Splitsing energiebedrijven kost samenleving meer dan het opbrengt

Transcriptie

1 jaargang 10. nummer 2. december 2006 Klagen over vliegtuiglawaai heeft wel zin Baankansen laagopgeleiden in eigen handen Salarissen directeuren SW-bedrijven keurig onder Balkenende-norm Overheidsingrijpen woningmarkt is duur Splitsing energiebedrijven kost samenleving meer dan het opbrengt

2 In het begin van de jaren zeventig verscheen de Club van Rome op het wereldtoneel en voorspelde dat de laatste kilo grondstof over niet al te lange tijd zou worden opgestookt. Dan zou de wereld, of in elk geval het economische deel daarvan, tot stilstand komen. Er zit maar zoveel kopererts onder de grond en voor je het weet wordt de laatste kilo verprutst aan een hopeloze koperen kandelaar. Er zit maar zoveel olie onder de zee en voor je het weet wordt de laatste liter verreden op weg naar een meubelboulevard. Economen zijn al sinds Thomas Malthus ( ), dominee en econoom, toen nog een aanvaardbare combinatie, vertrouwd met doemdenken. Malthus voorspelde dat de bevolking zou groeien volgens een geometrische reeks (2,4,,16 ) terwijl de groei van de voedselproductie niet harder ging dan een rekenkundige reeks (1,2,,4 ). Tenzij de mensheid zich zou intomen, was hongersnood haar trieste lot. Colofon Topics is een uitgave van SEO Economisch Onderzoek, en verschijnt in een oplage van 40 exemplaren. SEO Economisch Onderzoek Roetersstraat 29, 101 WB Amsterdam T F E secretariaat@seo.nl I Redactie Drs. Joost Poort (eindredactie) Drs. Michel Knapen (copy writer) Drs. Machteld Roos Fotografie Yon Gloudemans Robert Weelinck Illustratie Zander Dekker Grafisch ontwerp Wazza, Amsterdam Druk Stolwijk ISSN inhoud Twee stokjes: het idee alleen al 4 Splitsing energiebedrijven kost samenleving meer dan het opbrengt 6 Klagen over vliegtuiglawaai heeft wel zin 7 Effecten van reïntegratie zijn over het algemeen klein Laagopgeleide sollicitant heeft kans op baan in eigen handen Nut en noodzaak van bodemsanering 9 Misverstanden over globalisering rechtgezet 10 Salarissen directeuren SW-bedrijven keurig onder Balkenende-norm 11 Niet bang zijn voor marktwerking 12 Nederland betaalt hoge prijs voor overheidsingrijpen woningmarkt 1 De prijs van zorgvernieuwing 1 Een luchthaven met potentie in noordoost Azië 14 Faits Divers 16 De prijs van kennis Twee stokjes: het idee alleen al Malthus noch de Club van Rome hebben gelijk gekregen. De reden is niet dat de mensheid zich is gaan intomen. Zo rationeel is de mensheid niet. Maar de mensheid is wel slim. Ten minste een deel ervan. Dat houdt ons gaande. Lang voor de Escondida in Chili, de grootste kopermijn in de wereld, is afgegraven, worden tekorten zichtbaar op de kopermarkt en trekt de prijs aan. Aantrekkende prijzen prikkelen het aanbod. Door hogere prijzen kunnen ertslagen die eerst niet profijtelijk waren, nu wel met winst worden afgegraven. Bij hogere koperprijzen trekt de handel in oud koper aan. Hoge prijzen kunnen zelfs perverse effecten hebben, wanneer dieven bronzen standbeelden van hun sokkels halen en seinkabels van het spoor slopen. Op alle mogelijke manieren, gewenst en ongewenst, neemt het aanbod toe. Prijzen prikkelen ook de vraag. Koperen pijpen en platen worden peperduur en dus wordt het interessant om andere, vervangende materialen in te zetten voor leidingen, kookpotten en kandelaars. Daar hebben we uitvinders voor nodig. De Technische Universiteit Delft heeft zich bijvoorbeeld gespecialiseerd in innovaties op het gebied van nieuwe materialen. Mede daarom winnen ze zo vaak de Australische race met superlichte auto s die op zonnecellen rijden. Kennis was ook nodig om de door Malthus aangekondigde hongersnood te voorkomen en om paard en ploeg te vervangen door veredelde zaden en trekkers. De eindigheid van de wereld wordt voorkomen door de vindingrijkheid van de mensheid. Maar is die vindingrijkheid zelf niet eindig? Uit recent onderzoek blijkt dat Nobelprijswinnaars hun belangrijkste uitvindingen in de loop van de jaren op steeds hogere leeftijd doen. De reden daarvoor is dat jonge wetenschappers er steeds langer over doen om alle wetenschap die al bestaat, te absorberen. Jonge wetenschappers staan op de schouders van reuzen en die schouders komen steeds hoger. Tegelijk is bekend dat de mentale capaciteit om wetenschappelijk creatief te zijn op jonge leeftijd piekt. Hier zit een onrustbarende tegenstrijdigheid in. Straks is een natuurkundige tachtig voor hij naar zijn promotie strompelt. Krijgt de Club van Rome dan toch nog gelijk en worden grijze cellen een uitputbare natuurlijke hulpbron net als kopererts? Ik denk het niet. Nobelprijswinnaars komen nog steeds uit een beperkt aantal landen. Er zijn nog hele continenten onontgonnen als het om intellectuele capaciteit gaat. Nobelprijzen worden toegekend Jules Theeuwes aan slechts een beperkt aantal wetenschappen (natuurkunde, geneeskunde, scheikunde, economie). Er zijn meer wetenschappen waarvoor géén Nobelprijs is dan omgekeerd. Een echt revolutionaire uitvinding valt haast per definitie niet onder de paraplu van een bestaande wetenschap. Desondanks worden talent, kennis en creativiteit steeds schaarser. De vraag groeit sneller dan het aanbod. Deze schaarste wordt het belangrijkste economische probleem van de volgende decennia en we zullen heel creatief moeten zijn om het aanbod te vergroten en om de schaarste optimaal te alloceren. In elk geval werk zat voor slimme economen. Er is ooit een holbewoner geweest met iets meer schittering in de ogen dan de rest. Door twee stokjes lang genoeg over elkaar te wrijven heeft ze het vuur uitgevonden. De van koude krimpende, tandenklapperende holbewoners waren haar eeuwig dankbaar. Vanaf het begin is slimmigheid schaars. Het is sindsdien alleen nog maar schaarser geworden. Jules Theeuwes (directeur SEO Economisch Onderzoek)

3 4 Splitsing energiebedrijven kost samenleving meer dan het opbrengt Oud-minister Brinkhorst zag vooral voordelen in het splitsen van energiebedrijven. SEO Economisch Onderzoek woog de voordelen af tegen de kosten en kwam tot een andere conclusie: splitsen is een onzeker avontuur dat waarschijnlijk te duur is. Het SEO-rapport heeft een rol gespeeld in de discussie in de Eerste Kamer over dit onderwerp. Besloten werd splitsing niet meer verplicht te stellen. De elektriciteitssector kent vier schakels: productie, transmissie (hoogspanning), distributie (midden- en laagspanning) en levering. Transmissie en distributie zijn gereguleerde activiteiten maar productie en levering vinden plaats in een vrije, geliberaliseerde markt. Voormalig minister van Economische Zaken Brinkhorst heeft voorgesteld een splitsing aan te brengen tussen enerzijds het beheer van het distributienet en anderzijds productie en levering. Hij gaat daarbij verder dan de Europese regels eisen. Volgens die regels is het slechts nodig dat het netbeheer juridisch wordt gescheiden van de commerciële activiteiten (productie en levering). Dat wil zeggen, zegt Barbara Baarsma, dat verschillende activiteiten in de verticale kolom moeten worden ondergebracht in afzonderlijke juridische entiteiten, binnen eenzelfde holding. Dit vergroot de transparantie verder en ontneemt het netbedrijf de mogelijkheid zijn eigen dochters te bevoordelen boven toetreders. Wat de minister voorstelt is eigendomssplitsing, waarbij de aandelen en dus ook de zeggenschap van het netwerk in andere handen zijn dan de aandelen van het bedrijf dat commerciële activiteiten verzorgt. De splitsing tussen enerzijds het beheer van het stroomnet en anderzijds productie, verhandeling en levering van stroom treft vooral energiebedrijven als Nuon, Essent, Eneco en Delta. Zij zijn immers actief in al deze activiteiten. Brinkhorst wil minstens 1% van de netten in publieke handen houden, maar andere activiteiten mogen volledig worden geprivatiseerd. Baten van splitsing Met de splitsing moet het beheer van distributienetten structureel onafhankelijk zijn, reageert Michiel de Nooij. Dan kan er meer concurrentie plaatsvinden tussen leveranciers en producenten zegt de minister. Dat er nu vooral geïntegreerde bedrijven zijn, is volgens hem een probleem: het geeft prikkels tot oneerlijke concurrentie, waarop de toezichthouder onvoldoende zicht heeft. Door trucs zou een netbedrijf de eigen leverancier of producent immers kunnen bevoordelen. Dat gaat ten koste van de winst van een netbedrijf, maar dat wordt op concernniveau meer dan gecompenseerd door de toegenomen winst van leverancier of producent. Dat betekent dat leveringsbedrijven die geen netbedrijf hebben, moeilijker kunnen concurreren. Volgens de minister is het speelveld niet gelijk voor zelfstandig opererende leveranciers en leveranciers die deel uitmaken van een geïntegreerd energiebedrijf. Splitsen leidt dus, zo redeneert hij, tot efficiencywinsten doordat zowel de leverings- als de productiemarkt beter gaat werken. Commerciële energiebedrijven worden door toetreding immers geprikkeld om efficiënter te werken. Er ontstaat hardere concurrentie, waardoor burgers en bedrijven minder gaan betalen voor hun gas en stroom. Bovendien maakt splitsing toezicht eenvoudiger en dus goedkoper, en zullen netbedrijven zich meer toeleggen op hun kerntaken. Tegenover de verwachte baten staan de kosten van splitsing. Zo moeten de energiebedrijven zich reorganiseren en er zijn mogelijk bijstellingen nodig in contracten van de Cross Border Leases overeenkomsten die bedrijven hebben afgesloten op hun netwerk of hun productiecentrale met Amerikaanse investeerders. Kosten-batenanalyse De minister verwacht per saldo meer voor- dan nadelen van splitsing. Energiebedrijven denken echter dat de kosten van splitsing juist groter zijn dan de baten. Ook in de Tweede en Eerste Kamer heeft het splitsingsvoorstel tot felle debatten geleid. Baarsma: Ons rapport heeft in de debatten in de senaat een rol gespeeld. Niet alleen als het gaat om het afwegen van voor- en nadelen, ook met betrekking tot de relevantie van splitsing. Onduidelijk is immers voor welk praktisch probleem eigendomssplitsing een oplossing biedt. Dat is nu in de Eerste Kamer erkend. In dat opzicht is de recent aangenomen wet een stap vooruit; deze wet herbergt echter veel onduidelijkheden. Nu het splitsingsvoorstel er eenmaal ligt, is de hoofdvraag: wat brengt de splitsing op en wie is daar het meest mee gebaat? Wat zijn, met andere woorden, de netto welvaartseffecten van splitsing? Om dat te berekenen is een maatschappelijke kosten-batenanalyse verricht. Eerder dit jaar onderzochten Michiel de Nooij en Barbara Baarsma op verzoek van Eneco, Essent, Nuon en Delta waaraan zo n MKBA zou moeten voldoen. Daarmee werd het kader voor de MKBA geschetst. In opdracht van Eneco vulde SEO Economisch Onderzoek deze MKBA nu in. Welvaartseffect Bij het in beeld brengen van de verschillende beleidsopties hebben de SEO-onderzoekers de verschillende doelen van het voorstel van de minister uiteengerafeld in de splitsing, de overdracht van een deel van de netten aan TenneT, de mogelijkheid van privatisering en het creëren van een vette netbeheerder. Dat laatste is een netbeheerder die taken zelf uitvoert in plaats van ze uit te besteden aan andere partijen, met name binnen de holding. De Nooij: We hebben negen beleidsalternatieven doorgerekend. Doorrekenen betekent hier dat we de effecten (zowel baten als kosten) hebben geschat als de verschillen tussen de beleidsalternatieven en het nulalternatief. Het nulalternatief is de huidige situatie waarbij de recent ingevoerde Implementatie- en Interventiewet wordt toegepast. Deze wet van juni 2004 geeft de toezichthouder extra mogelijkheden. Ook gaan we er in het nulalternatief vanuit dat het leveranciersmodel wordt ingevoerd. Hierdoor versimpelt de administratieve afhandeling, doordat de kosten van het netbeheer van kleinverbruikers per aansluiting worden berekend en niet meer afhankelijk zijn van hun verbruik. In maart 2006 publiceerde het Centraal Planbureau de studie Kwantitatieve verkenning welvaartseffecten splitsing energiebedrijven. Belangrijkste conclusies uit dat rapport: de netto welvaartseffecten kunnen mogelijk oplopen tot 1 miljard euro (als decentrale opwekking belangrijker wordt) en de baten kunnen de kosten compenseren. Daarmee bevestigt het CPB de voordelen die de minister verwacht van de splitsing. In ons onderzoek hebben we geprobeerd de uitkomsten van het CPB te reproduceren, zegt Baarsma. Maar daarin zijn we niet geslaagd. Onze herberekeningen leiden daardoor tot een negatief welvaartseffect van splitsing van 112 miljoen euro. Dat is wat anders dan de stelling van het CPB dat de baten hoger zijn dan de kosten. Verder schatten wij het belang van decentrale opwekking lager in: 22 miljoen euro, in plaats van het bedrag van 1 miljard euro dat het CPB noemt. Overhaaste actie De MKBA van SEO Economisch Onderzoek is uitgevoerd volgens de OEI-leidraad, en is ingevuld met cijfers die de minister en het CPB ook hanteerden. De kracht van dit onderzoek zit vooral in de integrale manier van rekenen en redeneren. In de Tweede Kamer werd vooral gedebatteerd over deelaspecten van het splitsingsvoorstel, zegt Baarsma. Bij dit plan is juist een overkoepelend beeld van wezenlijk belang. De MKBA heeft twee belangrijke conclusies. A. Vette Netbeheer, 110 kv niet naar B. Geen vette Netbeheer, 110 kv niet naar C. Vette Netbeheer, 110 kv naar D. Akkoord, 110 kv naar E. Akkoord, 110 kv naar TenneT, minderheidsprivatisering F. Splitsing, 110 kv niet naar G. Splitsing, 110 kv naar H. Splitsing, 110 kv niet naar TenneT, privatisering I. Splitsing, 110 kv naar TenneT, privatisering De eerste conclusie is dat splitsing zeer waarschijnlijk geen netto welvaartswinst oplevert. De baten van splitsing bestaan vooral uit meer marktwerking op de groothandelsmarkt en efficiëntere netbeheerders. De kosten zijn vooral structurele reorganisatiekosten: ieder energiebedrijf zal voortaan twee afdelingen personeelszaken moeten hebben, twee afdelingen voor de administratie en al die andere diensten. Alleen al deze reorganisatiekosten overtreffen de mogelijke baten. Een tweede conclusie is dat de meeste effecten onzeker zijn. Om die reden hanteert SEO Economisch Onderzoek drie scenario s: een waarschijnlijk, een positief (lage kosten, hoge baten) en een negatief scenario (hoge kosten, lage baten). In het positieve scenario bedraagt het welvaartsvoordeel 1 à miljard euro, maar het negatieve scenario komt tot een nadeel van miljard euro. Ondanks de onzekerheden zal splitsen niet bijdragen aan de welvaart, zo blijkt uit ons waarschijnlijke scenario, concluderen Baarsma en De Nooij. Plausibeler is dus dat splitsing welvaart kost. De kosten berekenen ze op twee à tweeënhalf miljard, terwijl de opbrengsten ongeveer één miljard zullen bedragen. Het advies van de SEO-economen: splitsing kan beter worden uitgesteld. Het kost gewoon te veel. Het is beter wanneer we wachten met instrumenten die de DTe ontwikkelt om de concurrentie te bevorderen. Nu al splitsen is een veel te overhaaste actie. B. Baarsma en M. de Nooij (m.m.v. C. Koopmans): De welvaartseffecten van het splitsingsvoorstel een overkoepelend beeld. In opdracht van Eneco (SEO-rapport 91) negatief waarschijnlijk positief Het saldo van de maatschappelijke kosten en baten (in miljarden euro s) voor de onderzochte scenario s Het negatieve en het waarschijnlijke scenario geven binnen vrijwel alle beleidsalternatieven een negatief maatschappelijk saldo. Alleen in het positieve scenario leveren de meeste beleidsopties de maatschappij baten op. Bron: Baarsma en De Nooij (2006)

4 Klagen over vliegtuiglawaai heeft wel zin Over lawaai op Schiphol wordt massaal geklaagd. Maar omdat er te weinig bekend is over de klagers en niet-klagers, zijn klachten moeilijk te interpreteren. De marges die de luchthaven heeft om op klachten te reageren, zijn overigens smal. 6 Om precies te zijn: klachten over geluidshinder van Schiphol. Zo vaak werd er in 200 naar het Informatie- en Klachtenbureau Schiphol gebeld. Let wel: door één persoon. Andere omwonenden van de luchthaven deden het wat rustiger aan. In totaal waren er.7 klagers, bijna drieduizend minder dan in Samen dienden zij 704 duizend klachten in, zesduizend minder dan het jaar ervoor, over 420 duizend vliegbewegingen. Op iedere vliegbeweging volgde gemiddeld 1,6 klacht. Duidelijk is dat een kleine groep klagers een grote hoeveelheid klachten voor haar rekening neemt. Waarover klaagde men? Wat is de relatie tussen klachten en vliegbewegingen? En wat betekenen die klachten precies? In 2004 werd dit geanalyseerd door de Universiteit van Amsterdam, in 200 keek SEO Economisch Onderzoek naar de klachten. Daarbij werd het UvA-model verfijnd, wat leidde tot een hogere verklaringsgraad, zegt Rogier Lieshout. Uit het onderzoek komen enkele tendensen naar voren, aldus Lieshout. In de lente en zomer wordt er iets meer geklaagd dan in de herfst en winter. Ook hangt het aantal klachten af van de gebruikte start- en landingsbaan. Omwonenden hebben over de Polderbaan significant meer klachten per vliegbeweging dan over andere banen. Het gaat om gemiddeld vier klachten per vliegbeweging op de Polderbaan, tegen één klacht per vliegbeweging op andere banen. Dat er juist over de Polderbaan veel wordt geklaagd, vindt Jan Veldhuis opmerkelijk. Het vliegverkeer gaat over een relatief dunbevolkt gebied. Deze baan, bedoeld als milieubaan, was in 200 nog maar twee jaar in gebruik. Denkbaar is dat omwonenden nog niet gewend waren aan het lawaai en om die reden meer klaagden. Gewenning kan een rol spelen bij het wel of niet klagen. Het aantal klachten over de Polderbaan kan in de loop der jaren dus best afnemen. Veldhuis: Sommige mensen worden murw en gaan ervan uit dat klagen toch niet helpt. Anderen zien Schiphol als een fact of life dat nu eenmaal lawaai oplevert. Waarom zou je dan nog klagen? Persoonskenmerken Een probleem bij de analyses is dat er over klagers (en ook niet-klagers) weinig bekend is. Lieshout: Wie op Schiphol of bij een toeleverancier werkt is wellicht minder geneigd om te klagen. Dat geldt ook voor mensen die zelf vaak het vliegtuig pakken. Onze hypothese was dat een grotere gebondenheid met Schiphol tot minder klachten leidt. Maar ook het toetsen van deze hypothese was met dit onderzoeksmateri- Percentage klachten per groep van klachten per klager (gebr. jaar aal 200 niet mogelijk. De onderzoekers hebben dan Percentage Percentage klachten klachten per per groep groep van van klachten klachten per per klager klager (gebr. (gebr. jaar jaar Percentage klachten per groep Percentage van klachten per per klager groep (gebr. van klachten jaar 200per klager (gebr. jaar 200 ook geadviseerd bepaalde persoonskenmerken van klagers te noteren. Ook van niet-klagers is 2 Percentage klachten per groep van klachten 22 % per klager (gebr. jaar 200 dergelijke informatie belangrijk % 2 2% 2 2 Percentage klachten per groep van klachten Een goede per klager verklaring (gebr. van jaar de 200 klachten is geen % doel op zich, zeggen Lieshout en Veldhuis. Het Percentage klachten per groep van 2 klachten 2 per klager (gebr. jaar 200 % gaat erom hoe je de hinder kunt reduceren. Dat er in de lente en zomer meer wordt geklaagd, 2 betekent niet dat er dan maar minder moet 2 % 2 2 % 11-2 worden gevlogen. In die seizoenen zijn mensen meer buiten en hebben ze meer last van de her Percentage klachten per groep van klachten per klager (gebr. 26 jaar rie. En moet de Polderbaan maar minder worden gebruikt, nu er zoveel over wordt geklaagd? % Toch heeft het inventariseren van klachten zin Schiphol heeft al eerder een nachtregime ingesteld, waardoor alleen minder 1 lawaaiige vliegtuigen in de nacht mogen starten 101 en - 20 landen. Daarnaast wordt vliegtuigen s nachts geadviseerd sneller te stijgen naar grotere hoogten. > > > > Voor de rest zijn de marges van Schiphol > om te reageren op de overlast smal, 1001 zegt Veldhuis. Een goede voorlichting aan omwonenden % Percentage klachten per 26 groep - 0 van 1001 > klachten per klager (gebr. jaar (bijvoorbeeld over het grote economische belang van de luchthaven) en een betere betrok > % Percentage klachten per groep van klachten per klager (gebr jaar > kenheid kunnen een stap in de goede richting 1 zijn. Lieshout: En een financiële compensatie 000 De verdeling van de klachten in natuurlijk. De figuur laat zien dat éénderde 1 van de klachten afkomstig is van klagers die in 200 meer 1001 dan klachten hebben ingediend. Bijna driekwart van alle klachten komt van personen 0001 die R. Lieshout en J. Veldhuis: Klachtenanalyse 200. meer dan klachten indienden. > Een statistisch onderzoek naar de relatie 11 - tussen 2 Bron: CROS klachten en vliegbewegingen. In opdracht van 26-0 Commissie Regionaal Overleg luchthaven Schiphol (SEO-rapport 91) Effecten van reïntegratie zijn over het algemeen klein Hoe effectief zijn reïntegratiebedrijven eigenlijk? Dat blijkt te verschillen. Sommige bedrijven helpen aanzienlijk meer uitkeringsgerechtigden aan een baan dan andere. Hoeveel mensen aan een baan worden geholpen, hangt onder andere af van het contract dat de bedrijven sluiten met gemeenten of UWV. Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid inventariseert iedere twee jaar de stand van zaken op de reïntegratiemarkt. Het rapport Werkt de reïntegratiemarkt? maakt daar deel van uit. SEO Economisch Onderzoek werd gevraagd de prestaties op die markt (over de jaren ) te analyseren. Duidelijk is dat er voor WW ers steeds meer reïntegratietrajecten worden ingezet. De kans dat een uitkeringsgerechtigde een baan vindt is echter ieder jaar kleiner geworden. Vooral de conjunctuur lijkt daaraan debet te zijn. Ook de effecten van reïntegratie zijn over algemeen klein, reageert Inge Groot. De kans op een baan voor een uitkeringsgerechtigde die een traject doorloopt is slechts een paar procent groter dan degene die het zonder traject doet. Overigens kunnen met relatief kleine effecten toch baten worden bewerkstelligd, vooral als er gedurende lange tijd besparingen op de uitkering worden gerealiseerd. Sommige reïntegratiebedrijven presteren beter dan andere. Daar zijn meerdere verklaringen voor, zegt Groot. Wat in ieder geval níet bepalend is, is de omvang van het bedrijf. Ook het hebben van het Borea-keurmerk het kwaliteitskeurmerk voor de reïntegratiebranche heeft geen effect op het sneller aan een baan helpen van mensen met een uitkering. Prestaties van reïntegratiebedrijven worden wel beïnvloed door de kosten van het traject, de contractvorm en de conjunctuur. Uit de SEO-analyse blijkt dat goedkoop al snel gelijk staat aan duurkoop. Bedrijven die trajecten aanbieden voor 70 euro verkorten de werkloosheidsduur met %. Maar kost een traject 2.00 euro, dan wordt die periode met 22% verkort. Verder leveren reïntegratiebedrijven in een laagconjunctuur betere prestaties dan in een hoogconjunctuur. Als het goed gaat met de economie, vinden werklozen zelf wel die baan. Reïntegratie voegt dan niets toe aan de kans dat werklozen een baan vinden. Integendeel, reïntegratie kan er zelfs toe leiden dat het langer duurt voordat mensen een baan hebben gevonden. Tijdens het reïntegratietraject zoeken werklozen minder. Ze moeten immers nog leren solliciteren. Veiling Ook vonden de onderzoekers dat met een betere aanbestedingsprocedure betere resultaten kunnen worden behaald. Prijs is momenteel een te belangrijke factor, zegt Groot. Bij een aanbesteding waarin prijs meeweegt, ontstaat er een race to the bottom. De prijs waartegen de contracten worden afgesloten wordt dan te laag. De reïntegratiebedrijven hebben te weinig geld om uitkeringsgerechtigden daadwerkelijk te plaatsen. Tegenover de lage kosten staan dan ook lage baten. Het is beter om een veiling te organiseren waarin de reïntegratiebedrijven bieden op het plaatsingspercentage, gegeven een vaste prijs. De effecten van reïntegratie kunnen verder worden verbeterd als vaker gebruik wordt gemaakt van no cure no pay. Bij zo n NCNP-contract betaalt de opdrachtgever het reïntegratiebedrijf pas als de uitkeringsgerechtigde daadwerkelijk een baan heeft. Bedrijven die werken met NCNP-contracten hebben een groter belang bij het plaatsen van een klant: de beloning is immers groter dan bij een no cure less pay-contract. Toch is deze contractvorm niet altijd het beste, zegt Groot. Of NCNP of NCLP beter is, hangt af van het doel van reïntegratie. Als dit een kosteneffectieve inzet is, dan is NCNP de beste methodiek. Het is ook mogelijk dat sociale inclusie het doel is. Reïntegratie wordt dan ook ingezet voor mensen voor wie het niet kosteneffectief is. Bijvoorbeeld omdat het als niet rechtvaardig wordt ervaren dat mensen zich langdurig in een uitkeringssituatie moeten bevinden. Dan is een NCNP geen goed idee. I. Groot, D. Hollanders, J.P. Hop (SEO Economisch Onderzoek) en S. Onderstal (UvA): Werkt de reïntegratiemarkt? Onderzoek naar de marktwerking op de reïntegratiemarkt. In opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SEO-rapport 946). 7

5 Waar letten werkgevers op als ze kandidaten zoeken voor een baan op vmbo-niveau? Etniciteit is in elk geval veel minder belangrijk dan opleiding en werkervaring, zegt Peter Berkhout. Het subsidiëren van werkgevers om laagopgeleiden een kans te geven werkt nauwelijks. Taallessen en sollicitatietrainingen voor de kandidaten wel. Laagopgeleide sollicitant heeft kans op baan in eigen handen Wouter Bos zei het nog bij Pauw & Witteman: als uit de studie van SEO Economisch Onderzoek blijkt dat werkgevers niet discrimineren, dan geven ze sociaalwenselijke antwoorden. Maar dat laatste is vrijwel onmogelijk met de methode die wij gebruiken, zegt Peter Berkhout, een van de auteurs van De onderkant van de arbeidsmarkt vanuit werkgeversperspectief. De conjunctanalyse filtert dergelijk gedrag eruit en geeft precies aan welke kenmerken van laagopgeleiden wel bepalen of ze die baan wel of niet krijgen. Het saneren van 4 duizend vervuilde locaties kost een smak geld. Gezondheid en ecologie zijn ermee gebaat. Maar is het dat wel waard? Het aandeel van het ongeschoolde werk in de totale werkgelegenheid is veel kleiner dan het aantal laagopgeleiden in de beroepsbevolking. De werkloosheid onder deze groep neemt sinds enkele jaren snel toe. Volgens minister De Geus dreigt het gevaar dat deze grote groep langdurig aan de kant komt te staan. Per vacature op vmbo-niveau krijgt een werkgever gemiddeld zestien sollicitanten. In iets meer dan de helft van de gevallen neemt de werkgever iemand aan die niet aan de eisen voldoet, zegt Berkhout. Maar waar letten zij precies op, wat is voor een werkgever belangrijk? De onderzoekers legden 102 personen die verantwoordelijk zijn voor het personeelsbeleid een internetenquête voor. Zij kregen ieder tien kaartjes met fictieve kandidaten, waarbij de naam, leeftijd, opleiding en etniciteit varieerde. Daaruit konden ze iemand kiezen die op gesprek kon komen. Vervolgens kregen ze weer kaartjes met fictieve sollicitanten, maar nu werd gevarieerd met zachte factoren, zoals gedrag en motivatie. Nut en noodzaak van bodemsanering Gasfabrieken, tankstations, spoorwegemplacementen, vuilstortingen schoon kan Nederland bepaald niet worden genoemd. Er zijn inmiddels 4 duizend vervuilde locaties bekend, met alle risico s van dien voor gezondheid en ecologie. De kosten van sanering worden geraamd op 12 miljard euro, nog afgezien van inspanningen die de overheid van particulieren vraagt om vervuilde gronden zelf aan te pakken. In de Tweede Kamer zijn echter vragen gerezen over nut en noodzaak van het saneringsprogramma. In het kader van een lopend onderzoek van het Milieu- en Natuurplanbureau (MNP) heeft SEO Economisch Onderzoek de maatschappelijke kosten en baten van zeventien cases onderzocht. Sanering zorgt naar verwachting voor een betere gezondheid en ecologie en juist de omvang van deze effecten is nog niet vastgesteld. Door die lacune zijn deze baten niet in harde euro s uitgedrukt, zegt Freddie Rosenberg. Het MNP is bezig alsnog een inschatting te maken van deze effecten. Pas als dat gebeurd is, bestaat er een volledig beeld van maatschappelijke kosten en baten. Andere zaken hebben wij wel kunnen doorrekenen, zoals de kosten van regelgeving in de vorm van administratie of verplicht onderzoek. Regelgeving beperkt bovendien een betere benutting van gebieden. Door sanering wordt die beperking opgeheven. Gemeentes en Rijk dragen in de onderzochte cases saneringskosten, terwijl particulieren er profijt van hebben. In stedelijk gebied kan sanering tot relatief grote baten leiden doordat de grond er schaars is. Grond kan door sanering worden gebruikt voor recreatie, bewoning of bedrijfsactiviteiten, zegt Rosenberg. De baten hiervan vangen in sommige gevallen de kosten van sanering op. Ook kunnen woningen in waarde stijgen na sanering. De mate waarin is afhankelijk van het gezondheidsrisico, waarover tot nu toe onvoldoende bekend is. De waardevermeerdering is daarmee afhankelijk van de perceptie over gezondheidseffecten en deze wordt beïnvloed door regelgeving. F. Rosenberg, R. Lieshout en B. Hof: MKBA bodemsanering. Case studie in het kader van lopend onderzoek van het Milieu- en Natuurplanbureau. Kruiwagen Uit deze conjunctanalyse blijkt dat een diploma erg belangrijk is om te worden uitgenodigd voor een gesprek, zegt Berkhout. En wie zich aanmeldt via een bekende werknemer van het bedrijf, heeft een grotere kans dan degene die via een advertentie solliciteert. Als het zo is dat allochtonen minder vaak worden uitgenodigd, dan komt dat niet hoofdzakelijk doordat personeelsfunctionarissen discrimineren. Allochtonen hebben kennelijk minder vaak een diploma en minder vaak een kruiwagen. En daardoor minder kans op de baan niet omdat ze allochtoon zijn. Wie wordt uitgenodigd voor het gesprek kan maar beter op tijd komen. Te laat komen is, samen met onverzorgde kleding of opvallende piercings, en het niet aankijken van de persoon aan de andere kant van de tafel een belangrijke factor om afgewezen te worden. En: beheersing van de Nederlandse taal is absoluut noodzakelijk. De sollicitant heeft dus zelf veel invloed op de kans op een baan, zegt Berkhout. Dat staat in schril contrast met de mogelijkheden van de overheid om zwakke groepen met bijvoorbeeld loonkostensubsidies te ondersteunen. Goed gedrag is zeker tien keer zo effectief als de meest efficiënte beleidsprikkel: de niet-goed-geld-terug garantie. Laagopgeleiden naar een taalles of sollicitatiecursus sturen, dát helpt pas. M. de Graaf-Zijl, P. Berkhout, J.P. Hop en D. de Graaf: De onderkant van de arbeidsmarkt vanuit werkgeversperspectief. De rol van percepties bij de selectie van laagopgeleide sollicitanten. In opdracht van het Ministerie van Economische Zaken (SEO-rapport 9) Het bedrijfsleven is getroffen door het offshoringvirus. Steeds meer banen verdwijnen naar het buitenland, zo lijkt het. Maar wie goed naar alle cijfers kijkt, moet anders concluderen. Het doemscenario gaat zich niet voltrekken. Misverstanden over globalisering rechtgezet Sla de krant er eens op na, en artikelen over lagelonenlanden, offshoring en outsourcing vliegen je om de oren. Maarten Biermans heeft ze geteld: tegenwoordig is dagelijks te lezen dat Nederland banen verliest aan India en China. Enkele jaren geleden was dat hooguit één artikel per week. Maar de media brengen het halve verhaal. Wat de kranten niet schrijven, bespreken Biermans en Marko van Leeuwen in hun onderzoek Insight into Offshoring. Zelfs economen kunnen er iets van leren, want ook deze beroepsgroep huilt mee met de wolven in het bos. Biermans: Als een Nederlands bedrijf een vestiging opent in Azië, gaat er niet per definitie hier werk verloren. Vaak is er sprake van uitbreiding van de activiteiten. En mocht de Nederlandse vestiging sluiten, dan is daarmee niet aangetoond dat het komt door offshoring. Die link is gewoon niet zo makkelijk te leggen. Wat cijfers overduidelijk wel laten zien, zijn de snel toenemende investeringen in Azië. Maar zelfs dat is geen bewijs voor offshoring: Nederland investeert ook steeds meer in Europa en Noord-Amerika. Van onze investeringen gaat al twintig jaar vijf à zes procent naar Azië. Bovendien nemen de investeringen van buitenlandse bedrijven in Nederland ook fors toe. De krantenberichten ten spijt, is er volgens Biermans geen sprake van een trendbreuk. Werkgelegenheid gaat door globalisering dan ook niet verloren. Wie dat gelooft, denkt dat de hoeveelheid werk op de wereld constant is: wat anderen aan banen erbij krijgen, verliezen wij. Maar zo werkt dat niet % 71 % 47 % 16 % Europa Noord Amerika Latijns Amerika Azië Afrika Oceanië Geen bedreiging De media berichten wel over het verlies aan werkgelegenheid, als er in Nederland een fabriek sluit. Ze laten echter niet zien dat er elders in het land, door de economische dynamiek van globalisering, banen worden gecreëerd. Jaarlijks gaan er 0 duizend banen naar het buitenland, maar die worden in eigen land ook weer gecreëerd. Het verloop is jaarlijks sowieso 900 duizend banen. Uit een studie blijkt dat er tot 2014 jaarlijks 20 duizend ict-banen naar het buitenland gaan. Toch groeit de werkgelegenheid in de ict-sector ieder jaar met duizend banen. Die buitenlandeffecten vallen dus in het niet. Het geeft volgens Biermans geen pas om krampachtig te doen over de negatieve werkgelegenheidseffecten van globalisering. Het doemscenario gaat zich niet voltrekken. En daarnaast spelen er nog andere effecten. Er is veel aandacht voor lagelonenlanden maar die zijn niet altijd even aantrekkelijk. Nederlandse bedrijven krijgen bij offshoring te maken met personeel bijvoorbeeld in India of China dat naar onze maatstaven te weinig individueel is ingesteld en nauwelijks werk kan delegeren. Het is erg kostbaar om ze onze efficiënte werkhouding aan te leren. Ze kunnen wel tien keer zo goedkoop zijn, maar ze zijn over het algemeen ook tien keer minder productief. De winst van verplaatsing naar Azië is dus bij lange na niet zeker. Globalisering is voor ons geen bedreiging, maar biedt juist economische kansen. M. Biermans en M. van Leeuwen: Insight into Offshoring. Perspectives on offshoring in the Netherlands. In opdracht van Randstad NV (SEO-rapport 94). 71 % Nederlandse directe investeringen in het buitenland (miljarden euro in 194 en 200) Deze grafiek laat zien naar welke continenten de Nederlandse directe investeringen gaan. Tussen 194 en 200 is de totale omvang de investeringen verachtvoudigd. Een structurele verschuiving naar Azië blijkt niet terug te vinden; wel een verschuiving van Noord-Amerika naar Europa % 4 % 6 % % 2 % 1 % 1 % 2 % Bron: DNB (2006); bewerking SEO Economisch Onderzoek (2006) 9 10

6 BEDRIJFS KUNDIGE SIGNALE M E N T E N Barbara Baarsma, Marc Pomp, Jules Theeuwes (red.) Wat marktwerking precies is, welke successen er zijn geboekt en welke lessen eruit kunnen worden getrokken staat in het boek Dynamische marktwerking. Niet marktwerking is het probleem maar de halfslachtige uitvoering ervan. Marktwerking kan worden bekeken vanuit verschillende perspectieven. Zo kijkt een jurist naar hoe het gedrag van ondernemingen zich verhoudt tot nationale en internationale regelgeving, en richt een bestuurskundige zich op de doelmatigheid van toezicht. Voor een econoom is marktwerking belangrijk om de welvaart van consumenten te verbeteren. De economische invalshoek staat centraal in Dynamische marktwerking. Economische sectoren hebben hun eigen karakteristieken, die van invloed zijn op marktwerking. Criteria als toegankelijkheid, dienstverlening en kwaliteit zijn anders voor bijvoorbeeld de luchtvaart dan voor de zorg, en moeten dus voor iedere sector anders worden benaderd. In Dynamische marktwerking wordt de introductie van markwerking in vijf wat dat betreft lastige sectoren onder de loep genomen: zorg, elektriciteit, post, spoor en luchtvaart. Het zijn markten die in de praktijk ver afliggen van de ideale wereld van volkomen concurrentie en die het gevaar van mislukken altijd in zich dragen. Uit de dagelijkse dynamiek van marktwerking in deze sectoren valt veel te leren. Het boek geeft mede op basis van deze praktijkgevallen antwoord op vragen als: waarom is marktwerking nodig of gewenst? Hoe komt marktwerking tot stand? Hoe dient het marktwerkingsbeleid te worden vormgegeven? En: wat heeft de ervaring van de afgelopen jaren ons geleerd? Dynamische marktwerking is geschreven voor economen, beleidsmedewerkers, ondernemers, juristen, onderzoekers en andere belangstellenden. Als inleiding in de economie van het marktwerkingsbeleid is het boek verder geschikt voor gebruik op hbo en universiteit, zowel in economische vakken als in juridische, bestuurskundige en politicologische. Niet bang zijn voor marktwerking Dr. Barbara Baarsma is hoofd Mededinging en regulering bij SEO Economisch Onderzoek, dr. Marc Pomp is programmaleider Marktsectoren Centraal Planbureau, en prof.dr. Jules Theeuwes is werkzaam bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en aan de Universiteit van Amsterdam Dynamische marktwerking BEDRIJFS KUNDIGE SIGNALE M E N T E N Barbara Baarsma, Marc Pomp, Jules Theeuwes (Red.) (red.) BEDRIJFS KUNDIGE SIGNALE M E N T E N Dynamische marktwerking Over de complexiteit van mededinging in vijf sectoren 10 Salarissen directeuren SW-bedrijven keurig onder Balkenende-norm Transparantie en good governance zijn hot issues in veel sectoren. Na nogal wat ophef over de beloning van directeuren in diverse sectoren, wilde Cedris, de brancheorganisatie sociale werkgelegenheid & arbeidsintegratie, het beloningsniveau van directeuren van de lidbedrijven in kaart brengen. Zij krijgen niet te veel betaald. Wat de buurman of -vrouw verdient is altijd interessant om te weten. De kans dat dat salaris bekend wordt, is per 1 maart 2006 een stuk groter geworden, zolang hij of zij werkt in een instelling die overwegend uit publieke middelen is gefinancierd. Op die datum is de Wet Openbaarmaking uit Publieke middelen gefinancierde Topinkomens (WOPT) van kracht geworden. Dergelijke instellingen zijn wettelijk verplicht om het belastbaar jaarloon (op functieniveau) te publiceren, indien dat uitgaat boven het inkomen van de minister-president (164 duizend euro). De laatste jaren is er met grote regelmaat ophef geweest over de topsalarissen. De media springen graag in op (soms vermeende) misstanden in salarisland. Cedris, de brancheorganisatie sociale werkgelegenheid en arbeidsintegratie, vindt het daarom belangrijk om pro-actief te zijn in het transparantiedebat. Enig inzicht in de salarissen van SW-directeuren was er al. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken voert jaarlijks het onderzoek Topinkomens in de semi-publieke sector uit, maar dat betreft alleen SW-bedrijven die worden gevoerd als (verzelfstandigde) gemeentelijke dienst of gemeenschappelijke regeling. Andere constructies, zoals SW-bedrijven als privaatrechtelijke onderneming, vallen buiten dat onderzoek, zegt Peter Risseeuw. Cedris had dus geen eenduidig beeld van het niveau van de beloning van de directeuren van de lidbedrijven. SEO Economisch Onderzoek werd gevraagd het plaatje compleet te maken, binnen het kader van een veel groter kwantitatief onderzoek naar de bedrijfsvoering bij SW-bedrijven en andere leden van Cedris. Op een internetenquête reageerden 4 van de 94 bedrijven die lid zijn van Cedris. Onderzoeker Marcel van den Berg: We gaan er vanuit dat het eerlijk is gebeurd. We praten hier over good governance en dan mag je toch hopen dat er geen verkeerde bedragen worden genoemd. Bovendien hebben we de bedragen behoorlijk op plausibiliteit gecontroleerd, en niets afwijkends gevonden. Geruststellend beeld Gemiddeld bedroeg het bruto jaarsalaris 200 Goed geld Ook de VFI, de brancheorganisatie van goede doelenorganisaties, werkt aan good governance en transparantie. In een onderzoek in die sector concluderen Peter Risseeuw en Jan Holleman dat een fondsdirecteur in 200 gemiddeld euro verdiende, 1,6% meer dan in Bij kleine fondsen verdient de directeur gemiddeld euro, bij grote fondsen Directiesalarissen bij de grote fondsen daalden in 200 met vier procent. van een SW-directeur euro,,1% meer dan De gemiddelde totale beloning (salaris plus andere beloningsonderdelen) kwam uit op iets meer dan een ton. De spreiding is beperkt: ruim 70% verdient tussen 0 duizend en 110 duizend euro. Vijf directeuren verdienen meer dan 120 duizend euro. Van den Berg spreekt van een geruststellend beeld : De salarissen vallen ruim binnen de Balkenende-norm. Er zijn geen excessen gevonden. Daarmee zijn wat Risseeuw betreft de tendentieuze verhalen over hoge beloningen de wereld uit. De meest voorkomende beloningsvorm naast het bruto salaris is de auto van de zaak (gemiddelde cataloguswaarde ruim 9 duizend euro), waarin de helft van de directeuren rijdt. Verder zijn er tegemoetkomingen voor ziektekosten, representatiekosten, telefoonkosten en voor gereden kilometers. Vijftien procent van de directeuren krijgt een prestatiebeloning, met een gemiddeld bedrag van tienduizend euro. De hoogte van het directiesalaris wordt vooral bepaald door de bedrijfsomvang, zegt Van den Berg. Verder betalen gemengde (publiekprivate) bedrijven hogere salarissen. Interimmanagers verdienen fors meer, maar dat staat helemaal buiten het salarisgebouw. Persoonskenmerken (geslacht, leeftijd, opleiding en aantal dienstjaren) lijken niet van invloed op het salaris. Hetzelfde geldt voor het type dienstverband (bepaalde of onbepaalde tijd). Transparantie leidt doorgaans tot een versnelde verhoging van de salarissen, zegt Risseeuw, maar in de SW-sector verwacht hij geen excessieve verhogingen. Een beperkte stijging van beloningsniveau is de prijs voor meer openheid. Het bestaan van excessen is voor het imago van een branche erger dan een hoog gemiddelde. Wij hebben kunnen meewerken aan een transparantere markt, en dat hebben we graag gedaan. M. van den Berg: Beloningsniveau directeuren Cedris-lidbedrijven 200. In opdracht van Cedris (SEO-rapport 910). J. Holleman en P. Risseeuw: Nationale Goede Doelen Rapport In opdracht van de VFI (SEO-rapport 96). Na publicatie van Dynamische marktwerking kreeg Barbara Baarsma, hoofd van het cluster Mededinging en Regulering en adjunctdirecteur van SEO Economisch Onderzoek, vooral positieve reacties. Eindelijk eens een boek over marktwerking dat ik begrijp en Een genuanceerd verhaal luidde de bijval. Samen met Marc Pomp en de nieuwe SEOdirecteur Jules Theeuwes redigeerde Baarsma het boek. Over marktwerking bestaat de nodige huiver. Veel producten en diensten kunnen door de markt wel goedkoper en efficiënter worden aangeboden, maar worden burgers dan niet uitgeleverd aan aandeelhouders die alleen meer willen cashen? Deze scepsis is vaak onnodig, stellen de auteurs in deze bundel. Zij onderzochten hoe marktwerking heeft uitgepakt op vijf terreinen: de elektriciteitssector, de post, de luchtvaart, het spoor en in de zorg. Niet overal ging het goed, maar het boek maakt duidelijk waarom het niet goed ging. Nu de succes- en faalfactoren in kaart zijn gebracht en er meer kennis en ervaring is opgebouwd over marktwerking, kunnen er ook lessen uit het verleden worden getrokken. Daarvan kan worden geprofiteerd bij de introductie van nieuwe marktwerkingsoperaties die er volgens Theeuwes en Baarsma zeker gaan komen. Waarom is dit boek er gekomen? Baarsma: We hebben gemerkt dat veel mensen marktwerking een vies woord vinden, en willen de discussie boven het niveau van de borreltafel brengen. Maar er zijn ook geïnteresseerden die het een moeilijk onderwerp vinden. Het is voor een wat breder publiek geschreven, heel toegankelijk dus. Jullie schrijven dat marktwerking haar glans wat heeft verloren. Hoezo? Theeuwes: Tijdens de Paarse kabinetten stond marktwerking hoog op de agenda. Veel marktwerkingsoperaties zijn te enthousiast en daarmee ook vaak te simplistisch ingezet. Ze zijn dan ook maar half uitgevoerd, waardoor ze geen succes zijn geworden. Maar mensen moeten niet de marktwerking daarvan de schuld geven, wel de halfslachtige invoering. Zijn er in het verleden vermijdbare fouten gemaakt? Baarsma: Marktwerkingsoperaties zijn vooral mislukt omdat er gedrochten van compromissen moesten worden gesloten. In het politieke krachtenveld gaat zoiets dan ten onder, en is het resultaat nét geen marktwerking. Wat heeft marktwerking tot nu toe opgeleverd? Theeuwes: Meer welvaart en meer keuzevrijheid voor burgers. Op het spoor kan marktwerking succesvol zijn, maar dat blijkt niet altijd, omdat de overheid het spoor maar niet wil loslaten. In de elektriciteitssector werkt het goed, en het zou nog beter werken als de overheid niet te snel wil herreguleren. Marktwerking in de zorg ziet er beloftevol uit, maar voor een definitief oordeel is het nog te vroeg. En in de telecom- en luchtvaartsector heeft iedereen de voordelen kunnen ervaren. Toch blijven mensen wat bang voor marktwerking. Baarsma: Dat klopt, maar dat is niet terecht. Het komt ook door het woord, dat is een containerbegrip geworden. Het wordt bijvoorbeeld gelijkgesteld aan privatisering. Ten onrechte. Neem de recente stakingen bij het busvervoer in Brabant. De chauffeurs zeiden dat ze niets wilden weten van marktwerking. Maar eigenlijk waren ze bang om hun baan te verliezen. Welk lessen kunnen we trekken uit eerdere marktwerkingsoperaties? Theeuwes: In ons boek noemen we er zeven. Van groot belang is dat er voldoende concurrentie is. Er moet ruimte zijn voor nieuwe aanbieders. Zie de positieve resultaten in de telecommunicatie en de luchtvaartsector. Verder moet je van te voren goed bedenken waar en hoe de overheid moet ingrijpen om marktwerking tot stand te brengen. Dat gaat niet vanzelf. En tot slot: heb geduld. De vergadercultuur die nu nog aan de overheid kleeft, zal niet direct over zijn. B. Baarsma, M. Pomp en J. Theeuwes (red.): Dynamische marktwerking. Over de complexiteit van mededinging in vijf sectoren. Den Haag: Sdu Uitgevers

7 Het Doorbraakproject Mammacarcinoom is goed voor vrouwen met borstkanker. Maar wegen de financiële opbrengsten wel op tegen de kosten? Dat is afhankelijk van de gekozen bekostigingssystematiek, berekende SEO Economisch Onderzoek. 12 Zestig jaar na de Tweede Wereldoorlog kent Nederland nog steeds woningnood. Is de overheid daar debet aan? Het overheidsingrijpen is disproportioneel en contraproductief. Nederland betaalt hoge prijs voor overheidsingrijpen woningmarkt Een huis voor jonge starters? Bijna onbetaalbaar. Een woning huren? In Amsterdam gelden wachttijden van zes tot tien jaar. Zestig jaar na de Tweede Wereldoorlog is de woningnood in Nederland nog steeds niet opgelost. Nu is de woningmarkt ook een complex fenomeen: de overheid stuurt intensief bij, er gaan tientallen miljarden euro s in om en er zijn vele partijen mee gemoeid, vaak met tegengestelde belangen. Maar wat is die rol van de overheid eigenlijk, en: wat zou de rol van de overheid op de woningmarkt moeten zijn? Die vraag legde het Ministerie van Economische Zaken voor aan SEO Economisch Onderzoek. De armen van de overheid op de woningmarkt zijn lang, maar de ingrepen zijn niet altijd even goed doordacht. Er zijn veel externe effecten, zoals schaaleffecten en marktmacht. En ingrepen op de woningmarkt beïnvloeden ook nog eens het fiscale systeem en de arbeidsmarkt. Neem de hypotheekrenteaftrek, zegt Bert Hof: doel daarvan is het eigen woningbezit te bevorderen. Maar als er te weinig wordt gebouwd, is het enige resultaat hogere woningprijzen en belastingtarieven. Deze negatieve effecten het welvaartsverlies is berekend op twee miljard euro per jaar halen de rechtvaardiging van de hypotheekrenteaftrek onderuit. Iets vergelijkbaars geldt voor ruimtelijke ordening: open gebieden zoals het Groene Hart worden krampachtig beschermd tegen woningbouw. Dat leidt ertoe dat mensen op een kluitje moeten gaan wonen bepaalde gebieden mogen immers niet worden bebouwd en huizen duurder worden. Bovendien zorgt ruimtelijke ordening voor een weinig flexibele arbeidsmarkt. Beter zou zijn om ook aan natuurgebieden een bepaalde waarde toe te kennen, en zo belangen af te wegen. Dan weet je of niet bouwen in die gebieden het waard is dat de huizenprijzen stijgen. Ook in de huursector heeft de overheid teveel invloed. Zo stimuleert huurprijsregulering huurprijzen mogen bijvoorbeeld slechts met een bepaald percentage stijgen niet het bouwen van huurwoningen. Het doel van huurprijsregulering is nobel: mensen met lage inkomens kunnen relatief goedkoop wonen, zegt Hof. Maar je moet wel jarenlang in de rij staan voor een huurwoning. Russische toestanden. En het heeft negatieve consequenties voor de arbeidsmarkt. Verder is de huurprijsregulering een ingreep met averechtse effecten: het leidt tot scheefwonen. Tot slot de woningcorporaties hoewel ze zelfstandig zijn hebben ze een publieke taak. Ze bieden woningen aan onder de marktprijs. Dat kan nobel zijn, zegt Hof. Maar in Amsterdam is ruim vijftig procent van de huurwoningen in handen van corporaties, bedoeld voor de armeren. Maar het aantal armeren is veel kleiner. De overheid subsidieert dus mensen die een huurwoning goed kunnen betalen. Contraproductief De rol van de overheid is ontegenzeglijk doorgeschoten, concluderen de SEO-onderzoekers. Het huidige overheidsbeleid is uit oogpunt van welvaart verre van optimaal. Hof: Officiële doelen sporen maar zelden met publieke belangen. Daarmee is de prijs van het overheidsingrijpen op deze markt zeer hoog. Het huidige overheidsingrijpen is dus disproportioneel en contraproductief. Moet de overheid zich dan maar van de woningmarkt terugtrekken? Ook weer niet. Haar rol in de ruimtelijke ordening blijft van belang, om te voorkomen dat mensen weer té verspreid gaan wonen. Ook dat heeft nadelige consequenties voor bijvoorbeeld de arbeidsmarkt. De huurtoeslag is echter paternalistisch en kan verdwijnen, zegt Hof. Wel zou deze vervangen moeten worden door een belastingverlaging. De huurprijsregulering zou moeten worden losgelaten voor mensen die verhuizen; voor mensen die in een huurhuis zitten, zou huurbescherming moeten blijven bestaan. Op de huurmarkt kan de overheid nog een andere belangrijke rol spelen. Op de huurmarkt dreigt vaak risicoselectie: alleen mensen met een zeker inkomen krijgen een woning van de verhuurder. Dat is niet goed. De overheid kan verbieden dat verhuurders inzage kunnen vragen over het inkomen van huurders. Aanpassingen zoals afschaffing of ernstige beperking van de hypotheekrenteaftrek, moeten wel geschieden volgens een uitgekiend traject. Anders ontstaan er opnieuw averechtse effecten voor huiseigenaren of huurders. B. Hof, C. Koopmans en C. Teulings: Een nieuw fundament. Borging van publieke belangen op de woningmarkt. In opdracht van het Ministerie van Economische Zaken (SEO-rapport 99). De prijs van zorgvernieuwing Vrouwen die mogelijk borstkanker hebben, verdienen snelle en adequate zorg. Het zogeheten Doorbraakproject Mammacarcinoom is daarvoor speciaal in het leven geroepen. In 22 ziekenhuizen is het project uitgevoerd om de kwaliteit van de zorg voor de patiënten te verbeteren: de wachttijden worden korter en minder vaak is een tweede operatie nodig. Maar wat goed is voor patiënten, hoeft nog niet goed te zijn voor zorgaanbieders en -verzekeraars. Lucy Kok en Linda Heemskerk voerden in twee ziekenhuizen een computersimulatie uit om de kosten en opbrengsten voor zorgaanbieder en zorgverzekeraar door te rekenen. Daaruit blijkt dat het Doorbraakproject in het algemeen leidt tot een uitgebreidere diagnostiek (meer overleg, duurdere behandelmethoden) en daardoor tot hogere kosten. Maar de uitgebreidere diagnostiek betekent ook minder heroperaties, wat weer geld uitspaart. De opbrengsten van het project zijn afhankelijk van de bekostigingsmethode die wordt gehanteerd. In de FB-systematiek ( functiegerichte budgettering ) krijgen ziekenhuis en chirurg minder inkomsten door het uitblijven van tweede operaties. De inkomstendaling is vrijwel zeker Wie naar Zuid-Korea vliegt, landt sinds enkele jaren op de luchthaven Incheon, op een eiland voor de kust van Seoel. Het voormalige vliegveld Gimpo verzorgt alleen nog maar binnenlandse vluchten. Korea ligt in een van de sterkst groeiende regio s ter wereld. Tot 2020 wordt jaarlijks een economische groei van ruim 4% verwacht. In 202 kan Incheon rekenen op 0 miljoen passagiers, tien jaar later zullen dat er 120 miljoen zijn. De grenzen van de luchthaven komen in zicht. Daar komt bij dat de markt in hoog tempo liberaliseert, wat leidt tot concurrentie met Japanse en Chinese luchthavens. Hoe kan Incheon een leidende overstapluchthaven (hub) worden in noordoost Azië? Die vraag kreeg NACO (Netherlands Airport Consultants) voorgelegd. SEO Economisch Onderzoek voerde als onderaannemer van NACO, met specifieke expertise, de economische analyse uit. Meerdere scenario s en strategieën werden doorgerekend. Incheon heeft te kampen met twee handicaps, zegt Jan Veldhuis. Zo groter dan een eventuele kostendaling. In de DBC-systematiek (Diagnose Behandel Combinatie) leidt het project voor ziekenhuis en chirurg niet tot andere inkomsten. Daardoor kan het project positief of negatief uitpakken, maar een kostendaling of stijging komt helemaal voor rekening van ziekenhuis en chirurg. Voor patiënt betekent het doorbraakproject een ondubbelzinnige baat, stelt Lucy Kok. Maar ziekenhuis en chirurg gaan er bij de huidige FBsystematiek vrijwel zeker op achteruit. Er is dus geen stimulans om te innoveren. De DBC-systematiek bevat echter wel een stimulans om te innoveren. In de DBC-systematiek kan het ziekenhuis de efficiencywinst, als gevolg van minder heroperaties, zelf houden, vult Linda Heemskerk aan. L. Kok en L. Heemskerk: Kosten en baten van zorgvernieuwing. De mammapoli doorgelicht. In opdracht van het College voor Zorgverzekeringen (SEO-rapport 916). Een luchthaven met potentie in noordoost Azië Incheon, de nieuwe luchthaven van Seoel, wil de grootste overstapluchthaven in de regio worden. Maar er zijn beren op de weg. SEO Economisch Onderzoek adviseert. vliegt Korean Air met te grote vliegtuigen, waardoor de frequenties te laag zijn. Met een hogere frequentie zou de luchthaven een groter marktaandeel kunnen behalen. Ons advies is dan ook dat Korean Air met kleinere vliegtuigen zou moeten vliegen. Dat is goed voor hun marktpositie. Een andere handicap is dat Korea twee home carriers heeft, Korean Air en Asiana. Veldhuis: Omdat deze met elkaar concurreren, verslechtert hun beider marktpositie. Bovendien stemmen ze hun vluchten onderling niet af om overstappende reizigers aan te trekken. Ze zouden hun dienstregeling beter op elkaar kunnen afstemmen. Het rapport wordt in november aangeboden aan de autoriteiten van Incheon. NACO en SEO Economisch Onderzoek: Incheon International Airport, Masterplan for The Next Generation. Balancing quality and volume. 1

8 14 Faits divers arbeid & kennis Methodologies on labour market indicators, Arjan Heyma en Djoerd de Graaf. Opdrachtgever: Ministerie van Arbeid, Slowakije, met steun van de Wereldbank, SEO-rapport 74 Beloningsverschillen tussen de marktsector en collectieve sector in 2004, Ernest Berkhout, Arjan Heyma en Wiemer Salverda (i.s.m. AIAS). Opdrachtgever: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties, SEO-rapport 9 De onderkant van de arbeidsmarkt vanuit werkgeversperspectief, Marloes de Graaf-Zijl, Peter Berkhout, J. Peter Hop en Djoerd de Graaf. Opdrachtgever: Ministerie van Economische Zaken, SEO-rapport 9 De uitstroom van jonge fiscalisten uit het hoger onderwijs, Djoerd de Graaf en Peter Berkhout. Opdrachtgever: de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs (NOB), SEO-rapport 900 Studie & Werk 2006, Ernest Berkhout, Peter Berkhout en Maarten Biermans. Opdrachtgever: Elsevier Thema, SEO-rapport 902 Turistika: modelscenario s (deel III), Peter Berkhout, Ernest Berkhout, Luelo Girigorie (DEZ). Opdrachtgever: de Curaçao Tourist Board & Dienst Economische Zaken (DEZ) van Curaçao, SEO-rapport 94 Arbeidsmarktmonitor Zuidelijk Noord-Holland, Juli 2006, Arjan Heyma, Maarten Biermans, Djoerd de Graaf, Jaap-Anne Korteweg, Chris van der Vegt (i.s.m. Douwe Grijpstra en Peter de Klaver, Research voor Beleid). Opdrachtgever: Programmabureau Platform Arbeidsmarkt en Onderwijs (PAO), SEO-rapport 922 Artikelen Meijer, E., J. Sluiter, A. Heyma, K. Sadiraj and M. Frings-Dresen (2006). Cost-effectivess of multidisciplinairy treatment in sick-listed patients with upper extremity musculoskeletal disorders: a randomized, controlled trial with one-year followup, International Archives of Occupational and Environmental Health, 79, (), Heyma, A. and M. de Graaf-Zijl (2006). Onderzoek naar cliëntstromen in de bijstand, 2, (6), 11 bedrijfstakanalyse Beloningsniveau directeuren Cedris-lidbedrijven 200, Marcel van den Berg. Opdrachtgever: Cedris, SEO-rapport 910 Kentallen assurantiekantoren NVA 200, Marcel van den Berg, Baukje Gietema en Peter Risseeuw. Opdrachtgever: NVA, SEO-rapport 914 Chemie in concurrentie, Koert van Buiren, Jarst Weda en Florà Felsö. Opdrachtgever: VNCI, SEO-rapport 91 Marktaandelen volmachtkanaal assurantiebemiddeling 200, Jan Holleman. Opdrachtgever: NVGA, SEO-rapport 90 Waarborg- en Garantiefondsen, Jorna Leenheer. Opdrachtgever: Ministerie van Financiën, SEO-rapport 91 Super de Boer koopzegels, deelname, motivatie en effectiviteit, Jorna Leenheer. Opdrachtgever: Super de Boer, SEO-rapport 92 (Het rapport is niet vrijgegeven voor publicatie.) Nationale Goede doelen Rapport 200, Jan Holleman en Peter Risseeuw. Opdrachtgever: VFI, SEO-rapport 96 Brancheverkenning Makelaardij Onroerend Goed 200, Peter Risseeuw en Marcel van den Berg. Opdrachtgever: NVM, SEO-rapport 94 (Het rapport wordt verspreid door NVM.) Artikelen Jorna Leenheer, Loyaliteitsprogramma s: zinvol CRM-instrument?, in: Tijdschrift voor Economie en Management, , luchtvaart Langere baan, meer werk? Toetsing van het Rapport Regionaal economische betekenis Lelystad Airport, Linda Heemskerk, Jaap de Wit, Freddie Rosenberg. Opdrachtgever: Gemeente Lelystad, SEO-rapport 944 (nog niet vrijgegeven voor publicatie) Traffic forecasts Mumbai airport, Jan Veldhuis. Opdrachtgever: NACO. (nog niet vrijgegeven voor publicatie) mededinging & regulering Bodem in belmarkt? Evaluatie van de Universele dienst telefonie, Barbara Baarsma, m.m.v. Joost Poort, Rogier Lieshout en Daan Zult. Opdrachtgever: Ministerie van Economische Zaken. SEO-rapport 929 Waarde GSM-900-spectrum, Joost Poort, Barbara Baarsma, Matthijs Gerritsen. Opdrachtgever: Ministerie van Economische Zaken. SEO-rapport 927 Opties op de Zuidas, Joost Poort, Carl Koopmans (in samenwerking met PWC, Jun Hoo, Jan Willem Velthuijsen). Opdrachtgever: Gemeente Amsterdam. SEO-rapport 926 Evaluatie van prognosemodel justitiële ketens Civiel en Bestuur, Flóra Felsö, Barbara Baarsma, Simon Bremer, Matthijs Gerritsen. Opdrachtgever: WODC. SEO-rapport 92 Vaste netten, dynamische markten: publieke belangen op de telecommarkt, Joost Poort, Barbara Baarsma, Simon Bremer, Michiel Tijssen. Opdrachtgever: KPN. SEO-rapport 920 De welvaartseffecten van het splitsingsvoorstel: een overkoepelend beeld, Michiel de Nooij en Barbara Baarsma. Opdrachtgever: Eneco. SEOrapport 91 Industriebeleid op het juiste niveau: welke agenda moet waar liggen, M Biermans, J. Poort, Opdrachtgever: Stichting voor Industriebeleid en Communicatie (SIC). SEO-rapport 912 Kosten van octrooigemachtigden, B.E. Baarsma (SEO), R. Berndsen (Berenschot), L.M.H. Bottelberghs (Berenschot), M. de Nooij (SEO), T. van der Rijken (Berenschot). Opdrachtgever: Ministerie van Economische Zaken, SEO-rapport 91 Hoge stroomprijzen voor Nederlandse industriële grootverbruikers: een schets van oorzaken en oplossingen, Barbara Baarsma, Michiel de Nooij. Opdrachtgever: FNV Bondgenoten, SEO-rapport 2 Artikelen Flóra Felsö, Barbara Baarsma en José Mulder (2006), Cooperation for tenders: is it a threat to competition?, in: Gustavo Piga and Khi V. Thai (eds.), Advancing public procurement: Practices, innovation and knowledge sharing. Amsterdam: PrAcademicsPress Laurens de Vries en Michiel de Nooij, Slimme subsidie van schone stroom, ESB, 91(2006), 449, 0 R. Aalbers en R. Bakker, Private verzekerbaarheid van overstromingen behoeft inhaalslag, ESB, 91(2006), 4491, 76-7 J. Poort, G. Marlet, C. van Woerkens, Omvang en belang van de creatieve productie in Nederland, hoofdstuk in: B. Hofstede, S. Raes (eds.): Creatief vermogen: de economische potentie van cultuur en creativiteit, Den Haag: Elsevier Overheid Joost Poort en Sweder van Wijnbergen, Opta geeft KPN boete op innovatie, in: NRC Handelsblad, 6 november 2006 Koert van Buiren, Staatssteun innovaties rigoureus herzien, Het Financieele Dagblad, 9 augustus regio & transport Amsterdamse Economische Verkenningen 2006, Chris van der Vegt, Jaap Anne Korteweg en Rogier Lieshout. Opdrachtgever: Stichting AEV, SEO-rapport 901 KBA Bodemsanering, Freddie Rosenberg, Bert Hof en Rogier Lieshout. Opdrachtgever: Natuur- en Milieuplanbureau. SEO-rapport 901. (niet vrijgegeven voor publicatie) Prioritering stationsprojecten, Bert Hof en Carl Koopmans. Opdrachtgever: ProRail, SEO-rapport 90. (niet vrijgegeven voor publicatie) Autopech en de invloed van het weer, Peter Berkhout, Freddie Rosenberg en Rogier Lieshout. Opdrachtgever: ANWB, SEO-rapport 91 (niet vrijgegeven voor publicatie) zorg & zekerheid Kosten en baten van reïntegratie, Lucy Kok, David Hollanders, J.P. Hop. Opdrachtgever: Boaborea, SEO-rapport 92 Keuzemogelijkheden en kwaliteit in de kinderopvang, Lucy Kok en Thomas de Hoop. Opdrachtgever: het Ministerie van Economische Zaken, SEO-rapport 92 Verdiend met pensioen? ontwikkelingen in participatie over de levensloop, Inge Groot, Klarita Sadiraj. Opdrachtgever: KBO, SEO-rapport 907 Werkt de reïntegratiemarkt? onderzoek naar de marktwerking op de reïntegratiemarkt, Inge Groot, David Hollanders, Peter Hop, Sander Onderstal (UvA). Opdrachtgever: het Ministerie van SZW, SEO-rapport 946 Van bijstand naar werk in Amsterdam: effectiviteit van reïntegratiediensten, Marloes de Graaf-Zijl, Arjan Heyma, Thomas de Hoop. In opdracht van de Dienst Werk en Inkomen gemeente Amsterdam, SEO-rapport 90 Artikelen Lucy Kok, Collectief contract zorg goed voor de markt, in: Het Financieele Dagblad, 20 september 2006 Lucy Kok, De baten van thuiswonen, in: Handicap en beleid, september

9 16 De prijs van kennis Arjan Heyma Meer studiefinanciering of minder collegegeld? Een dilemma waar fractievoorzitters wekelijks mee worden geconfronteerd in het BNN televisieprogramma Lijst 0. Gezien de doelgroep van jongeren is het niet verwonderlijk dat de meesten kiezen voor meer studiefinanciering. Maar wat zou ik als econoom antwoorden? Economen denken in termen van vraag en aanbod. Prijzen moeten ervoor zorgen dat beide in overeenstemming komen. Collegegeld kan worden gezien als de prijs van kennis. De productiekosten ervan voor gebouwen, lesmateriaal en (hoog)leraren liggen echter hoger dan het collegegeld. Dat pleit eerder voor meer dan voor minder collegegeld. Probleem is dat bij een kostendekkende prijs de vraag naar onderwijs flink lager uitpakt. Studenten (of hun ouders) hebben veel minder over voor kennis dan het in werkelijkheid kost. Een deel van de opbrengst van onderwijs komt namelijk niet bij individuele studenten terecht, maar bij anderen in de samenleving. Hoger opgeleiden kosten de gezondheidzorg minder, zijn minder vaak crimineel, betalen meer belasting en zijn korter werkloos. Economen noemen dit externe effecten van onderwijs. Om individuele studenten daarvoor te compenseren, zodat ze een voor de samenleving gunstige keuze maken, ontvangen ze onder andere studiefinanciering. Maar waarom schaffen we het collegegeld dan niet af? Waarom wordt het volgen van onderwijs niet gewoon gratis? Ten eerste omdat gratis niet bestaat. Gratis betekent dat niet de consument maar de producent de kosten van een product draagt. In het geval van onderwijs is dat de overheid en daarmee de belastingbetaler. Gratis onderwijs laat de samenleving de kosten betalen voor een product waarvoor de consument (studenten en hun ouders) best geld over heeft. Een deel van de opbrengst van onderwijs komt immers in de vorm van een hoger inkomen, maar bijvoorbeeld ook van een betere gezondheid, bij studenten zelf terecht. In het geval van basisonderwijs kan de publieke financiering nog worden uitgelegd. Iedereen behoort immers basisonderwijs te volgen en betaalt later als belastingbetaler de kosten. Maar om bijvoorbeeld de opleiding tot chirurg volledig te laten financieren door een belastingbetalende schoonmaker, leidt tot een vreemde vorm van herverdeling. Een tweede reden om onderwijs niet gratis te maken, is dat buitenlandse studenten nu al gretig profiteren van het Nederlandse onderwijsstelsel. In vergelijking met andere Europese landen bieden Nederlandse onderwijsinstellingen kwalitatief goed onderwijs tegen een lage prijs (het collegegeld). Wanneer dat ten goede zou komen aan de Nederlandse samenleving, bijvoorbeeld door het oplossen van tekorten op de Nederlandse arbeidmarkt, zou financiering uit met belastinggeld nog wel te verdedigen zijn. In alle andere gevallen zou de prijs van Nederlandse kennis best omhoog mogen. Ik beantwoord het dilemma dus voorlopig met meer collegegeld én meer studiefinanciering. En daarmee maak ik me bij Lijst 0 kijkers vast niet populair. Laat ik desondanks nog een stapje verder gaan. Externe effecten van onderwijs zijn namelijk niet voor alle studies gelijk. Zo laat de aansluiting tussen onderwijs en arbeidmarkt vaak te wensen over. Een belangrijke economische reden ligt in de studiekeuze. Die kan worden gezien als een investering die pas na 4 tot 6 jaar rendement begint op te leveren. Het rendement bestaat uit het verwachte inkomen dat gehaald kan worden dankzij de studie. Voor economen is het bijzonder lastig te voorspellen hoe de arbeidsmarkt er over 4 tot 6 jaar uitziet, laat staan voor leerlingen die voor een studiekeuze staan. Ook kennis van de toekomst heeft een prijs. De investeringsbeslissing wordt daarom eerder gebaseerd op kosten die op korte termijn aan de studiekeuze zijn verbonden en het plezier dat leerlingen in hun studietijd beleven. De kosten bestaan voornamelijk uit collegegeld en levensonderhoud, gedeeltelijk vergoed door de studiefinanciering. Zowel collegegeld als studiefinanciering varieert echter nauwelijks naar studiekeuze en speelt dus nauwelijks een rol in de investeringsbeslissing. Als belangrijkste keuzemotief blijft het plezier over dat studenten denken te beleven aan hun studie. Er is geen enkele reden te veronderstellen dat de verdeling hiervan over studiekeuzes (aanbod) precies overeenkomt met de behoefte vanuit de arbeidsmarkt (vraag). Meer variatie in collegegeld en studiefinanciering naar studiekeuze (prijs) zou de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsvraag kunnen verbeteren. Voor de ene studie dus meer collegegeld, voor de andere minder. Hetzelfde geldt voor de studiefinanciering. Mijn antwoord op het gestelde dilemma is daarmee genuanceerd, maar ongeschikt voor televisie. Ook dat is de prijs van kennis.