Toekomstverkenning Superintelligent Vervoer en Transport in de Maatschappij

Transcriptie

1 1 Toekomstverkenning Superintelligent Vervoer en Transport in de Maatschappij Bron: Aaron Lam, Startnotitie Mei 2011 Versie 1.1 Stichting Toekomstbeeld der Techniek Drs. Marie Pauline van Voorst tot Voorst (projectleider) Prinsessegracht AP Den Haag T: M: E: W:

2 2 Management samenvatting Welke behoefte is er in 2040 aan vervoer? Hoe ziet het vervoer er dan uit? Blijft individueel vervoer de overhand houden of vindt er een massale verschuiving naar collectief vervoer plaats? En is er over 30 jaar nog steeds sprake van een vrij recht op vervoer van personen en goederen of wordt de vrijheid aan banden gelegd om doorstroming van verkeer te verbeteren en de leefomgeving te beschermen? De STT-toekomstverkenning Superintelligent vervoer en transport in de maatschappij wil als antwoord op deze vragen een systeemvisie ontwikkelen die handvaten biedt voor beleidsvorming bij bedrijven en de overheid. Deze startnotitie dient om een gemeenschappelijk kader te schetsen voor de deelnemers aan de verkenning Superintelligent Vervoer en als teaser om met andere betrokken op dit gebied van gedachten te wisselen. In deze STT-toekomstverkenning wordt beoogd een breed gedragen set van mogelijke, prikkelende toekomstbeelden op te leveren die inzage geeft over waarom en hoe wij onszelf en onze goederen over 30 jaar in Nederland superintelligent kunnen vervoeren. Hierbij wordt getracht niet te veel vanuit het hier en nu te redeneren. Ten behoeve van bewustwording bij een breed publiek uit bedrijfsleven, overheid, politiek en breder maatschappelijk veld ligt de nadruk op de mogelijkheid dat zo n toekomstbeeld ontstaat en niet zo zeer op de wenselijkheid of waarschijnlijkheid van het ontstaan van die beelden. Focus binnen het individueel en collectief personenvervoer en het goederenvervoer zal gedurende het project worden aangebracht. De term superintelligent dient als uitnodiging om verder te denken dan wat nu mogelijk is en te denken aan vervoerssystemen die zelf kunnen reguleren, sturen en handelingen uitvoeren. Onder vervoer vallen niet alleen de infrastructuur en vervoermiddelen, maar ook de objecten van vervoer en de processen daaromheen (zie bijlage 1). Hierbij wordt de Nederlandse samenleving met haar eigenheid aan demografie, economie, ruimtelijke ordening en overheid als uitgangspunt genomen. Doel is om de toekomst te verkennen, niet om deze te voorspellen. Derhalve zal niet alleen naar bestaande maatschappelijke en technologische trends als urbanisatie, individualisering, digitalisering en interconnectiviteit worden gekeken. Mogelijke trendbreuken of onverwachte technologische of maatschappelijke ontwikkelingen kunnen onderdelen van de maatschappij zoals arbeid, natuur, economie of relaties daartussen (zie figuur 1 hoofdstuk 3) drastisch veranderen. Zij verdienen dus evenals bestaande trends aandacht bij het selecteren van ingrediënten voor mogelijke toekomstbeelden. Met de diverse betrokkenen (stuurgroep, marktvisiegroep, techniekvisiegroep en gedragsvisiegroep) wordt een reis door de tijd gemaakt. Het heden met de karakteristieken voor de Nederlandse samenleving en inrichting van vervoer is het vertrekpunt. Via een reflectie op de ontwikkelingen van de afgelopen dertig jaar wordt in interactieve, creatieve bijeenkomsten het identificeren van losse ingrediënten van toekomstbeelden gestimuleerd. Afwisselende teams zullen deze losse toekomstflitsen versmelten tot samenhangende toekomstbeelden. Voor elk beeld zal een agenda voor de toekomst worden geschetst inclusief welke technologische en maatschappelijke ontwikkelingen van belang zijn om tot invulling van dat beeld te komen. Aan de hand daarvan kunnen pijnpunten, keuzemomenten, verleidelijke opties en no-regret activiteiten worden geïdentificeerd. Organisaties kunnen deze gebruiken als input voor hun strategiebepaling, kennisverwerving en risicomanagement. In aanvulling op de interactieve bijeenkomsten zal gebruik worden gemaakt van interviews, literatuuronderzoek, deskresearch en congresbezoek om de opgedane inzichten aan te vullen en te toetsen. De samengestelde toekomstbeelden zullen met de tussentijdse bevindingen en inzichten worden gebundeld in een publicatie. Deze zal tijdens een afrondend symposium worden gepresenteerd.

3 3 Inhoudsopgave MANAGEMENT SAMENVATTING... 2 INHOUDSOPGAVE... 3 HOOFDSTUK 1: INLEIDING... 4 HOOFDSTUK 2: STT EN HAAR TOEKOMSTVERKENNINGEN TOEKOMST VERKENNEN...6 Waarom een blik in de verre toekomst?... 6 Waarom domeinoverstijgend?... 6 Waaraan moet een beeld van een mogelijke toekomst voldoen?... 7 Waaruit bestaan de tools? DE VERKENNINGEN VAN STT BESCHOUWING... 7 HOOFDSTUK 3: VERVOERSSYSTEMEN OVER 30 JAAR DOELSTELLING... 8 Scope en focus... 9 Aannames BOUWSTENEN VOOR EEN TOEKOMSTBEELD... 9 Deelaspecten BESCHOUWING HOOFDSTUK 4: GROVE SCHETSEN VAN MOGELIJKE TOEKOMSTBEELDEN SUPERINTELLIGENT VERVOER ONGEVALLENVRIJ COLLECTIEF WEGWERP / GEMAK BEPERKTE VRIJHEID VANUIT HUIS HOE GROOT IS DIE VAN JOU? % ELEKTRISCH MEERLAAGS BESCHOUWING HOOFDSTUK 5: WERKWIJZE AANPAK Proces Instrumenten FASERING Vormgeven van toekomstscenario s (februari 2011 t/m februari 2012) Bundelen bevindingen (maart t/m juni 2012) Disseminatie (doorlopend, met september 2012 als piek) ACTOREN EN PROJECTORGANISATIE SUCCESFACTOREN BESCHOUWING Overige bijlagen waarnaar in deze notitie wordt gerefereerd zijn in het separate document SIV startnotitie bijlagen opgenomen. Dit document is te vinden op de

4 4 Hoofdstuk 1: Inleiding Nederland is een distributieland bij uitstek, maar slibt tegelijkertijd langzaam dicht. Goederen en personen doen er steeds langer over om op hun plek van bestemming te komen. Wat voor oplossingen zijn er te bedenken voor het voorkomen van een totaal verkeersinfarct met bijbehorende economische en maatschappelijke schade? Hoe kunnen bedrijven, individuen en de overheid hier aan bijdragen? Een schets: Een werk- of schooldag begint, na het aankleden en ontbijt, nu meestal met de deur uitstappen en lopend of met de fiets, auto, bus of trein richting je werkplek of school gaan. Kom je zonder file op je plek van bestemming en haal je bij het overstappen je aansluiting? De kleren die wij aan hebben en de vervoersmiddelen die wij gebruiken zijn grotendeels elders geproduceerd en hebben ons via lucht, water, rail of weg bereikt. En voor vakantie lijkt het devies hoe verder weg hoe beter. Hoe zal zo n schets er over 30 jaar uit zien? Weet ons vervoermiddel hoe laat we willen vertrekken en staat het ons op te wachten om ons zonder chauffeur via een optimale route naar onze plek van bestemming te brengen? Vindt het goederenvervoer nog over de weg plaats? En meer algemeen: Waar werken we tegen die tijd en hoe volgen wij opleidingen? Waarvandaan worden ons eten, onze kleding en gebruiksartikelen aangevoerd? Waar en hoe brengen wij onze vrije tijd door? De antwoorden op deze vragen zijn medebepalend voor hoe vervoerssystemen er uit zullen zien. Daarnaast spelen technologische ontwikkelingen en maatschappelijke acceptatie van de uitkomsten daarvan een belangrijke rol. Er bestaan reeds de nodige visies over de toekomst van vervoer. Er is echter nog geen geïntegreerde systeemvisie. Die lacune beoogt deze STT-verkenning te dichten. Re-inventing mobility. Dit is meer dan het opnieuw uitvinden van de auto, het gaat om het vervoerssysteem. Er is een raakvlak met vervoer van objecten, over enige afstand in enige omgeving, maar er is ook sprake van mobiliteit van mensen die wonen, werken en vrijetijdsbesteding anders inrichten. Het sneller wisselen van plaats en tijd van bezigheden zal de behoeften aan vervoer veranderen naar aard, soort en omvang. Of de gemiddelde tijd die wij per dag aan vervoer besteden gelijk blijft met nu is maar de vraag. Deze verkenning richt zich op vervoerssystemen over 30 jaar. Dat lijkt ver weg. Waarom is er voor die tijdshorizon gekozen? Een toekomstverkenning kijkt verder dan ingezette trends. Juist de onzekerheden, onverwachte gebeurtenissen en (technologische) doorbraken vormen belangrijke ingrediënten die mede bepalen hoe een maatschappij er in de toekomst uit ziet. Een periode van 30 jaar schept de mogelijkheid om vooruit te denken zonder vast te blijven zitten aan beperkingen uit het heden. Zo wordt ruimte gecreëerd om de mogelijkheden en uitdagingen voor beleid duidelijk te maken. Daarnaast hebben handelingsmogelijkheden en afschrijvingstermijnen op het gebied van infrastructuur veelal een lange tijdshorizon. Dus 30 jaar vooruit kijken is relevant en noodzakelijk. Door niet voor een langere periode te kiezen worden de onzekerheden voor zover dat mogelijk is beperkt. De STT-verkenning richt zich op de mogelijkheden en de kansen die verwachte technologische ontwikkelingen 1 in combinatie met maatschappelijke ontwikkelingen over 30 jaar kunnen hebben voor vergaande automatisering van het weg-, rail-, lucht- en watervervoer, zowel sectoraal als cross sectoraal. Maar ook niet-vervoer, bijvoorbeeld in de vorm van virtuele mobiliteit, verdient veel aandacht. Daarover zullen gedurfde visies op de toekomst worden ontwikkeld in relatie tot de consequenties voor de maatschappij, instituties, bedrijfsleven, overheid en arbeidsmarkt (inclusief de weerstanden, risico s en juridische aspecten); de bijdrage van de technologie aan de oplossing van (verwachte) maatschappelijke en andere problemen. Als context is de inrichting van de maatschappij in Nederland over 30 jaar van groot belang. 1 Bijvoorbeeld mechatronica, nano-electronica, embedded systemen, intelligente software en interconnectiviteit

5 5 In deze startnotitie wordt een gemeenschappelijk kader geschetst voor deze toekomstverkenning. Als eerste wordt in hoofdstuk 2 ingegaan op wat toekomstverkenningen zijn. In hoofdstuk 3 worden de doelstelling van deze toekomstverkenning en bouwstenen voor de set toekomstbeelden verwoord. Hoofdstuk 4 geeft een korte doorkijk naar de toekomst van vervoer. Hoe zou die er uit kunnen zien? In hoofdstuk 5 wordt beschreven wat de werkwijze is om tot de set toekomstbeelden te komen. Aanvullende achtergrondinformatie kunt u vinden in de separate bijlagen. Deze startnotitie is ook een uitnodiging tot het uitwisselen van gedachten op de benoemde gebieden. U bent dan ook van harte uitgenodigd om uw visie te delen met de projectleider en andere betrokkenen via de LinkedIn groep STT Toekomstverkenning super intelligent vervoer.

6 6 Hoofdstuk 2: STT en haar toekomstverkenningen De Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) houdt zich reeds 40 jaar bezig met het uitvoeren van toekomstverkenningen op het snijvlak van techniek en maatschappij. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op wat binnen deze studie onder toekomstverkenning wordt verstaan en hoe zich dit tot STT verhoudt. 2.1 Toekomst verkennen Er zijn meerdere methoden om de toekomst te verkennen. De brede participatieve toekomstverkenningen die STT verricht vallen onder de noemer foresight. Hierbij gaat het niet zo zeer om de toekomst te voorspellen, maar om uiteenlopende beelden te schetsen over hoe de toekomst eruit zou kunnen zien. Een definitie van foresight is A set of strategic tools for anticipating the fundamental uncertainty of the future, to become more prepared for diverse challenges with adequate lead time 2. Kenmerken hiervan zijn zijn: Bewustwording van en anticipatie op niet één maar op meerdere, mogelijke toekomsten; Een tijdshorizon van enkele decennia en zodoende los komen van huidige beperkingen; Het omgaan met onzekerheid en verscheidenheid. Derhalve dienen meerdere belanghebbenden betrokken te worden; Het belichten van opkomende kansen en bedreigingen. Om de mogelijke toekomstscenario s te definiëren wordt onder meer gekeken naar trends, trendbreuken, tegenbewegingen, onzekerheden en ambities van betrokkenen. Het verkennen is geen doel op zich, maar dient als input voor beslissers, onderzoekers en ontwikkelaars om over toekomstige maatschappelijke problemen, bedreigingen en kansen na te denken. Door toekomstige ontwikkelingen en hun onderlinge relaties in kaart te brengen en deze te communiceren wordt beoogd betrokkenen beter voor te bereiden op verrassingen. De uitkomsten van een foresight studie kunnen input zijn voor een op te stellen kennis- en politieke agenda, voor discussies tussen bedrijfsleven, kennisinstellingen, overheid en maatschappelijke organisaties en voor toekomstig onderzoek. Waarom een blik in de verre toekomst? Technologische ontwikkelingen, zoals gen- en nanotechnologie, gaan steeds sneller en hebben een steeds grotere impact op de samenleving. Door combinaties van technologieën (converging technologies) ontstaan steeds nieuwe mogelijkheden die van grote invloed zijn op onze maatschappij. De snelheid waarmee dat gebeurt is enorm. De mobiele telefoon bijvoorbeeld was in korte tijd breed verankerd en heeft de maatschappij enorm veranderd. Slechts enkele decennia geleden was dat voor nieuwe technologieën anders; het duurde tientallen jaren voor een product als de fax breed werd toegepast. Door de snelheid van de ontwikkelingen is een verre blik vooruit nodig. Ministeries, bedrijfsleven en de maatschappij in den brede hebben er belang bij om te signaleren trends en de zogenaamde strong and weak signals tijdig nader te onderzoeken. Het haalt mensen uit het hier en nu en draagt bij aan een grotere bewustwording en beter anticipatievermogen op mogelijke toekomsten. Voor duurzame investeringen en beleidsplannen is het raadzaam om nu al rekening te houden met technologische ontwikkelingen waarover op dit moment nog onzekerheid bestaat, of met nieuwe technologieën waarvan de maatschappij het nut nog niet inziet maar die wel enorme potentie hebben. Denk aan duurzame energie op basis van kernfusie. Dat kan vanuit de toekomst geredeneerd een reden zijn om nu investeringen te doen in nader onderzoek of in andere faciliteiten. Waarom domeinoverstijgend? Technologische veranderingen beïnvloeden door hun toenemende complexiteit vaak meerdere maatschappelijke domeinen en kennisgebieden. Daarnaast vragen de snelle groei van kennis en toenemende interconnectiviteit om een nieuwe aanpak voor het vergaren en bundelen van kennis en 2 Jack E. Smith (2006)

7 7 voor de interpretatie van data en informatie. Het is daarom belangrijk dat de uitvoer en de landing van toekomstverkenningen domeinoverstijgend plaatsvinden. Beleidsbeslissingen over bijvoorbeeld de railinfrastructuur kunnen niet alleen op basis van technologische ontwikkelingen worden genomen; de relatie met gezondheid, landbouw, en milieu vergt een gezamenlijke aanpak. De betrokkenheid van maatschappij, bedrijfsleven, onderzoek, en overheid tijdens deze verkenning is een wezenlijk element. Waaraan moet een beeld van een mogelijke toekomst voldoen? Kenmerken van een goed toekomstbeeld zijn: 3 Credibility: is het beeld (voldoende) geloofwaardig? Relevance: is het relevant voor het doel? Opportunities: welke kansen komen hieruit naar voren? Threats: wat zijn de bedreigingen? De auteurs van Verkennen van de toekomst met scenario s (Transport & Mobility Leuven, 2007) geven daarnaast aan dat een goed toekomstbeeld ook voldoende waarschijnlijk en verrassend dient te zijn en een goede naam moet krijgen die reeds de boodschap van het beeld uitdraagt. Anderen laten uitspraken over waarschijnlijkheid achterwege en geven de voorkeur aan plausibele, voorstelbare beelden. Dit alles staat los van de vorm van een toekomstbeeld die zowel beschrijvend in algemene termen, visueel als een beschrijving van het dagelijks leven tegen die tijd kan zijn. Waaruit bestaan de tools? Er kunnen ten dienste van het verkenningsproces meerdere methoden worden toegepast. B.J.R. van der Meulen (2002) onderscheidt de volgende categorieën: Expertmethoden. Doel hierbij is om expertise in een bepaald gebied te systematiseren. De drie meest gebruikte methoden zijn expertpanels, essays en de Delphi methode 4. Indirecte expertmethoden. Veel gebruikte methoden zijn surveys, interviews, achtergrondstudies en bibliometrische methoden. Interactieve methoden. Zoals conferenties, workshops en brainstorming. Creatieve methoden. Zoals scenario studies, science fiction en brainstorming. 2.2 De verkenningen van STT De Stichting Toekomstbeeld der Techniek organiseert participatieve toekomstverkenningen die wel jaar vooruit kunnen kijken. De verkenningen worden uitgevoerd in samenwerking met een groot aantal experts en vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven, de onderzoekswereld, de overheid en de maatschappij in den brede. STT biedt een vrije ruimte waarin enthousiaste belanghebbenden elkaar ontmoeten en op creatieve wijze toekomstbeelden ontwerpen. Hieruit komen inspirerende visies op de toekomst van techniek en maatschappij voort. Vanuit de prikkelende toekomstbeelden worden voor plannen ontwikkeld samen met de betrokken stakeholders, bijvoorbeeld agenda's voor de toekomst of nader onderzoek. Resultaten van STTverkenningen zijn bijvoorbeeld onderzoeksprogramma's, netwerken, onderwijscurricula, etc. In bijlage 11 is meer informatie over STT en haar overige activiteiten te vinden. 2.3 Beschouwing Bij het samenstellen van de set toekomstbeelden rond superintelligent vervoer zal gebruik worden gemaakt van enkele van voornoemde tools. Tevens zullen de kenmerken van een goed toekomstbeeld worden gebruikt als toetssteen voor de opgestelde beelden. In hoofdstuk 5 worden deze aspecten als onderdeel van de werkwijze benoemd en uitgewerkt. 3 Gebaseerd op een verwijzing naar Visions 2030 in Transport & Mobility Leuven (2007) 4 Delphi methode: systematische bevraging en gecontroleerde interactie tussen experts om tot een consensus te komen die het geaggregeerde inzicht van de experts representeert.

8 8 Hoofdstuk 3: Vervoerssystemen over 30 jaar Het samenstellen van toekomstbeelden rond vervoerssystemen staat in deze verkenning centraal. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de achterliggende doelstelling van de verkenning en de bouwstenen om tot die toekomstbeelden rond vervoer over 30 jaar te komen. 3.1 Doelstelling Deze verkenning beoogt een breed gedragen set van mogelijke, prikkelende toekomstbeelden op te leveren die inzage geeft over waarom en hoe wij onszelf en onze goederen over 30 jaar in Nederland superintelligent kunnen vervoeren. De term superintelligent is hierbij bedoeld als uitnodiging om verder te kijken dan wat nu de gangbare praktijk is, zowel qua infrastructuur, voertuig, in een logistieke keten of in een ander domein van vervoer. Niet-vervoer is een mogelijke invulling van superintelligentie (zie voor meer associaties van betrokkenen bijlage 1). Bij de toekomstbeelden ligt t.b.v. bewustwording bij een breed publiek de nadruk op de mogelijkheid dat zo n beeld ontstaat en niet zo zeer op de wenselijkheid of waarschijnlijkheid van het ontstaan van die beelden. De doelgroep van deze verkenning bestaat uit ondernemers, beleidsmakers en politici. Middels de prikkelende toekomstbeelden voor over 30 jaar worden zij uitgenodigd om verder dan hun gebruikelijke tijdshorizon van één tot vier jaar te kijken. Door het formuleren van een agenda voor de toekomst worden hen voorstellen voor het aanzetten tot verandering aangereikt. De ambitie hierbij is dat over 5 jaar onderdelen van de uitkomsten terug te zien zijn in besluiten en beleid van bedrijfsleven en overheid. De toekomstbeelden zullen verhalend van karakter zijn en dienen voor de geïnteresseerde leek goed begrijpbaar en voorstelbaar te zijn. Zij behelzen een geïntegreerde systeemvisie en gaan onder meer in op verschillende relaties tussen vervoer en de maatschappij, waaronder de invloed op en de kansen en bedreigingen voor de Nederlandse economie. In onderstaand relatieschema worden verschillende relaties rond superintelligent vervoer in de maatschappij geïllustreerd. Figuur 1 Relatieschema superintelligent vervoer in de maatschappij Per toekomstbeeld zal worden stilgestaan bij de wisselwerking tussen technische mogelijkheden (technology push) en wensen, acceptatie en implementatie binnen de maatschappij (market pull).

9 9 De toekomstbeelden vormen handvaten voor beleidsvorming en -vaststelling binnen de overheid, kennisinstellingen en bedrijven doordat zij een aantal verschillende doelstellingen en de consequenties daarvan aangeven. Per toekomstbeeld zal een agenda voor de toekomst worden geschetst en zal worden aangegeven welke ontwikkelingen van belang zijn om tot invulling van dat beeld te komen. Aan de hand daarvan kunnen pijnpunten, keuzemomenten, verleidelijke opties en no-regret activiteiten worden geïdentificeerd. Ook zal worden aangegeven wat nodig is voor een eventuele systeemsprong. Organisaties kunnen dit als input voor hun strategiebepaling, kennisverwerving en risicomanagement gebruiken. Hoe aan deze doelstelling invulling zal worden gegeven komt in het hoofdstuk 5 aan bod. Scope en focus Binnen de scope van deze studie vallen: Individueel en collectief personenvervoer Goederenvervoer Zowel vormen van fysiek vervoer als virtueel vervoer ( niet-vervoer ) Verdere afbakening van de scope zal gedurende de looptijd van het project plaats vinden. De focus van deze verkenning is de toekomstige situatie in Nederland. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen het perspectief binnen steden, het perspectief tussen steden en het perspectief op het platteland. Waar vervoerssystemen of relevante logistieke ketens over onze nationale grenzen heen gaan, zullen van belang zijnde aspecten hiervoor worden meegenomen. Wat buiten de scope van deze verkenning valt zijn: Utilities en telecom waar deze niet voorwaardelijk voor of ondersteunend zijn aan de nader te selecteren scope binnen het personen- of goederen vervoerssysteem zijn. Sociale mobiliteit ( de mogelijkheid om te stijgen - of te dalen - op de maatschappelijke ladder 5 ) (Technologisch) ontwerp van mogelijke voertuigen. Beelden van mogelijk nieuwe vervoermiddelen blijven tot schetsen en aanduiding van benodigde (technologische) ontwikkeling beperkt Concretisering van alternatieve wijzen van energievoorziening. Potentieel nieuwe wijzen van energievoorziening zullen waar van toepassing worden vermeld en meegenomen in de toekomstbeelden. Met de technische ontwikkeling en concretisering daarvan zullen wij ons niet bezig houden. Het opzetten van pilots om additionele inzichten in mogelijkheden van technologieën en weerstanden bij implementatie te vergaren kan deel uit maken van de follow up / verankering van de verkenning. Aannames Tot nu toe zijn de volgende aannames t.b.v. het uitvoeren van de verkenning relevant: Vervoer wordt opgevat als een functie binnen de samenleving. Derhalve dienen voor een toekomstbeeld op het gebied van vervoer mogelijke toekomstige ontwikkelingen in de samenleving meegenomen te worden. Nederland is onlosmakelijk verbonden met Europa (Europese Unie) en de rest de wereld. 3.2 Bouwstenen voor een toekomstbeeld Los van de inhoudelijke invulling van een toekomstbeeld, is er een aantal onderwerpen dat een toekomstbeeld minstens dient te bevatten. Naast een schets van de mobiliteitsbehoefte zijn dit: november 2010

10 10 indicaties van doelstellingen, functies, instrumenten en actoren. 6 Ook kan inzicht ontstaan in de materiële en immateriële middelen die binnen zo n beeld ter beschikking staan of juist ontbreken. Een voorgesteld toekomstbeeld kan worden getoetst op de in hoofdstuk 2 vermelde kenmerken credibility, relevance, opportunities en threats. Deelaspecten Ten behoeve van onderling vergelijk van de toekomstbeelden kan voor de volgende inhoudelijke onderdelen worden geschetst hoe dat er uit zou zien: Waar bestaat de superintelligentie uit? Wat is de rol van de human operator en van systemen? Welke privacy-, security- en kwetsbaarheidsonderwerpen spelen een essentiële rol? Welke rol is er weggelegd voor technology push en market pull en hoe verhouden zij zich tot elkaar? Wat betekent het beeld voor de vier facetten mens, technologie, bedrijf en bestuur? Wat is de impact op de verschillende onderdelen van het relatieschema rond superintelligent vervoer (figuur 1)? Wat is het juridisch en wettelijk kader binnen het toekomstbeeld, bijvoorbeeld rond aansprakelijkheid? Wat is de druk op de kwaliteit van de leefomgeving (o.a. foot prints, geluidsoverlast)? In welke mate worden niet-hernieuwbare of recyclebare grondstoffen gebruikt? Welke primaire en secundaire vervoersprocessen zullen anders ingevuld gaan worden? (zie bijlage 1 voor nadere toelichting); Welke verdeling over en overgang tussen verschillende modaliteiten zal er binnen vervoer zijn? Wat is de kwaliteit van het vervoerssysteem in termen van bijvoorbeeld punctualiteit, betrouwbaarheid, veiligheid en vermindering van ongevallen? 3.3 Beschouwing Hierboven is een aanzet gegeven voor de scope en focus van deze toekomstverkenning alsmede voor de bouwstenen en toetsingscriteria van de op te stellen toekomstbeelden. Gaande het traject kunnen deze worden bijgesteld en aangevuld. 6 Technische Universiteit Delft, MARCEL en Berenschot (2010b)

11 11 Hoofdstuk 4: Grove schetsen van mogelijke toekomstbeelden superintelligent vervoer Tijdens de individuele interviews en bijeenkomsten die afgelopen maanden hebben plaats gevonden zijn verschillende (ingrediënten voor) toekomstbeelden rond vervoer genoemd. Als teaser voor deze verkenning is een aantal van deze geclusterd in een achttal schetsen van toekomstbeelden op het gebied van vervoer. Zij worden hieronder beschreven, los van uitspraken over hun eventuele haalbaarheid of wenselijkheid. Ongevallenvrij Nu het vervoer superintelligent is stuurt een vervoermiddel zelf en ziet het met dank aan alle sensoren tijdig alle objecten, inclusief bewegende personen en dieren, in zijn omgeving. Ook het wegdek is intelligent en efficiënt geworden. Botsingen behoren daarmee tot het verleden. Dit scheelt niet alleen veel persoonlijk leed, het heeft ook veel impact op de maatschappij. Er doen zich geen ongevallenfiles meer voor waardoor personen en goederen eerder op hun plek van bestemming zijn. De politie en ambulance hoeven niet meer uit te rijden voor verkeersongelukken. Werkgevers hebben niet meer te maken met ziekteverzuim door verkeersongevallen. Garagehouders krijgen geen auto s meer voor reparatie als gevolg van aanrijdingen. Hierdoor hebben de verzekeraars hun productaanbod moeten aanpassen. Wel nemen voetgangers nu een stuk lakser deel aan het verkeer aangezien superintelligente voertuigen hun toch wel zullen ontwijken Vervoermiddelen kunnen tevens een stuk kleiner en van veel lichter materiaal worden gemaakt aangezien ze niet meer bostbestendig hoeven te zijn. Hiermee dalen de kosten van een vervoermiddel drastisch. Ook heeft niemand meer een rijbewijs nodig. Dit creëert wel een enorme toename van het verkeer aangezien meer jongeren, slechtzienden, mindervaliden en ouderen nu zelfstandig in een auto kunnen rijden. Hierdoor wordt het een stuk drukker op de wegen. En rijinstructeurs kunnen naar een andere baan uitzien. Grootste blokkade om tot ongevallenvrij verkeer en vervoer te komen bleek het omschrijven van de aansprakelijkheid van partijen voor de theoretische situatie dat zich toch een ongeval voor zou doen. Uiteindelijk is dit risico via een voor alle vervoermiddelen verplichte collectieve verzekering afgedekt. Collectief De bezorgdheid over het milieu heeft zich na jaren van aarzeling eindelijk doorvertaald in het dagelijks handelen van mensen. Waar mogelijk wordt getracht belasting van het milieu te voorkomen. Niet alleen bij het kopen van je voedsel en kleding. Zeer zeker ook bij de keuze voor vervoer. Auto s, vooral die oude benzine slurpende modellen, worden als asociaal beschouwd. En als je zelfs nog een tweede voor je deur hebt, al is het maar als hobby, heb je je buren veel uit te leggen. Bovendien is het bezit ervan ronduit onhandig. Er zijn nauwelijks parkeerplaatsen meer en auto s die in individueel bezit zijn, zijn gedwongen om op de snelweg de rijbaan met het langzamere vrachtvervoer te delen. En waarom zou je ook niet per openbaar vervoer reizen? Dankzij de hoge frequentie staat bij een eventuele overstap je volgende vervoermiddel binnen 5 minuten voor. Het openbaar vervoer is bovendien de ideale plek om mensen te ontmoeten, te vergaderen of een training te volgen. Een heerlijke afwisseling naast al het virtuele contact dat je doorgaans hebt. Je persoonlijke agenda en reisplanner zorgt voor een optimale route en zo efficiënt mogelijk

12 12 gebruik van je (reis)tijd. Wel is het OV een onverwachte concurrent geworden van congrescentra en andere vergaderlocaties. Voor de korte afstanden en voor hen die graag in de buitenlucht zijn is er het hernieuwde witte fietsenplan. Waar je ook bent, op elke hoek van de straat vind je een fietsenstalling waar je een fiets kan lenen. Mocht je ondanks de goede openbare vervoersvoorzieningen de voorkeur geven aan individueel overdekt vervoer, dan kan je met een aantal kennissen of buren een elektrische, superintelligente autowagon leasen. Zo n autowagon lijkt overigens nog maar beperkt op een auto uit de 20 e eeuw. Dankzij doorbraken in elektrische aandrijving en de extra mogelijkheden die het Internet der Dingen en interconnectiviteit bieden is het uiterlijk sterk veranderd. Door het bezit te delen staat de autowagon zelden stil. Bovendien kan zo n autowagon op de snelweg inhaken op de autotrein en kan je zo langs de stroom van vrachtvervoer en ouderwetse auto s rijden. Ook vrachtvervoer is dankzij de belangstelling voor het milieu en economische voordelen collectiever geworden. Verschillende producenten en verladers combineren hun vracht richting detailhandel en eindconsument. In de binnensteden vindt vrachtvervoer middels treintjes plaats die nog het meest lijken op de toeristentrams uit Voor langere afstanden vormt de vrachtauto naast schepen en de trein nog steeds een belangrijk vervoermiddel voor goederen, al is de uitstoot en geluidsoverlast verder nu nihil. Door de afname van het aantal personenauto s is de doorstroming op de wegen sterk toegenomen. Er is nauwelijks nog sprake van vertraging, al blijven de knooppunten rond de havens en grote industrieterreinen en distributiecentra wel een uitdaging. Gelukkig brengt hier een sectoroverstijgend planningssysteem voor af- en aanrijden en combineren van vracht uitkomst. Wegwerp / gemak Gemak dient de mens, dus waarom zou je nog moeilijk doen nu vervoer altijd aanwezig is in de vorm die je nodig hebt. Jouw persoonlijke agent weet precies wanneer jij de deur uit wil gaan. Afhankelijk van je vervoerswens op dat moment komt het voor de gelegenheid op maat samengesteld en autonoom rijdende vervoermiddel voorrijden. De grootte en modaliteit aangepast aan jouw wens van dat moment. Rijd je alleen, dan staat een kleine cocon voor. Ga je met je gezin op vakantie, dan een ruim voertuig met voldoende plaats om relaxed de berichten van je vrienden te scannen, speelruimte voor je kinderen en voor bagage. Geniet van de rit om even lekker bij te komen. Zelf rijden is immers niet nodig. Ben je op de plek van bestemming aanbeland en heb je het voertuig niet meer nodig? Dan heb je geen parkeerproblemen, het was tenslotte een wegwerpvoertuig, dat zichzelf naar de afvallocatie rijdt. Beperkte vrijheid Nederland is dichtgeslibd. Er zijn veel eenpersoonshuishoudens met bijna allemaal een eigen auto. Mensen wonen vaak nog steeds ver van hun werk. De toegenomen vraag naar goederen heeft het verkeer de afgelopen 10 jaar helemaal vastgezet. Als gevolg hiervan heeft een aantal grote logistieke dienstverleners hun activiteiten naar het buitenland verplaatst. De economie heeft hier een grote klap van gekregen. Dit was de trigger om het oude recht op mobiliteit te vervangen door een mobiliteitsbudget. Elke inwoner van Nederland krijgt nu een budget toegewezen dat hij of zij naar vrije keuze kan inzetten. Wil je met de trein? Prima, een paar punten van je budget. Rijd je liever in een Hummer van Groningen naar Maastricht? Mag ook, maar nog twee van die ritjes en je budget voor het hele jaar zit er doorheen. Is je budget op, dan ben je gedwongen om je lopend of met de fiets te verplaatsen. Of je sluit een deal met je stuk minder mobiele overgrootvader. De administratie hiervan hoef je overigens niet zelf te doen. Je mobiliteitscoach houdt je budget bij en rekent de kosten en consequenties van verschillende keuzes voor een reis voor je voor. Overigens kan je kiezen of je zelf rijdt of je laat rijden. Maar ook bij het zelf rijden moet je niet verbaasd zijn als het voertuig ingrijpt als jij verkeersregels overtreedt of zit in te dutten. Het was wel een uitdaging hoe het mobiliteitsbudget toe te passen in de toeristische sector en voor goederenstromen. Voor goederenstromen zijn er oplossingen gevonden door de belasting van het

13 13 goederenvervoer om te rekenen naar eenheden die door de consument (uiteindelijk) worden gebruikt. Producenten en leveranciers krijgen op basis van hun marktaandeel een goederen-mobiliteitsbudget toegewezen. Voorstanders van innovatie zijn hier sterk op tegen aangezien het de gevestigde orde sterk bevoordeeld. Voor de toeristische sector is (nog) geen werkbare oplossing gevonden. Dat heeft ertoe geleid dat het aantal buitenlanders dat Nederland zakelijk of recreatief bezoekt drastisch is teruggelopen. Hotels en vakantieparken hebben veelal hun deuren moeten sluiten of een andere activiteit moeten ontplooien. Wel heeft het een positief effect op de verkeersdoorstroming met een afname van het aantal voertuigverliesuren en een grotere zekerheid over de reistijd tot gevolg. Vanuit huis Waarom nog de deur uit? Het merendeel van de mensen kunnen hun contacten en werk van huis uit onderhouden. Even je 3D-projector aan en je collega is aanwezig. Dat speelt overigens ook bij andere ritjes. En met de nieuwe technologie kan je mensen niet alleen zien, maar ook voelen en ruiken. Overigens zal een aantal beroepen in de productiesector nog wel woon-werkvervoer verlangen. Je boodschappen doe je ook vanuit huis. Maar dat is geen nieuws. Dat kon 30 jaar geleden ook al. Wel is de aanlevering van die goederen veranderd. Een deel van de producten produceer je thuis via je 3D-printer. Grote volumes goederen worden middels buizen onder de grond onbemand vervoerd. Via een netwerk van schakelpunten worden verschillende ladingen ontkoppeld en in andere samenstellingen geclusterd om hun weg van producent naar consument te vinden. Pas vanaf de goederendepots naar de wijkcentra en dorpskernen vindt het boven de grond plaats. En om het stads- of dorpsgezicht niet te zeer te vervuilen vindt de distributie middels treintjes in de nacht plaats. Bij het wakker worden staat je bestelling voor de deur. Waarom kom je dan nog buiten? Om er eens even helemaal uit te zijn en buitenlucht op te snuiven. Dan zie je hoeveel er in de ruimtelijke ordening is veranderd. Voor het weinige personenvervoer dat nog plaats vindt hebben auto s plaats gemaakt voor recreatieve superintelligente vervoersmiddelen die de gezondheid bevorderen. Wegen zijn in grote mate overbodig geworden. Veel voormalig wegoppervlak heeft een herbestemming gekregen voor voedselproductie. Door toenemende concurrentie op de wereldmarkt wilde Nederland minder afhankelijk worden op het gebied van levensbehoeften. De vrijgevallen stukken land waren dus een welkome aanwinst. Zo heeft het effect op de Nederlandse economie en samenleving een eigen gezicht gekregen bij jou in de buurt. Overigens draagt die voedselproductie dicht bij huis ook bij aan een verdere afname van het goederenvervoer. Hoe groot is die van jou? De Nederlander maakt zich geen zorgen om de dag van morgen. Door alle discussies over VNklimaatrapporten is het eerder ontstane urgentiegevoel om de milieubelasting van goederen, wonen en vervoer te reduceren omgeslagen in een houding van zal mij een zorg zijn. Veel belangrijker is hoe je vrienden en collega s tegen je opkijken, omdat jij de nieuwste BMW met 24 cilinders hebt. Dat je op de Nederlandse snelweg nooit de 500 km/h van de teller kan halen is bijzaak. Al probeer je het natuurlijk wel zodra jij wat vrije ruimte op de overvolle snelwegen ziet. Voor je lol naar buiten gaan wil je niet meer. De lucht is zwaar vervuild en zonder oordoppen in weet je zeker dat je de volgende dagen last hebt van suizende oren. De bevolking is er dan ook niet gezonder op geworden. Op de daken van nieuwe woningen leggen ze om die reden nu grote tuinen aan. Het groen moet de vele CO 2 in de lucht helpen omzetten naar zuurstof en de aardlaag dempt het geluid iets. Dat opa en oma vroeger in hun tuintje van een BBQ genoten kan je je dan ook niet meer voorstellen.

14 14 100% elektrisch De olieprijs is binnen zeer korte tijd gestegen tot boven de 500 dollar per vat. Rijden in een benzine- of dieselslurpende auto is alleen nog weggelegd voor sjeiks in oliestaten. Door het korte tijdsbestek waarin de stijging plaats vond hebben de autofabrikanten de handen ineen geslagen voor de ontwikkeling van een 100% elektrisch vervoermiddel. Hierdoor is er nu één standaard voor de cruciale onderdelen van een individueel meerpersoons vervoermiddel. Dit stelt een gebruiker in staat zijn eigen vervoermiddel samen te stellen door losse onderdelen bij verschillende leveranciers te bestellen en deze zelf in elkaar te zetten. Je eigen design vervoermiddel als ultiem persoonlijk statement! De zo ontstane bonte verzameling vervoermiddelen lijkt de veiligheid echter niet altijd ten goede te komen. Extravagante ontwerpen leiden andere verkeersdeelnemers af waardoor het aantal ongevallen is toegenomen. Wel zorgen de stillere elektromotoren door hun onaangekondigde verschijning voor toename van het aantal aanrijdingen. De meeste voertuigen hebben om die reden extra sensoren voor omgevingswaarneming en waarschuwingsbellen. Hierdoor is het aantal ongelukken niet explosief gestegen. Tot een verplichting van dat soort sensoren en functionaliteit is het echter nog niet gekomen. Om in de grote vraag naar elektriciteit te voorzien is alle bebouwing (huis, kantoor, fabriek en wegen) van zonnecollectoren voorzien. Daarmee is elektriciteit altijd dichtbij en kan snel (bij)geladen worden, maar wel pas nadat het elektriciteitsnet grondig is herzien. Ook is het straatbeeld behoorlijk veranderd. En wat kan je ineens vrij ademhalen in de stad! Geen last meer van CO 2 -uitstoot en fijnstof. Mensen met astma hoeven niet meer naar zee of de bergen. Ook is geluidsoverlast in bewoonde gebieden door de stille elektromotoren sterk afgenomen. De vervoermiddelen met grote daken hebben overigens hun eigen zonnecollector. Om ook ten tijde van weinig zonneschijn aan de energievraag tegemoet te kunnen komen zijn alle lantaarnpalen, telefoon- en elektriciteitsmasten voorzien van wieken om windenergie op te wekken. Elektriciteit als energiebron voor een vervoermiddel maakt het ook mogelijk om vervoermiddelen anders te parkeren. Een auto wordt nu vertikaal, met de neus naar het plafond geparkeerd. De meest geavanceerde kunnen zelfs tot een complete box worden ingeklapt en worden opgestapeld als in een warehouse. Hierdoor ontstaat er veel meer ruimte en behoren parkeerproblemen tot het verleden. Met deze veranderingen in manieren van individueel personenvervoer is de belangstelling voor het (elektrische) collectieve vervoer afgenomen. Dat heeft nauwelijks passagiers meer. De reeds langer bestaande vormen van collectief vervoer zoals treinen, metro s en trams wonnen met de stijging van de olieprijs wel aan populariteit, maar bleken uiteindelijk onvoldoende invulling te kunnen geven aan de wens voor vervoer van deur tot deur. Treinen, metro s en trams worden daarom nu vooral voor goederenvervoer gebruikt. Zeker in de binnensteden scheelt dat veel in overlast en uitstoot ten opzichte van de dieselvrachtauto s uit het verleden. Voor de minder dichtbevolkte gebieden vinden vrachtvervoer en de distributie van goederen plaats middels volledig elektrische vrachtauto s. Meerlaags In een poging het tij van dichtslibben van het wegennet te keren heeft Nederland fors geïnvesteerd in meerlaags vervoer. Goederenen personenvervoer vinden nu in volledig van elkaar verschillende lagen plaats. Zoals de bagageafhandeling en stroom van personen op Schiphol al veel langer van elkaar gescheiden zijn. Goedereneenheden zijn van tags en sensoren voorzien en vinden al communicerend met elkaar zelfstandig hun weg via de opengestelde netwerken van verladers en vervoerders. Deze investering heeft goed uitgepakt. De doorstroming van verkeer is sterk verbeterd met alle positieve economische neveneffecten van dien. Daarbovenop heeft Nederland met meerlaags vervoer binnen een bestaande dichtbebouwde en -bevolkte omgeving een expertise opgebouwd die

15 15 internationaal zeer wordt gewaardeerd. Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen worden nu wereldwijd gevraagd om met lokale partijen ter plekke oplossingen voor hun vastgelopen vervoerssystemen te zoeken. Beschouwing Bovenstaande beelden zijn schetsen uit de losse hand. De kans dat Nederland in 2040 er zo bij staat als in één van die geschetste beelden is minimaal. De komende anderhalf jaar zal op een meer gestructureerde manier naar het samenstellen van coherente toekomstbeelden toe worden gewerkt. Dan zal blijken of enkele van de hierboven staande schetsen nader worden uitgewerkt of dat er op basis van additionele inzichten andere toekomstbeelden worden samengesteld. In het komende hoofdstuk wordt de beoogde werkwijze nader beschreven.

16 16 Hoofdstuk 5: Werkwijze In dit hoofdstuk wordt aangegeven wat de aanpak is om invulling te geven aan de doelstelling, hoe de volgende fasen van deze verkenning worden ingericht, wie er bij betrokken worden en wat de succesfactoren zijn. 5.1 Aanpak STT-toekomstverkenningen zijn participatief. Een veelheid aan belanghebbenden wordt bij de studie betrokken om een zo breed mogelijk scala aan zienswijzen te vergaren en deze bij elkaar te toetsen. Het is daarom van belang dat er voldoende contact- en interactiemogelijkheden tussen de verschillende betrokkenen worden gecreëerd. Proces Om de creativiteit te prikkelen en betrokkenen los te weken uit de praktijk van alledag worden zij in een aantal bijeenkomsten meegenomen op een reis door de tijd. 1. Startpunt is het heden. De aanzet hiertoe is de afgelopen maanden gemaakt. Punt van aandacht zijn huidige systeemfouten. 2. Een terugblik op het verleden geeft zicht op drijvers van maatschappelijke en technologische veranderingen en onzekerheden en actoren daaromtrent. Informatie uit bijeenkomsten die het verleden als onderwerp hebben leidt tot een stelsel voor toekomstscenario s met daaraan gekoppelde toekomstbeelden. 3. Het invullen van scenario s is onderdeel van de toekomstgeoriënteerde bijeenkomsten. Deze bijeenkomsten zullen zowel binnen de afzonderlijke visiegroepen worden georganiseerd als in een dwarsdoorsnede van de verschillende groepen. Aan de hand van losse toekomstflitsen (eerste serie bijeenkomsten) zullen in de tweede serie bijeenkomsten een hoofdstroom, onderstroom en verhaallijnen worden ontwikkeld bij ieder van de scenario s met hun toekomstbeeld. Flitsen die hun tijd nog verder vooruit lijken te zijn zullen los worden geschetst. Vervolgens zullen de verhaallijnen worden uitgewerkt naar plausibele situaties en transitiepaden. Daarbij komt ook aan bod wat de verwachting voor de tussenliggende periode (over 10 tot 20 jaar) is. 4. Middels reflectie op de samengestelde scenario s, onder meer over handelingsimplicaties van de scenario s, komen wij terug in het heden. De op te stellen toekomstscenario s en bijbehorende toekomstbeelden zullen niet in één keer tot stand komen. De output van de verschillende bijeenkomsten zal worden gebruikt om de beelden vorm te geven, aan te scherpen en aan te vullen. Naast de bijeenkomsten zullen belanghebbenden worden geïnterviewd en zal literatuuronderzoek worden verricht om de toekomstbeelden te verrijken. Instrumenten De belangrijkste instrumenten die we zullen gebruiken om kennisdeling en interactie te bevorderen zijn: Interviews met enthousiaste betrokkenen en derden vanuit diverse achtergronden, zoals opiniemakers en eigenaren van jonge start-ups op gebied van vervoer. Doel van de interviews is input te verkrijgen voor de verschillende scenario s (drijfveren, angsten, behoeften en verwachtingen), de technologische invulling daarvan, en reflectie op de uiteindelijke toekomstbeelden en hun pad daarnaar toe. Interactieve, creatieve (expert)bijeenkomsten, zowel binnen de verschillende visiegroepen (zie hieronder) als tussen de verschillende groepen. Initieel kijkt de techniekvisiegroep naar wat technology push ons over 30 jaar op het gebied van vervoer kan brengen, de gedragsvisiegroep kijkt naar wat als belangrijkste aspecten van gebruik en market pull worden gezien. Vervolgens worden betrokkenen tijdens additionele bijeenkomsten met vertegenwoordigers van beide visiegroepen en mogelijk derden uitgenodigd om elkaars ideeën uit te dagen en zo verdere creativiteit in het denken te stimuleren. De bijeenkomsten zullen rond een focusgebied of thema worden georganiseerd. Afhankelijk van de fase van het

17 17 project en het doel van de bijeenkomst zal wisselend gebruik worden gemaakt van expert-, interactieve en creatieve methoden. Een grote uitdaging tijdens de bijeenkomsten is om deelnemers uit de waan van alledag te halen en het denken in toekomstige mogelijkheden te stimuleren. Daarom zal worden gepoogd discussie rond een thema of (deel)focusgebied zoveel mogelijk op één werkdag te concentreren en bij voorkeur niet te versnipperen. Naast deze instrumenten zal middels verdere deskresearch, gesprekken met leden van de marktvisiegroep en bezoek aan congressen informatie van buiten worden gehaald. Ontwikkelingen in het buitenland vormen hierbij een belangrijke inspiratiebron. Middels publicaties en presentaties zullen de opgedane inzichten worden gedeeld met een groter publiek. 5.2 Fasering Tot het einde van de verkenning worden drie fasen onderscheiden: vormgeven van toekomstscenario s, bundelen en reflectie bevindingen, en disseminatie fase jan feb mrt apr mei jun jul aug sept okt nov dec jan feb mrt apr mei jun jul aug sept okt vormgeven toekomstbeelden bundelen bevindingen Disseminatie Vormgeven van toekomstscenario s (februari 2011 t/m februari 2012) Het proces om tot identificatie en invulling van de toekomstscenario s met hun toekomstbeelden te komen is hiervoor al kort beschreven. In de maanden februari t/m mei 2011 zullen de bijeenkomsten een explorerend, divergerend karakter hebben. Vanaf juni 2011 zullen, na aanscherping van de scope en focus, de bijeenkomsten een specifieker, convergerend karakter hebben. De tussentijdse uitkomsten van bijeenkomsten en interviews worden met het oog op de eindpublicatie en mogelijke tussenpublicaties in deze fase door betrokkenen kort beschreven. Bundelen bevindingen (maart t/m juni 2012) Deze fase richt zich op verzameling en integratie van de beschrijvingen uit de vorige fase en het formuleren van mogelijke vervolgactiviteiten naar aanleiding van de bevindingen. De opgestelde scenario s zullen met hun toekomstbeelden, onderbouwing, agenda voor de toekomst en algemene beschouwing worden gepubliceerd. Disseminatie (doorlopend, met september 2012 als piek) Gedurende de totale looptijd van de verkenning zal het verloop van de studie en haar (tussentijdse) bevindingen naar buiten worden gebracht. Enerzijds middels deelname aan congressen en symposia en middels (web)publicaties. Anderzijds door verbinding met andere initiatieven te zoeken en te bezien hoe ideeën op kleine schaal getoetst kunnen worden. Doel hiervan is om de verankering van de resultaten te bewerkstelligen. Hoogtepunt van de disseminatie is de presentatie van een eindpublicatie tijdens de slotconferentie. Voor het overbrengen van de boodschap naar verschillende groepen belanghebbenden (ondernemers, beleidsmakers, politici, burgers) zal een communicatieplan worden opgesteld. 5.3 Actoren en projectorganisatie Een groot aantal organisaties en mensen uit het bedrijfsleven, onderzoekswereld, overheid en maatschappelijk veld hebben reeds aangegeven actief of passief mee te willen werken aan de toekomstbeelden rond vervoer. Een aantal van hen heeft inmiddels zitting genomen in één van de verschillende groepen die de uitvoering van deze verkenning ondersteunen. Voor de samenstelling

18 18 van deze groepen wordt verwezen naar bijlage 10. Tijdens de verkenning zullen andere partijen op ad hoc basis worden benaderd wanneer dat relevant is voor de uitvoering van de studie. Zo zal nog actief worden gezocht naar vertegenwoordiging op het gebied van leefomgeving, jongeren en (toekomstige) senioren en inspiratie door kunstenaars en filosofen. Geïnteresseerden kunnen zich voor deelname tot de projectleider wenden of tot de LinkedIn groep (STT toekomstverkenning super intelligent vervoer). De projectleiding is in handen van de projectleider die bij STT in dienst is. Zij wordt ondersteund door het een secretariaat en een stuurgroep, techniekvisiegroep, gedragsvisiegroep en marktvisiegroep. De stuurgroep heeft tot taak het overall verloop van het project te bewaken. Daarbij zorgt zij voor inspiratie, connecties en borgt zij dat de belangrijkste, sectoroverstijgende vraagstukken aan bod komen. Zij komt 3 tot 4 keer per jaar bijeen. De techniekvisiegroep levert diepgaande functionele expertise. De leden identificeren door onderlinge gedachtenwisselingen en tijdens groepoverstijgende, creatieve bijeenkomsten belangrijke technologieën voor een technology push, mogelijke toekomstige technology breakthroughs die vraag gaan genereren en de relatie daartussen. Zij beperken zich hierbij niet tot individuele sectoren of functionele domeinen maar kijken ook vanuit een overall perspectief naar nieuwe mogelijkheden. Menselijk gedrag en weerstanden zijn belangrijke factoren voor het succesvol implementeren van innovatie. Daarom houdt de gedragsvisiegroep zich bezig met bijvoorbeeld maatschappelijke gedragsveranderingen en acceptatie. Zij levert input rond menselijke drijfveren en angsten en daarmee hoe de maatschappij in Nederland er over 30 jaar uit ziet en waar vanuit de maatschappij vraag naar verwacht wordt (market pull). De marktzijde komt aan bod tijdens bilaterale gesprekken met CEO s uit de marktvisie-groep. Hen wordt gevraagd naar hun visie vanuit de vraagkant, de acceptatie en de risico s. 5.4 Succesfactoren Om de verkenning tot het gewenste resultaat van de verkenning te laten komen is een aantal factoren van groot belang: Vrijwillige inzet op basis van enthousiasme van een grote groep betrokkenen is van doorslaggevend belang, zowel voor het vormgeven van de toekomstbeelden als het uitwerken daarvan. Grote uitdaging hierbij is om de betrokkenen in hun veelal spaarzame beschikbare tijd los te weken uit het heden, zich in de toekomst te laten wanen en te laten participeren in de verslaglegging van de bevindingen. Vertegenwoordigers van alle relevante schakels in de vervoersketens zo vroeg mogelijk betrekken bij de verkenning. Dit draagt bij aan een zo volledig mogelijke beeldvorming en verhoogt het draagvlak voor de resultaten. Juiste balans houden tussen tijd en aandacht voor de eindpublicatie met toekomstbeelden en die voor het proces om tot de toekomstbeelden te komen. De eindpublicatie is van belang voor verslaglegging en borging. Het proces is van belang om nieuwe inzichten te genereren en tot breed gedragen inhoud van de eindpublicatie te komen. Juiste balans vinden tussen de belangen van individuele betrokkenen, het lange termijn perspectief, kritische distantie, en definitie van implementeerbare resultaten. Dit is van belang om tot werkelijk nieuwe inzichten te komen. 5.5 Beschouwing Nu de werkwijze gedefinieerd is rest nog maar één ding: aan de slag! Denkt u mee? LinkedIn STT Toekomstverkenning super intelligent vervoer