook minder kosten, zeker wanneer veel vrijwilligers gemotiveerd zijn om zich kosteloos in te zetten. Dat is voor veel klanten natuurlijk doorslaggevend en voor de financier een sterk argument om de burgeronderneming te financieren, omdat deze zijn klanten kostenvoordeel biedt en daarom op klanten mag rekenen. Daarnaast is het natuurlijk zo dat er mensen zijn die graag bijdragen aan een lokaal initiatief. Zij kunnen expertise en professionaliteit bieden, en tijd of zelfs geld investeren in het initiatief. Mits het economisch en zakelijk gezien in orde is, zien zij lokale binding en sociale doeleinden van een energiecoöperatie, buurtbeheergroep, dorpssupermarkt of stadslandbouwproject als iets positiefs. In hun ogen worden dorp of wijk leuker door een onderneming die op een andere manier te werk gaat dan markt of overheid. Zeker hieruit blijkt dat het om meer gaat dan gewone ondernemingen. Zie bijvoorbeeld ECHT, Energie Coöperatie Hof van Twente waarin vertegenwoordigers van burgers en bedrijven vrijwilliger samenwerken bij het opzetten van een energiebedrijf. In sommige gevallen kan door dit soort factoren de prijs misschien juist iets hoger zijn en dat wordt vaak voor lief genomen, maar minder kwaliteit voor energie of zorg zou natuurlijk een probleem zijn. Voor de dagelijkse praktijk van buurtondernemingen is het een praktisch probleem om aan te haken bij de kwaliteitseisen die bijvoorbeeld een branche-organisatie stelt. Voorbeeld is de Vereniging Openluchtbad Zwolle die als vereniging moet voldoen aan dezelfde eisen ten aanzien van kwaliteit en veiligheid als ieder ander zwembad, waarvan de meeste in handen zijn van de overheid. Moet je professionaliseren om bijvoorbeeld controles op voedselkwaliteit te kunnen doorstaan? Ook moet een burgeronderneming een gezonde bedrijfsvoering hebben, en kan bijvoorbeeld niet tegen verlies transport aanbieden. Een financier let daarop en wil zien of de burgeronderneming zijn bedrijfsvoering goed op poten heeft staan. Hij kan daarnaast zien dat de burgeronderneming nog meer verdiensten heeft dan enkel uit de verkoop van zijn product of dienst. De extra verdiensten van een burgeronderneming bestaan uit zes samenhangende stromen: Meer gemeenschap Een bewoner kan als klant een zonnepaneel kopen bij zijn lokale buurtenergiebedrijf, maar naast klant kan hij ook lid zijn. Als lid is hij vrijwilliger binnen het buurtenergiebedrijf en komt hij nieuwe mensen tegen in nieuwe verbanden. In plaats van meer markt of meer overheid krijgen we groeiende lokale kracht uit de gemeenschap. Een woord als burgerinitiatief wijst op de gemeenschap als geheel van burgers die voor hun omgeving aan de slag gaan. Ze halen en brengen moed, inspiratie, steun, hulp en gezamenlijke ambi- De financiering van burgerproductie 9

10 tie. Dit gaat natuurlijk niet altijd zonder horten of stoten in iedere gemeenschap gaat wel eens wat mis maar er zijn vele succesverhalen waaruit deze kracht blijkt; zie Kracht in Nederland, Meer democratie Actief burgerschap is uiteraard belangrijk voor de kwaliteit van onze democratie. Dat is geen abstracte theorie. De burgerinitiatieven en burgerondernemingen die we zien opbloeien, leiden tot een versterking van de alledaagse democratie. Ze geven mensen de kans om meer zeggenschap te hebben over factoren die de kwaliteit van hun leven direct bepalen: de kwaliteit van de openbare ruimte, de manier waarop eten verbouwd wordt, de prijs en duurzaamheid van hun energie, de kinderopvang, en lokale transportmogelijkheden voor ouderen. In dit verband spreekt het Ministerie van Binnenlandse Zaken over de doe-democratie en het kabinet over de participatiesamenleving. Daarin hebben mensen meer inzicht in en invloed op beslissingen die hen raken, en zijn dus meer dan alleen consument en kiezer. Dit is lang niet overal hard te maken, maar krijgt concreet vorm in de vele verenigingen en coöperaties die burgers de laatste jaren oprichten. Dit zijn de beide rechtspersonen die open staan voor democratie, veel meer dan bijvoorbeeld de stichting en de bv en nv. Meer combinatie Het voedsel uit een buurttuin gaat al snel naar een buurtrestaurant, dat daardoor gezond en vers voedsel goedkoop kan bieden, en dat kan vervolgens een functie vervullen voor het buurtzorgbedrijf, die zijn cliënten eenvoudig van goed voedsel kan voorzien. De verschillende producten en diensten versterken elkaar waardoor zij voor hetzelfde geld meer waard worden. Van het een komt het ander en voor de bewoner ligt dit vaak voor de hand, maar het gemeentebestuur kan hiermee soms moeite hebben door spanning tussen portefeuilles. Denk aan onderhoud van een park door burgers die daardoor tegelijk de sociale veiligheid vergroten. Hun welzijn groeit, evenals de veiligheid en de kwaliteit van het groen. Klopt dat bijvoorbeeld alleen de afdeling groen hiervoor betaalt, terwijl tegelijk bezuinigingen mogelijk zijn op budgetten voor welzijn en veiligheid? Meer innovatie Gemeenschap en democratie zijn omstandigheden waarbinnen de leden eenvoudig komen tot nieuwe ideeën, zoals bijzondere combinaties, en waarbinnen zij eenvoudig eerste stappen kunnen zetten om die te realiseren. Groeiend onderling vertrouwen en zelfvertrouwen na een geslaagd eerste project leidt tot volgende ambities, en uit de lokale koppeling van talenten, zoals zzp-ers en ervaringsdeskundigen, komen innovatieve oplossingen voort. De Limburgse gemeente Peel & Maas speelt hierop in door gebruik te maken van zzp-ers die professionaliteit inbrengen. Minder kosten Door samen in te kopen krijgen de klanten van de burgeronderneming quantumkorting; gezamenlijke inkoop van zonnepanelen is bijvoorbeeld vaak de eerste stap van een lokale energie-onderneming. Bovendien verzamelen 10 De financiering van burgerproductie

11 mensen zo samen kennis over een product waardoor hun moeite, transactiekosten, minder groot is. Ook door te combineren gaan de transactiekosten omlaag, omdat een product dichtbij is. Verder houden vrijwilligers de kosten laag als zij gratis bijdragen aan de productie. De afwezigheid van tussenlagen en bureaucratie kan de kosten eveneens drukken. Meer (lokale) economie Door meer gemeenschap voelen mensen zich beter en doen zij minder een beroep op voorzieningen. Die bieden zij bovendien voor een deel zelf aan, bijvoorbeeld door samen in te kopen. Zo gaan de kosten omlaag voor overheid en ook verzekeraars. Minder kosten stimuleert koopkracht en de lokale economie, en kan zelfs werkgelegenheid creëren. Als het mensen goed gaat, kunnen zij hun belastingen en premies blijven betalen, en doen zij minder een beroep op uitkeringen. Tenslotte Overwegende motieven voor een financier zijn de aansturing van de onderneming, cash flow en marktontwikkelingen. Een financier die tegelijkertijd ziet dat een burgeronderneming is ingebed in een goed functionerende, democratische en innovatieve gemeenschap, kan daardoor extra vertrouwen hebben in deze onderneming en besluiten deze te financieren. Hij kan bovendien deze zes kenmerken gebruiken om het kaf van het koren te scheiden. Met regelmaat hullen personen en organisaties zich in het camouflagepak van een burgerinitiatief om in aanmerking te komen voor geld, terwijl het individuen of ondernemingen zijn die voor zichzelf werken. Dit is niet de plaats voor naming and shaming, maar diverse lokale energiebedrijven presenteren zich als coöperaties van burgers terwijl het in feite vehikels zijn in handen van enkele ondernemers. Ook stadslandbouw is niet altijd het werk van burgers, maar regelmatig van individuele boeren. Wijkondernemingen zijn soms het werk van welzijnswerkers en zzp ers en niet het eigendom van de bewoners. 1.3 Groeiende burgerondernemingen De ontwikkelingen in burger-ondernemerschap gaan snel. We zien er steeds meer opkomen, en ze worden in toenemende mate ambitieuzer. Maar alle groei begint ergens in het klein. De meeste burgeronderneming worden in het begin gedragen door een groep mensen die de urgentie aanvoelen en binnen hun omgeving aan de slag willen. Zo is Boekelo Energie net uit de startblokken en doorloopt nu wat vergelijkbare initiatieven eerder hebben doorlopen. In de publicatie De Empathische stad is bijvoorbeeld beschreven hoe een reeks van spelers verschillende motivaties hebben van lokale ontevredenheid tot een professionele wil tot experimenteren en hoe een kleinschalig vrijwillig initiatief kan uitgroeien tot een onderneming. 3 De bottom-up kracht die zij aan de dag leggen is van groot belang voor de duurzaamheid, in de zin van bestendigheid, van de organisatie. In verschillende fasen zijn verschillende vormen van inbreng en ondersteuning nodig veelal afkomstig van de oprichters zelf of hun netwerken, en in sommige gevallen van elders. De groei vanaf het eerste begin is vaak het proces van het verzamelen en bijeenbrengen van een groep geïnteresseerden en toekomstige betrokkenen vaak als vrijwilligers. In een volgende fase gaat het vaak om een 3 Arie Lenkeek & Joost Beunderman (2012) De Empatische stad. Rotterdam: AIR De financiering van burgerproductie 11

12 betaalde kracht (evt. in deeltijd) en in de periode tussen eerste begin en eerste betaalde kracht zit de ontwikkelfase waarin het bouwen van een aanvankelijk verdienmodel, formele oprichting, eerste fondsenwerving en oriëntatie op financiering plaatsvinden. Met een van de eerste betaalde krachten in dienst van een lokale energiecoöperatie heeft het Overijsselse energiebedrijf Reggestroom al deze stappen doorlopen, en een voorbeeld gesteld voor anderen in Nederland. Het is hierbij goed op te merken dat burgerondernemingen zich vaak typisch als een lean startup gedragen 4. Dit begrip staat in tegenstelling tot een traditioneel proces waarbij eerst een bedrijfsplan en -strategie wordt geschreven en vervolgens stap voor stap uitgevoerd. Veel burgerondernemingen zullen eerst gewoon beginnen op een kleinschalige en goedkope ( lean ) manier, om te testen wat werkt en waar de kansen liggen. De groei en zelfs de strategische richting wordt vaak al werkende weg bepaald, naarmate eerste successen en tegenvallers laten zien welke van de ideeën van de oprichters echt kunnen werken. Het groeiproces is organisch en dat blijft vaak diep in het DNA verbonden. 5 De meeste burgerondernemingen bieden nu nog een enkel product of een enkele dienst aan, maar vele laten zien dat zij al snel twee of meer aanbieden. Voorbeelden zijn en de beide Overijsselse voorbeeldenwww.duurzaamhoonhorst.nl en Deze laatste werkt maar liefst aan acht producten en diensten: 1) lokaal energiebedrijf, 2) hulp (zorg en welzijn), 3) kringloopwinkel, 4) schooltuinen, 5) glasvezel, 6) buurtauto, 7) informatiepunt, 8) duurzaam energiegebruik. Een uniek kenmerk van veel van deze projecten is dat ze diepe lokale binding hebben en dat daardoor laterale verbindingen die vanuit een commercieel of bureaucratisch perspectief niet voor de hand liggen (energie en zorg, bijvoorbeeld) wel mogelijk en relevant zijn. Het lokale perspectief en opgebouwde netwerken en zelfvertrouwen leiden tot zo n organisch groeiend lokaal takenpakket. Groei betekent daarom vaak iets anders: van uitbreiding naar andere marktgebieden om schaalvoordelen te bereiken gaat het om verdieping / inbreiding binnen het lokale marktgebied; in economentermen: economies of scope in plaats van economies of scale. Terugkerend punt van debat over de burgeronderneming zijn opschaling en institutionalisering. Mensen zijn daar bang voor, omdat zij het niet vinden passen bij een bottom-up beweging, en de kranten bol staan van de uitwassen van institutionalisering, zoals veel regels, veel bureaucratie, hoge salarissen en slechte dienstverlening. Burgerproductie zal zich echter niet kunnen ontwikkelen, en zal geen financiering kunnen krijgen, zonder opschaling en institutionalisering. Bovendien zetten velen zich in binnen het burgerinitiatief omdat ze haast hebben. Haast om te verduurzamen, om de zorg betaalbaar te houden, om de lokale economie overeind te houden. Voor die haast zijn professionalisering en groeikapitaal van belang, en dat gaat samen met opschaling en institutionalisering. Bovendien, wie dit afremt, blijft langer gebonden aan de bestaande instituties, en remt mogelijk de transitie af richting duurzaamheid, en het overeind houden van zorg en andere voorzieningen, en ook de economie. 4 Eric Ries (2011). The Lean Startup: How Today s Entrepreneurs Use Continuous Innovation to Create Radically Successful Businesses. Crown Publishing 5 Joost Beunderman et al (2012) Compendium for the Civic Economy. Haarlem: TrancityxValiz 12 De financiering van burgerproductie

13 Je moet je natuurlijk afvragen waar en wanneer opschaling loont, maar er zit wel een soort logica achter. Die begint heel simpel met twee of meer initiatieven die elkaar opzoeken en ervaringen delen. Sterk voorbeeld is het Zwolse Blauwvinger Energie dat oorspronkelijk is ontstaan in de vorm van vijf burgerinitiatieven in deze stad. Met één mond spreken richting het gemeentebestuur is ook een goede reden. Zo zijn er meer goede redenen te noemen, waarbij zeker de bundeling van inkoopkracht het vermelden waard is. Onder de vlag van de Noord-Hollandse Energie Coöperatie streven buurtenergiebedrijven in die provincie naar de bundeling van inkoopkracht. Bedrijven in de drie Noordelijke provincies doen hetzelfde. Initiatieven als De Unie en de VEC zetten zelfs in op landelijke bundeling. In al deze voorbeelden is naast opschaling tegelijkertijd sprake van institutionalisering. De individuele energiebedrijven en hun koepels richten rechtspersonen op en stellen directeuren aan. Een tussenstap is het aanstellen van zzp-ers, bijvoorbeeld gestimuleerd door de Gemeente Peel & Maas, en op zijn manier door buurthuis De Jutter in de Utrechtse rivierenwijk. Zijn dergelijke professionals iets om voor terug te schrikken? Als er behoefte ontstaat aan financiering, dan is dit misschien onvermijdelijk, omdat financiers gerustgesteld worden door professionaliteit, en bovendien professionals weten hoe je aan financiering komt. Aan de andere kant zijn er wellicht ook financiers, zoals een gemeente, die zich terugtrekken als een initiatief te professioneel wordt, en een deel van het geld gaat naar de professional en niet naar de burgers. 1.4 Met welk doel zoekt de burgeronderneming financiering? De burgeronderneming is een bijzonder soort sociale onderneming. Dat zegt alles over het doel waarvoor financiering wordt gezocht. Enerzijds is dat een gewoon doel om de onderneming te laten bloeien, anderzijds is dat een maatschappelijk doel. Een sterk Overijssels voorbeeld hiervan is het initiatief om in Wijthmen woningen te bouwen om senioren langer in het dorp te kunnen houden. Opvallend verschil met gangbare projectontwikkeling van seniorenwoningen is de betrokkenheid van vrijwilligers die tot op het laatst de touwtjes in handen houden. Net als gewone ondernemingen gaan burgerondernemingen door een reeks fasen van eerste idee naar lopende onderneming. In verschillende fases zoeken burger-ondernemingen verschillende vormen van financiering van kleine bedragen om een idee te ontwikkelen en om formele oprichting te bekostigen, tot aanzienlijke bedragen voor kapitaalinvesteringen voor versnelde groei. De burgeronderneming komt voor momenten te staan dat deze bijvoorbeeld een keuken nodig heeft, of een transportbusje, een stukje grond, een pand, of personeel, of overbruggingskrediet om een overheidsopdracht uit te kunnen voeren. Deze kunnen alle helpen om de onderneming naar een nieuw niveau te tillen, en zullen zichzelf kunnen terugverdienen. Dat is vaak het moment om financiering te zoeken. De financiering van burgerproductie 13

14 Fase van ontwikkeling Kapitaal nodig voor: Pre-start Opstart Eerste groeifase Latere groei en consolidatie Haalbaarheidsstudies, ontwikkelplan, vergunningsaanvraag Promotiekosten, bijeenkomsten, communicatiemateriaal, expertise, lokaal draagvlak Evenementen Vergunningen, registraties, professionele diensten, bankkosten etc. Vooruitbetalingen, kasstroom (eg bij aangaan overheidscontract) Huur / koop van ruimte, materialen, apparatuur, IT, kapitaalgoederen (eg energie-productiemiddelen) Andere eenmalige kosten (marketing, onderzoek & haalbaarheid, werkkapitaal) Eerste personeel Huur / koop van ruimte, materialen, apparatuur, IT, kapitaalgoederen (eg energie-productiemiddelen) Kasstroom, werkkapitaal Aankoop van kapitaalgoederen eg onroerend goed, transport Product / nieuwe idee ontwikkeling, R&D, marketing Partnerschappen / overnames Professioneel advies Juiste omvang bereiken Vertaald en bewerkt van: Jim Brown (2012) Community shares promoting enterprise equity & engagement through community shares and bonds ongepubliceerde presentatie mei 2012 Zoals in Wijthmen zullen in veel gevallen in de vroegste fasen de initiatiefnemers net als bij veel gewone ondernemingen - zelf tijd, kennis en kleine hoeveelheden kapitaal investeren. Soms vergt ook deze fase ondersteuning van financiers, hetzij startsubsidies met het oog op bepaalde positieve uitkomsten, of op het voorbereiden van latere investeringen. In de fase daarna is de vraag, wat de onderneming precies voor ogen staat bij het zoeken naar financiering. Dit is bepalend voor de keuze van de financiële partner bij wie deze aanvraag het beste terecht kan komen. De burgeronderneming heeft als doel meer dan het continueren van een onderneming namelijk ook het versterken van de omgeving. Welke rol speelt dit bij het zoeken naar financiering? Breedband is een sprekend voorbeeld van een product dat de afgelopen jaren is gefinancierd ten behoeve van lokale gemeenschappen, bijvoorbeeld in Hoonhorst, Wijthmen en omgeving. Daar proberen de mensen het zelf te realiseren en hebben zij volledige zeggenschap, terwijl in veel andere gemeenschappen grote investeerders dit aanbieden. Deze gemeenschappen kunnen door breedband beter functioneren door snellere verbindingen, en dus is hiermee een maatschappelijk doel gediend. Vergelijkbare investeringen worden gedaan in energie en in toenemende mate in zorg. Investeringen in energie bestaan bijvoorbeeld uit het neerleggen van een collectief Zon-PV dak, of het plaatsen van een windmolen. Investeringen in zorg bestaan uit het neerzetten van zorgwoningen, of het aanstellen van een wijkverpleger, zoals in Hoonhorst. In al deze gevallen is sprake van een sprong, omdat voor dit soort investeringen niet genoeg eigen vermogen is, maar deze investeringen zichzelf wel terug zullen verdienen. 14 De financiering van burgerproductie

15 Het maken van de sprong betekent het binnenhalen van vreemd vermogen dat zal moeten worden terugbetaald. Normaal risico is dat dit terugbetalen niet, of niet op tijd lukt. Daaraan zit bij burgerondernemingen nog een ander risico vast, namelijk verlies aan lokale betrokkenheid. Zeker in geval van glasvezel is dit risico aanwezig, als grote investeerders instappen. Het is echter op enkele uitzonderingen na, zoals mensen proberen in Hoonhorst en Wijthmen en ook in Nieuw Leusen, niet gelukt om als burgeronderneming het glasvezelnetwerk te kunnen betalen, en dus is een grote onderneming van buiten ingestapt. Gevolg is dat de burgers noch zeggenschap, noch winst hebben en de lokale betrokkenheid afneemt. Grote partijen die glasvezel leggen hebben daar veel last van. Bij windmolens is deze kans ook reëel. Hiermee komt een investering tot stand die niet de meerwaarde heeft die een burgeronderneming kan bereiken, zie het kader hierboven. Wel is bij windmolens de trend om burgers medeaandeelhouder te maken. Blauwvinger Energie is daarover in onderhandeling met de gemeente Zwolle. Door te participeren in een grotere onderneming, die de risico s kent en aankan, hoeft de burgeronderneming enkel de inkomsten te innen. Die kan deze inzetten voor uitkering aan de eigen aandeelhouders, burgers, en voor herinvestering in de gemeenschap. Zo ontstaan joint ventures tussen burgerondernemingen en andere, vaak grote ondernemingen. Deze verbinding, tussen klein en groot, is soms misschien beter dan alles zelf te doen. Denkbaar is ook dat burgers samen met een andere investeerder glasvezel leggen, en deze bijvoorbeeld binnenhalen om te betalen voor glasvezel in het buitengebied. De Rabobank heeft hierin de laatste jaren veel geïnvesteerd samen met burgers. 1.5 Trends in de vraagkant: nog onderontwikkeld Als onderdeel van dit onderzoek zijn drie ronde tafels georganiseerd, zie bijlage 2. Deze tafels leverden een reeks inzichten op in de staat van de financieringsmarkt. Op het gebied van de vraagkant waren dit de volgende: Het is nog vroeg dag Voor veel burgerinitiatieven en producenten is opschaling naar burgerproductie en ondernemerschap nog ver van hun bed, met name waar het gaat om de financiële kant. Er is in dit opzicht duidelijk verschil tussen sociale ondernemers en lokale burgerondernemingen: met name de laatste hebben nog grote afstand tot financiering, ook omdat veel lokale initiatieven vooral uit de hoek van vrijwilligheid komen en vaak wat minder ondernemend zijn in hun lean start-up traject. Toch zullen vele sociale ondernemers en burgerproducenten hiermee te maken krijgen wanneer zij streven naar bestendiging. Dit geldt zelfs voor stichtingen en verenigingen die nu nog grotendeels op subsidie draaien: velen merken dat er experimenteergelden en opstartpotjes zijn, maar deze zullen opraken. Bovendien groeien nieuwe initiatieven buiten zulke potjes. Wat dan? Het zoeken naar bestendige verdienmodellen voor lokaal en sociaal gerichte burgerondernemingen staat nog in de kinderschoenen. Enkele van de fondsen die zich als sociale investeerders willen opstellen merken bijvoorbeeld dat er meer geld beschikbaar is dan investeerbare projecten. Bovendien is er veel steun en begeleiding nodig om verder te komen in dit proces voordat initiatieven begrijpen hoe betrokken investeerders een andere maar evenzeer productieve rol kunnen spelen vergeleken met een ordinair subsidieloket. De financiering van burgerproductie 15

16 Aarzelingen rondom verplichtingen Enkele van de ontluikende of zelfs al gevorderde burgerondernemingen geven blijk van grote aarzelingen bij het aangaan van financieringscontracten. Het idee om een lening aan te gaan om groei te kunnen financieren is controversieel, omdat in het verleden subsidies of zelfgeorganiseerde fondsenwerving volstaan hebben. Hetzelfde geldt voor het uitgeven van aandelen: de verplichtingen die hierbij komen kijken lijken voor veel burgerproducenten (nog) te hoog gegrepen; andere nu populaire methoden zoals crowdfunding lijken aantrekkelijker. Het begrip voor de kansen van (sociale) leningen en volks- of ledenaandelen is nog onvoldoende. Meer dan geld Het blijkt duidelijk dat een brede betrokkenheid van financiers iets is waar initiatiefnemers naar zoeken: de expertise die een betrokken investeerder kan bieden aan een startende burgeronderneming om tot een goed waarde- en verdienmodel te komen. Validatie van vroege ideeën, praktijk- en leernetwerken, ingangen bij de overheid / banken, peer-2-peer steun, advies bij het aangaan van contracten, etc. Maar ook, in tweede instantie: steun bij het opzetten van back office systemen zoals financiële administratie, facturering of verzekeringen, meting en waardering van de meervoudige impact van het burgerinitiatief / de burgerproducenten, of bij het doen van fondsaanvragen of contractbiedingen. Dit wijst op behoefte aan intermediairs met specialistische kennis. Ontbrekende schakels in de financieringsketen Er is vertrouwen dat goede verdienmodellen uiteindelijk wel aan investering zullen komen maar er is behoefte aan ontwikkelgeld in een vroege fase. Het gaat dan vaak om subsidies, of combinaties van deels subsidie deels lening om het proces in de ontdekkingsfase van een verdienmodel te helpen. De nadruk hierop moet worden gezien in verband met de vroege fase waarin veel burgerproducenten zitten. Bij andere sociale ondernemers, die vaak al verder zijn, is meer behoefte aan financiering in latere fases, zoals groeikapitaal of overbruggingskrediet bij e.g. aannemen van een eerste grote contract. Voor deze sociale ondernemers lijkt een reeks producten nodig, of in ieder geval benaderingen, toegesneden op verschillende situaties: van kleine ontwikkelsubsidies tot sociale leningen (tegen lager rentetarief / zonder onderpand), deels-gift-deels-leningen, social impact financiering (gefinancierd op basis van te behalen resultaat, zoals Social Impact Bonds), overbruggingskredieten, coöperatieve aandelenuitgiftes en verschillende vormen van crowd-investment. Als burgerondernemers meer volwassen worden, kunnen ook zij behoefte krijgen aan deze verschillende producten Wie betaalt, bepaalt? Rechtsvormen knellen Bij financieringsvragen horen vragen rondom bestuur van nieuwe ondernemingen. Veelal wordt gewerkt via stichtingen en verenigingen want die zijn makkelijk en bekend. Maar dit past niet altijd bij de meer ondernemende initiatieven: stichtingen kunnen vanwege hun eenduidige doel te beperkend zijn, terwijl BVs een onderneming uitsluiten van sociale financieringen, en wat is precies de meerwaarde van de zo populaire coöperatie Het kan snel gaan Het is belangrijk op te merken dat het huidige beeld snel kan veranderen: in het Verenigd Koninkrijk is bijvoorbeeld het aantal via ledenaandelen gefinancierde lokale coöperaties, waarvan sommige met en sommige zonderwinstoogmerk, sinds 16 De financiering van burgerproductie

17 2008 explosief gestegen na een informatiecampagne van de overheid samen met Cooperatives UK, een koepelorganisatie. Hierbij gaat het om een brede reeks burgerondernemingen zoals rurale winkels, pubs en brouwerijen, erfgoed, boerderijen, en uitgekochte familiebedrijven. Niet alles is de subsidie voorbij Het is natuurlijk niet zo dat deze nadruk op nieuwe vormen van financiering betekent dat subsidies, hetzij van de overheid of van betrokken fondsen, hiermee verleden tijd zijn deels als opstartsubsidie of nog steeds op langere termijn vanwege sociale, culturele of ecologische impact. En zoals we zullen zien kunnen ook organisaties die subsidies verstrekken zich opstellen als betrokken investeerders om de groei van sociale of burger-ondernemingen mogelijk te maken. De financiering van burgerproductie 17

18 2 De aanbodkant Er is een grote verscheidenheid aan financiers. Eerste stap om daarin helderheid te brengen, is het onderscheid tussen publieke en private investeerders (2.1). Tot deze investeerders behoren zogenaamde betrokken investeerders met een toewijding voor sociaal ondernemerschap, waaronder burgerondernemerschap. Zij vragen speciale aandacht samen met intermediaire partijen die er zijn om vraag en aanbod bij elkaar te brengen, en ook daarover moet de ondernemende burger weten (2.2). Heel praktisch is de vraag welke financiële producten er zijn voor burgerondernemingen (2.3). De conclusie is dat de financiering van deze ondernemingen nog sterk in beweging is (2.4). 2.1 Investeerders, een overzicht De tweedeling tussen publieke en private investeerders is een grof eerste onderscheid om te vertellen over overheden, banken, fondsen, crowdfunding en alle andere geldbronnen die er zijn. Naast deze tweedeling zijn er zowel onder publieke als private investeerders enkele die een speciale relatie hebben met het burgerproductie en deze uitbouwen nu het maatschappelijk belang van dit type burgerinitiatief toeneemt. Zij zijn zogenaamde involved investors en krijgen aandacht nadat eerst de publieke en private investeerders op een rijtje zijn gezet. Publieke investeerders Dit zijn overheden, gemeenten, provincies en Rijk. Zij hebben vanaf het begin van deze eeuw burgerinitiatieven steeds meer omarmd en daarvoor beleid ontwikkeld. Ter uitvoering zijn budgetten vrij gemaakt om burgerinitiatief te ondersteunen en burgers kunnen daarvoor aanvragen indienen. Subsidies hebben de overhand boven bijvoorbeeld leningen. Dat hangt samen met het feit dat heel veel aanvragen zijn ingediend voor eenmalige evenementen. Rond 2005 steken de allereerste initiatieven de kop op die willen gaan draaien als een burgeronderneming en daardoor vragen om andersoortige financiering. Hoe spelen de verschillende overheden hierop in? Het valt op dit moment op dat de situatie van geval tot geval van bestuurslaag tot bestuurslaag en tussen gemeenten onderling erg verschilt. In sommige gevallen is er opmerkelijk veel startsubsidie en ontwikkelgeld beschikbaar voor nieuwe initiatieven, in andere nauwelijks. Ook is de vraag of overheden de juiste specialistische expertise en rol hebben om het beschikbare geld zelf doelmatig in te zetten, of dat intermediairs nodig zijn die meer fijnmazige kennis kunnen bieden. Gemeenten Een aantal gemeenten, zoals de gemeente Amsterdam, doen een bewuste poging om geld voor de maatschappelijke opgave te herverkavelen naar wijkondernemingen. Deze manier van werken met burgerondernemingen, die zichzelf overeind moeten houden en op eigen kracht kunnen groeien, geeft de gemeente kansen om geld uit te geven en maatschappelijke doelen te bereiken zonder alle taken zelf uit te voeren. Ook wordt het vooruitzicht geboden om veel maatschappelijk vastgoed, 18 De financiering van burgerproductie

19 tegen verschillende voorwaarden, ter beschikking te stellen van wat in Amsterdam meestal trusts genoemd wordt. De nadruk op het snel willen ontwikkelen van dergelijke initiatieven leidt tot een relatief ruime beschikbaarheid van geld (en vastgoed), soms zelfs meer dan nieuwe initiatieven kunnen absorberen. Gemeente en burger zullen dit gezamenlijk moeten leren; zo staan de trusts in Amsterdam nog in de kinderschoenen. Het gaat met name om twee nieuwe manieren van werken: investeren en overheidsopdrachten geven en hierbij moet worden opgemerkt dat voor veel woningcorporaties hetzelfde geldt als voor gemeenten. Investeren in plaats van budget besteden Dit gaat fundamenteel om het investeren in sociale uitkomsten met als overweging dat, zelfs wanneer er op lange termijn geen overheidsgeld is voor bepaalde publieke voorzieningen of regelingen, nietsdoen duurder is dan ingrijpen. Een belangrijke overweging voor de gemeente is in dit verband dat de inverdieneffecten van een goed lopende burgeronderneming op termijn aanzienlijk kunnen zijn. Deze effecten bestaan in eerste instantie uit vermeden kosten voor zorg, welzijn, bijstand, re-integratie en criminaliteit. Een voorbeeld is de gemeente Rotterdam, die via lokale initiatieven tientallen miljoenen wil besparen op zorg en welzijn. 6 Inverdieneffecten bestaan in tweede instantie uit het blijven instromen van belastinginkomsten. Deze inkomsten blijven op niveau, omdat individuen en bedrijven onderdeel uitmaken van een lokale economie die stimulans ondervindt van het feit dat er functionerende burgerondernemingen zijn. De inverdieneffecten zijn onder te verdelen in vier categorieën: 1e effect: behoud van koopkracht Slagen bewoners er in om een buurt te creëren met lage kosten voor onder andere wonen en vervoer, dan werken zij aan behoud van koopkracht. Daardoor kunnen mensen beter hun premies blijven betalen of van hun uitkeringen leven, en zullen zij minder snel een beroep doen op de overheid. Ook kunnen mensen belastingen beter blijven betalen. 2e effect: sociale winst De eerste winst van een wijkonderneming is sociale winst, waardoor mensen zich mogelijk beter gaan voelen. Een effect daarvan kan zijn dat zij minder een beroep doen op zorg- en welzijnsvoorzieningen van de gemeente. 3e effect: besparen Diverse wijkondernemingen in het land nemen intussen wonen, zorg en welzijn op zich. Dit kan de gemeente geld schelen, net zoals het geld kan schelen als bewoners buurtbeheer op zich nemen, waaronder groenonderhoud en veiligheid. 4e effect: re-integratie Een wijkonderneming houdt mensen actief en ondernemend en versterkt hun netwerk. Dit kan behulpzaam zijn bij het behouden van een baan en bij het leiden van werkzoekenden richting arbeidsmarkt, en kan de gemeente schelen in kosten daarvoor en voor uitkeringen. Hoe groot de vermeden kosten en blijvende belastinginkomsten zijn, zal per gemeente variëren. Wat met name van belang is, is of zij interessant genoeg zijn voor 6 Burgerkracht als basis voor zelfredzame wijken, standpunt verenigde deelgemeenten Rotterdam, 24 nov. 11 De financiering van burgerproductie 19

20 een gemeente om hierin een voorinvestering te doen en of effecten afdoende in kaart gebracht kunnen worden. Een gemeente kan afwachten tot er op eigen kracht burgerondernemingen opkomen, maar kan ook besluiten dat zij hierop niet wil wachten. Een investering in de verwachte inverdieneffecten als aanloopsubsidie of via social impact investering is dan een investering in burgerondernemingen. Dit kan van groot belang zijn voor overheden om daarmee hun eigen doelstellingen te realiseren. Niet als toevallig effect, maar als doel. Met enig inlevingsvermogen kunnen we dit de financiering van de transitie noemen. Dit betreft de transitie van een overheid die voorzieningen aanbiedt op een niveau dat onbetaalbaar is geworden. Om daarvan los te komen, investeert de overheid in een opvolger die (een deel van) deze voorzieningen overeind kan houden, vaak door op een andere manier te werk te gaan en te innoveren. Die opvolger staat ook wel bekend als de energieke samenleving, die onder andere verwoord is in het SER Energieakkoord. Daaraan is in dit akkoord geld verboden voor gemeenten die een belangrijke rol moeten gaan vervullen om lokale kracht van de grond te krijgen. Transitie betekent in dit geval dat de overheid, in het bijzonder de gemeentelijke overheid, afscheid neemt van de gebruikelijke wijze van financiering. Die bestaat uit de reservering van budgetten die gedurende een jaar op moeten aan vooraf bepaalde doeleinden. De dagelijkse praktijk van gemeentelijke diensten zal drastisch moeten veranderen om deze transitie te kunnen maken. Overheidsopdracht aan burgers Naast investeren is het opdrachtgeverschap van de overheid een tweede benadering om geld te herverkavelen. Door middel van het geven van een opdracht voor het vormgeven en leveren van bepaalde goederen en diensten kan de overheid sociaal en lokaal (burger)ondernemerschap stimuleren. Een overheidsopdracht helpt een onderneming aan kasstromen waarmee deze vooruit kan. Ondernemingen zijn op zoek naar klandizie, misschien nog wel meer dan naar financiering, en de overheid kan klant zijn van veel ondernemingen. Ook de professionalisering die dan vereist is, kan nieuwe ondernemingen steunen in Groot-Brittannië is er een Contract- and Investment Readiness Fund om sociale en burger-ondernemingen te helpen aan aanbestedingsvoorwaarden te voldoen. Een overheidsopdracht kan zowel gaan om vergaderruimte en bedrijfslunches, als om grote en complexe opdrachten rond zorg, kinderopvang, of locaties voor windmolens. Grote contracten moet de overheid aanbesteden aan een aantal concurrenten, tenzij een partij zo n uniek aanbod heeft dat concurrentie niet te motiveren is. Kleine contracten mag de overheid aanbesteden in concurrentie, maar ook zonder concurrentie geven aan de aanbieder die het meest in aanmerking komt. Zo ga je rond een lunch geen concurrentie organiseren, maar wel als het gaat om een jaarcontract voor lunches voor het gemeentehuis. Is er in de buurt een burgeronderneming, dan kun je als gemeente motiveren dat je deze zonder concurrentie het contract geeft, vanwege de meervoudige waardecreatie en positieve effecten op buurt en gemeente, die een zomaar een cateraar niet zou hebben. Maatschappelijk aanbesteden is de term voor het zo verantwoord mogelijk geven van overheidsopdrachten, bijvoorbeeld aan een burgeronderneming. Daarbij concurrentie organiseren, kan op bezwaar stuiten binnen de betrokken gemeenschap. Moeten de bewoners rond een park in concurrentie een bod uitbrengen om te participeren in groenonderhoud? Hun idee is wellicht dat bewoners niet alleen aan- 20 De financiering van burgerproductie