6 Ioniserende straling

Transcriptie

1 Ioniserende straling H. Vanmarcke, G. Eggermont, SCK H. Mol, Quarad VUB J. Brouwers, verantwoordelijk teamlid 1 Beschrijving van de verstoring Radioactiviteit is het fysisch verschijnsel waarbij onstabiele atoomkernen (radionucleïden) desintegreren. Dit gaat gepaard met het uitzenden van ioniserende straling of deeltjes. Hierbij staat ionisatie voor het proces waarbij een neutraal atoom of een neutrale atoomgroep een elektrisch geladen deeltje opneemt of afstoot (vorming van ionen). Radionucleïden zijn van nature aanwezig in mens en milieu. Industriële processen kunnen ze ook aanmaken of concentreren, waarbij verspreiding via gebruik en lozing mogelijk is. De blootstelling aan ioniserende straling, opgewekt door toestellen of komend van radionucleïden, kan biologische schade in weefsels veroorzaken wat kan leiden tot gezondheidsproblemen (bijv. kanker, erfelijke afwijkingen). Dit maakt een afdoend beheer tegen blootstelling noodzakelijk. De intensiteit en karakteristieken van de stralingsbron en de aard van de blootstelling bepalen het gevaar. De risicoperceptie van het publiek varieert naargelang de omstandigheden. Figuur 1 toont voor 1996 de samenstelling van de stralingsbelasting in Vlaanderen. Ze werd hier ingelast om het relatieve aandeel van de verschillende bronnen aan te geven en het benadrukken van de medische en nucleaire sector in dit hoofdstuk te omkaderen

2 23 24 Figuur 1: Aandeel van de belangrijkste bronnen van ioniserende straling tot de effectieve dosis van de bevolking (Vlaanderen, 1996). medische toepassingen 37% kosmische straling 8% radon 32% kernenergie, militaire toepassingen, industriële producten 1% radioactieve stoffen in het lichaam 8% thoron 3% bodem en gebouwen 11% Bron: UNSCEAR, 1993 (omgerekend naar Vlaanderen voor 1996). De gemiddelde effectieve dosis (zie punt 4.1 ) in Vlaanderen wordt geschat op 3,7 msv per jaar, waarvan 2,3 msv afkomstig is van natuurlijke bronnen. De limietwaarde voor de bevolking uit de Europese richtlijn 96/29/Euratom, die in Belgische wetgeving moet omgezet worden voor 13 mei 2000, is 1 msv/jaar (individuele dosislimiet). Deze limiet is niet van toepassing op natuurlijke of medische blootstellingen die 99 % van het totaal uitmaken. De bedoelde blootstelling (niet-medisch en niet-natuurlijk) bedroeg in 1996 gemiddeld 0,05 msv. De gemiddelde effectieve jaardosis is over de periode met bijna 1 msv toegenomen. Hiervan is ongeveer 0,2 msv afkomstig van door de mens verhoogde natuurlijke radioactiviteit. Oorzaken zijn de verminderde luchtverversing en de verruimde toepassing van bouwproducten waarin vliegassen en fosfaatgips zijn verwerkt. Deze afvalproducten van de steenkoolverbranding en de fosfaatnijverheid bevatten verhoogde concentraties aan natuurlijke radioactieve stoffen. De veel grotere toename van de menselijke bronnen met ongeveer 0,8 msv is volledig op rekening van de medische toepassingen te schrijven. In dit hoofdstuk zal dan ook veel aandacht gaan naar de medische sector. Ondanks de beperkte bijdrage (minder dan 1 %) vanuit de nucleaire industrie tot de dosis die de bevolking ontvangt, komt ook deze sector ruim aan bod. Dit is te wijten aan de risico s die een nucleaire exploitatie met zich meebrengt. Radon, dat in belangrijke mate een binnenhuis-probleem is, past minder in het opzet van MIRA en zal dan ook slechts in beperkte mate verder worden uitgewerkt. In 1998 deden zich enkele belangrijke feiten voor met betrekking tot dit thema. Zo heeft de federale ministerraad op 16 januari 1998 inzake het beheer op lange termijn van laag(radio)actief en kortlevend afval, gekozen voor een oplossing van definitieve

3 aard die progressief, flexibel en reversibel is. De Nationale Instelling voor het beheer van Radioactief Afval en verrijkte Splijtstoffen (NIRAS) moet tegen het jaar 2001 voorontwerpen van definitieve berging aan de oppervlakte en in de diepte aan de federale regering voorleggen. De prospectie naar geschikte bergingsplaatsen wordt voortaan beperkt tot de bestaande nucleaire zones en plaatsen waar de gemeentelijke overheid belangstelling toont, zoals te Beauraing. De bevolking van Beauraing heeft zich evenwel op 28 juni 1998, met een meerderheid van 94 % van de stemmen, tegen de mogelijke vestiging van een bergingsinstallatie voor laagactief afval op het militair domein van Baronville uitgesproken. Wat het beheer van hoogactief afval betreft, heeft de federale regering op 4 december 1998 beslist om voorlopig geen nieuwe contracten meer af te sluiten voor de opwerking van bestraalde brandstof. De regering wenst beide opties, de directe berging van bestraalde kernbrandstof (open brandstofcyclus) en de opwerking met recyclage van uranium en plutonium onder de vorm van Mixed-Oxide brandstof (MOX-brandstof) (gesloten brandstofcyclus), op voet van gelijkheid te behandelen. De geïnventariseerde hoeveelheid hoogactieve bestraalde kernbrandstof bedroeg eind 1997 ongeveer ton, waarvan 650 ton wordt opgewerkt in het Franse La Hague en ton opgeslagen ligt op de sites van de centrales. De negatieve houding van de publieke opinie ten aanzien van inplanting, constructie en vergunning voor bergingsinstallaties van hoogactief afval heeft het onderzoek over scheiding en transmutatie een nieuwe impuls gegeven, als alternatief voor de twee bestaande brandstofcycli. De doorgedreven opwerking met scheiding van transuranen en splijtingsproducten en de verbranding ervan in speciaal ontworpen kerninstallaties, blijken echter niet erg efficiënt te zijn voor de groep van radionucleïden die verantwoordelijk is voor de blootstelling op lange termijn. Hierdoor blijft de nood aan geologische berging van hoogactief afval bestaan (Volckaert, 1998). Internationaal zien wij in de meeste landen een moratorium op de bouw van nieuwe kerncentrales. Onder druk van een negatieve publieke opinie en van een dalende olieprijs wordt in sommige landen (bijv. Duitsland) zelfs hardop gedacht aan een afbouw van de nucleaire elektriciteitsvoorziening. De wereld werd in mei 1998 geconfronteerd met een nucleaire wapenwedloop in Azië. India voerde 5 ondergrondse kernproeven uit met 3 kleinere sub-kton bommen (TNT-equivalent) en twee grotere bommen (een atoombom van 12 kton en een waterstofbom van 43 kton). Pakistan reageerde daarop met 6 ondergrondse kernproeven bestaande uit 3 sub-kton bommen en 3 grotere atoombommen van respectievelijk 12, 25 en 12 kton. De rechtstreekse gezondheidsimpact hiervan voor Vlaanderen is verwaarloosbaar. Niettemin is het vermelden ervan belangrijk omdat deze gebeurtenissen het risico op een nucleair conflict illustreren en wijzen op een ontoereikende wereldwijde controle. Begin juni 1998 werden sterk verhoogde luchtconcentraties van cesium-137 waargenomen over Zuid-Frankrijk, Zwitserland, Noord-Italië en Oostenrijk. De oorzaak ervan kon met behulp van atmosferische verspreidingsmodellen teruggebracht worden tot het smelten van een cesium-bron in een staalfabriek te Algeciras (Spanje) enkele dagen eerder. De ingekapselde cesium-bron was onopgemerkt via het schroot in de hoogoven terecht gekomen, gedeeltelijk verdampt en met de wind verspreid over de Middellandse Zee

4 Het thema ioniserende straling heeft een onrechtstreekse band met verschillende andere thema's die beïnvloed worden door de aard van de brandstof gebruikt bij de elektriciteitsproductie. Meer dan 50 % van de elektriciteit in België wordt immers opgewekt door middel van nucleaire energie. Deze energie komt vrij bij splitsing van zware atoomkernen, wat gepaard gaat met de omzetting van een hoeveelheid massa in energie. Zonder een drastische vermindering van het elektriciteitsverbruik en zonder een intensieve uitbouw van hernieuwbare energievormen (bijv. wind- en zonneënergie) zou de vervanging van de bestaande kerncentrales door klassieke centrales op basis van fossiele brandstoffen aanleiding geven tot een toename van broeikasgassen (CO 2 en methaan), van verzurende gassen (SO 2 en NO x ) en van afvalstoffen (vliegas en bodemas). De precieze milieu-impact is afhankelijk van de karakteristieken van de alternatief ingezette fossiele brandstoffen en van de toegepaste verbrandingstechniek. Anderzijds, zelfs indien de nucleaire elektriciteitsproductie zou stopgezet worden in 2000, zal het totaal volume radioactief afval tegen het jaar 2050 hoogstens 25 % lager zijn, wegens de grote hoeveelheid ontmantelingsafval. Aangezien ioniserende straling een federale bevoegdheid is, hebben de meeste gegevens in dit thema betrekking op België. Waar mogelijk werden afzonderlijke cijfers voor Vlaanderen weergegeven. 2 Maatschappelijke activiteiten 2.1 Verloop indicator(en) en normen Medische sector Als indicator voor de medische toepassingen van ioniserende straling hanteren we het aantal onderzoeken per jaar, waarbij personen om medische redenen worden blootgesteld aan ioniserende straling. Dit aantal kan geschat worden op basis van gegevens van het RijksInstituut voor Ziekte- en InvaliditeitsVerzekering (RIZIV). Het werkelijk aantal onderzoeken ligt waarschijnlijk zo n 10 % hoger (niet door het RIZIV vergoed). In figuur 2 wordt de evolutie van het aantal onderzoeken in de radiologie (a) en in de nucleaire geneeskunde (voornamelijk inspuiten van radionucleïden voor medische beelden) (b) voor België weergegeven over de periode Specifieke gegevens over Vlaanderen zijn beschikbaar voor de radiologie in Ook deze informatie werd opgenomen in figuur 2. Figuur 2: Evolutie van het aantal onderzoeken in de radiologie (a) en in de nucleaire geneeskunde (b) per inwoners per jaar (België, ; Vlaanderen, 1996)

5 aantal onderzoeken per inwoners België Vlaanderen aantal onderzoeken per inwoners a. b. Bron: VUB Het aantal radiologische onderzoeken daalt licht in de loop der jaren. De plots lagere waarde vanaf 1993 wordt verklaard door een aanpassing in de RIZIV-nomenclatuur. Het aantal radiologische onderzoeken in Vlaanderen is gelijklopend met dat in België: respectievelijk 1092 en 1094 per inwoners en per jaar. De keuze van het type onderzoek verschilt evenmin tussen Vlaanderen en België. In de nucleaire geneeskunde is het aantal verrichtingen in 1996 licht gedaald. Een recent onderzoek naar het gebruik van nucleaire geneeskunde in Europa wees uit dat België zowel het hoogste aantal nucleair geneeskundige diensten heeft per miljoen inwoners (14 tegenover een gemiddelde van 5) als het hoogste aantal onderzoeken per inwoner en per jaar. Nucleaire industrie In 1997 waren de voornaamste energiebronnen voor het opwekken van elektriciteit in de Belgische centrales kernenergie (60,1 %), steenkool (18,6 %) en gas (18,0 %). Tabel 1 geeft het verloop weer van de netto elektriciteitsproductie in België en afzonderlijk voor de site in Doel (enige nucleaire elektriciteitscentrale in Vlaanderen). Deze tabel werd uitgebreid en gewijzigd ten opzichte van MIRA-T 1998 teneinde een duidelijker zicht te krijgen op het aandeel van de nucleaire elektriciteitsproductie in de totale Belgische elektriciteitsproductie. De nucleaire elektriciteitsproductie omvat enkel de productie in de door Electrabel beheerde kerncentrales, dus zonder de elektriciteit geproduceerd voor België in buitenlandse kerncentrales

6 Tabel 1: Elektriciteitsproductie en het aandeel daarin van de nucleaire energie, in België en te Doel ( **). totale * elektriciteitsproductie (GWh) nucleaire * elektriciteitsproductie (GWh) aandeel nucleair in totaal (%) elektriciteitsproductie (nucleair) te Doel (GWh) aandeel Doel in totaal (%) ,4 % ,6 % ,5 % ,8 % ,2 % ,4 % ,2 % ,1 % ,2 % ,6 % ,5 % ,5 % ,9 % ,1 % ,1 % ,9 % 1998** ,2 % ,5 % * Inbegrepen het aandeel van Frankrijk in de kerncentrale Tihange 1. ** Voorlopige waarden. Bron: Electrabel, 1998a; Electrabel 1998b; Electrabel, Ondanks een onveranderlijk aantal nucleaire reactoren, blijft het aandeel van de kernenergie in de stijgende (Belgische) elektriciteitsproductie relatief constant. Dit is mogelijk door het opdrijven, bij revisies, van het ontwikkelbaar vermogen en door de toenemende graad van effectieve benutting. De gemiddelde benuttingsfactor van de 7 Belgische kerncentrales in 1997 bedroeg 90,2 %, één van de hoogste waarden op wereldschaal. 2.2 Aandeel van de doelgroepen Figuur 3 geeft het aandeel van de verschillende doelgroepen in Vlaanderen weer inzake eindverbruik van elektriciteit in

7 Figuur 3: Aandeel van de verschillende doelgroepen in het eindverbruik van elektriciteit (Vlaanderen, 1997). diensten en handel 15% bevolking 32% industrie 53% Bron: Belgische Federatie Elektriciteitsproducenten, Ten opzichte van 1994 stellen we een toename van het aandeel van de dienstensector vast (van 13 naar 15 %). Het aandeel van de bevolking en van de industrie neemt licht af. 2.3 Evaluatie en maatregelen Medische sector Ondanks een lichte daling in de loop der jaren is het aantal uitgevoerde radiologische en nucleair geneeskundige onderzoeken in België en Vlaanderen hoog in vergelijking met andere Europese landen. De Europese richtlijn 97/43/Euratom, die in 2000 ook in België van kracht wordt, legt de nadruk op de rechtvaardiging van medische blootstellingen aan straling. De lidstaten dienen er daarom voor te zorgen dat de verwijzende persoon, die een medische blootstelling voorschrijft, de beschikking krijgt over aanbevelingen betreffende verwijzingscriteria voor medische blootstellingen, stralingsdosissen inbegrepen. Dergelijke verwijzingscriteria zouden een onderdeel kunnen vormen van de opleiding geneeskunde. In Vlaanderen noch België zijn op dit moment verwijzingscriteria beschikbaar. Nucleaire industrie De uitbatingsvergunning van Belgische kerncentrales is gebaseerd op een regime van tienjaarlijkse veiligheidsevaluaties om ze conform te maken aan de meest recente veiligheidsregels. De meest recente vergunningen laten een hogere opbranding van de splijtstof en langere reactorcycli toe. De tweede herziening van Doel 1 & 2 en de eerste herzieningen van Doel 3 en Doel 4 werden onlangs uitgevoerd, waarbij verschillende grote werken plaatsvonden (bijv. vervanging van de stoomgeneratoren in Doel 3 en Doel 4). Dit kadert in de Plant Life Extension-strategie van Electrabel die

8 geen welbepaalde levensduur voor de centrales vooropstelt, behalve een boekhoudkundige. 3 Druk: gebruik en emissies 3.1 Verloop indicator(en) en normen Medische toepassingen en biomedisch onderzoek Als indicator werd de totale activiteit (= aantal desintegraties per tijdseenheid, uitgedrukt in bequerel of Bq) van alle radionucleïden die jaarlijks worden gebruikt in de nucleaire geneeskunde, voorgesteld. In België of Vlaanderen zijn, net als voor MIRA-T 1998, nog steeds geen specifieke gegevens over het gebruik van radiofarmaca (= radioactieve producten gebruikt voor diagnostische of therapeutische doeleinden) door de nucleaire geneeskunde voorhanden. Op basis van het totaal aantal medische nucleaire verrichtingen en gegevens uit het buitenland schatten we dat de nucleaire geneeskunde in België jaarlijks tot Bq aan radiofarmaca verbruikt, waarvan meer dan 95 % kortlevend. De biomedische laboratoria en de hospitaalsector produceren enkel laagactief afval van hoofdzakelijk radionucleïden met een korte halveringstijd (= de tijd waarin de activiteit van een radionucleïde halveert). Het aandeel van de medische sector in de totale activiteit van het geproduceerde radioactief afval in België is kleiner dan 1 %. Nucleaire en niet-nucleaire industrie Als indicator voor de nucleaire industrie wordt de evolutie van de totale hoeveelheid opgeslagen geconditioneerd afval genomen. Als tweede indicator, specifiek voor de (Belgische) kerncentrales, nemen we de hoeveelheid geconditioneerd afval voortgebracht per geproduceerde nucleaire TWh aan elektrisch vermogen (gewogen volume geconditioneerd afval). Bovendien worden de vloeibare en atmosferische lozingen door de kerncentrales van Doel voorgesteld. Voor de niet-nucleaire industrie werd de radiumemissie van Tessenderlo Chemie via afvalwater weerhouden. Vast radioactief afval Belgoprocess, de industriële dochtermaatschappij van NIRAS, slaat het Belgisch radioactief afval in Mol/Dessel op in afwachting van definitieve berging. Figuur 4 toont de geleidelijke toename van de opgeslagen hoeveelheden geconditioneerd laagactief, middelactief en hoogactief afval. NIRAS raamt de afvalvolumes tegen het jaar 2050 op m³ laagactief afval, m³ middelactief afval en m³ hoogactief afval, waarvan de helft afkomstig van ontmantelingswerkzaamheden van de bestaande nucleaire installaties. Afvalproducenten kunnen gedurende enkele jaren afval zelf stockeren in afwachting van radioactief verval en/of afvoer naar NIRAS. De kerncentrales van Doel en Tihange verwerken bovendien een deel van hun afval ter plaatse en droegen in 1997, 244 m³ laagactief en 42 m³ middelactief geconditioneerd afval aan NIRAS/Belgoprocess over

9 Figuur 4: Evolutie totale opslag van geconditioneerd radioactief afval in Belgoprocess in afwachting van berging ( ). volume (m 3 ) laagactief geconditioneerd afval middelactief geconditioneerd afval hoogactief geconditioneerd afval Bron: Belgoprocess, Het gewogen volume geconditioneerd afval van de Belgische kerncentrales is de laatste 15 jaar met een factor 3 afgenomen (figuur 5). Voor Doel afzonderlijk bedroeg het gewogen volume geconditioneerd afval 9,4 m³/twh voor de periode (gemiddelde berekend door NIRAS)

10 Figuur 5: Evolutie geproduceerde hoeveelheid nucleaire elektriciteit in TWh en gewogen volume geconditioneerd afval in m³/twh (België, ). m 3 /TWh 35 TWh gewogen volume geconditioneerd afval in m³/twh geproduceerde nucleaire elektriciteit in TWh Bron: Electrabel, 1998a; Electrabel, 1998b Vloeibaar en atmosferisch verspreid radioactief afval Tabel 2 geeft een overzicht van de radioactiviteit te Doel geloosd in het oppervlaktewater (Schelde) en in de lucht. De geloosde activiteiten vertonen een dalende trend. Ze bedroegen in 1997 maar een fractie van de lozingslimieten en hebben een verwaarloosbare impact op de dosisbelasting van de omwonenden. Veruit de meeste radioactiviteit blijft ingesloten in de splijtstofelementen en komt gedeeltelijk vrij bij opwerking en berging. Tabel 2: Radioactieve lozingen naar het oppervlaktewater en in de lucht (Doel, ). vloeibare lozingen atmosferische lozingen tritium (GBq) rest (GBq) edelgas (GBq) tritium (GBq) I-131 (GBq) aërosol (GBq) , ,485 0, , ,657 0, , ,192 0, , ,097 0, , ,010 0, , ,031 0, , ,008 0, , ,006 0,001 Bron: Electrabel, 1998a; Electrabel, 1998b; Vanmarcke,

11 De lozingen door Belgoprocess in de Molse Nete bedroegen in 1997 voor tritium GBq, voor de -stralers 2,8 GBq en voor de -stralers 0,015 GBq. Dit is beduidend lager dan in 1996: voor tritium GBq, voor de -stralers 8,6 GBq en voor de -stralers 0,013 GBq. Tessenderlo Chemie verwerkt fosfaatertsen met hoge radiumconcentraties van natuurlijke oorsprong. Twee derde van het radium aanwezig in de ruwe fosfaatertsen werd geloosd in de Grote Laak, die behoort tot het bekken van de Nete, en in de Winterbeek, die tot het Demerbekken behoort. Het radiumgehalte van deze afvalwaters bedroeg tot in 1991 ongeveer 20 Bq/l, met een debiet van m³/h. Sinds een vijftal jaar wordt door toevoeging van bariumzouten vermeden dat het grootste deel van de radium nog in oplossing komt. Hierdoor daalde het radiumgehalte in de afvalwaters tot 3 Bq/l vanaf 1995, bij een debiet van ongeveer m³/h. Figuur 6 toont een overzicht van de jaartotalen inzake radiumemissie via het afvalwater. Figuur 6: Evolutie van de jaarlijkse totale radiumemissie via het afvalwater van Tessenderlo Chemie, uitgedrukt in GBq/jaar ( ). GBq/jaar Bron: Tessenderlo Chemie, Evaluatie en maatregelen Medische toepassingen en biomedisch onderzoek Vervalstockage neemt toe zodat op lange termijn enkel voor zware ingekapselde bronnen uit de oncologie geologische berging vereist is. De sterke versnippering van de diensten nucleaire geneeskunde en het ontbreken van specifieke informatie over het gebruik van radionucleïden in de geneeskunde in Vlaanderen, maken het moeilijk om de gevolgen van het gebruik van deze technieken op de stralingsdosis voor de bevolking in te schatten. Een uniforme registratie van de voor diagnose en therapie gebruikte radionucleïden kan hiervoor een oplossing bieden

12 Toestand: immissies, concentraties, deposities, structuurkenmerken 4.1 Verloop indicator(en) en normen De effectieve dosis geldt als immissie-indicator en is een maat voor het biologisch effect van de blootstelling aan ioniserende straling met als eenheid de sievert (Sv, 1 msv = 10-3 Sv). Het risico voor een individu wordt bepaald door de som van alle bronnen van ioniserende straling waaraan hij geregeld is blootgesteld en door de kans op accidentele blootstelling. De collectieve dosis, uitgedrukt in mansievert of mansv, is de som van effectieve doses voor een groep mensen. Medische toepassingen Er bestaat in België nauwelijks informatie over de toegediende dosis aan patiënten in de radiologie. Voor een schatting van de dosis voor de Vlaamse bevolking hebben wij een beroep moeten doen op dosisgegevens uit een rapport van het United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation (UNSCEAR, 1993). Figuur 7 toont de samenstelling van de (geraamde) effectieve dosis van de Vlaamse bevolking in 1996 ten gevolge van radiodiagnostische onderzoeken (1,14 msv). Deze dosis verschilt niet veel van de dosis voor de Belgische bevolking (1,13 msv). Ook de samenstelling van de dosis verschilt niet significant van die in België. Figuur 7: Samenstelling van de effectieve dosis per inwoner (1,14 msv*) tengevolge van de radiologie (Vlaanderen, 1996). buikholte 5% spijsverteringsstelsel 9% longen 4% borstklier 6% overige 8% CT- scan (computed tomography) 41% bloedvaten 9% wervelzuil 18% * Deze dosis is een schatting op basis van een combinatie van het aantal onderzoeken en de gemiddelde dosis per onderzoek. Bron: VUB, 1999 (naar RIZIV en UNSCEAR). Nucleaire industrie In België blijven voor 1994 tot 1996 de resultaten van de immissiemetingen in zee- en rivierwaterstalen, melk, luchtstof, regenwater en bodemstalen ver beneden de gestelde normen (normering gehanteerd door het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid

13 Louis Pasteur). Individuele dosissen in de nucleaire industrie van 20 msv of meer komen vrijwel niet meer voor (wettelijk maximum is 50mSv) en ook de collectieve dosissen werden verder teruggedrongen. In 1997 bedroeg de collectieve jaardosis in Doel 1,76 mansv, inclusief externe werknemers. Dit is beduidend lager dan de collectieve dosis voor 1996 en 1995, respectievelijk 3,05 mansv en 3,14 mansv. 4.2 Aandeel per compartiment De radioactiviteit van de waterlopen, de Noordzee, de lucht en de neerslag vormde in 1996 geen probleem voor de volksgezondheid. De lozing door de brandstofcyclus van radioactiviteit in het milieu wordt verschoven in ruimte en tijd naar de opwerking en/of berging van radioactief afval, waarbij tussentijds radioactief verval een belangrijke rol kan spelen. 4.3 Evaluatie en maatregelen Medische toepassingen De eisen die aan medische beelden gesteld worden, zijn de afgelopen jaren enorm toegenomen. De moderne apparatuur in de radiologie en de nucleaire geneeskunde kan beelden van hoge kwaliteit leveren. Hiervoor is het echter noodzakelijk dat de ruis in het beeld afneemt. Om dit te bekomen, neemt alle moderne detectieapparatuur ten spijt de hoeveelheid straling per onderzoek toe en daarmee ook de dosis voor de patiënt. Zo krijgen patiënten in de nucleaire geneeskunde een steeds hogere activiteit ingespoten. Door meer gebruik te maken van isotopen met korte halveringstijden, blijft de stralingsbelasting voor de patiënt en zijn omgeving toch beperkt. De blootstelling aan ioniserende straling is in het geval van medische toepassingen veelal gerechtvaardigd, aangezien het stellen van een nauwkeurige diagnose meestal primeert op het blootstellingsrisico. Dit verhindert evenwel niet dat de blootstelling zo laag als redelijkerwijze mogelijk moet gehouden worden. De Europese richtlijn 97/43/Euratom hanteert het begrip diagnostisch referentieniveau om de dosisniveaus van radiodiagnostische onderzoeken en de toegediende activiteit bij nucleaire geneeskunde te kunnen beperken. Dit kadert in de verbeterde bescherming van de patiënt, en vereist dat België werk maakt van de inventarisering van patiëntendoses. Vlaamse of Belgische gegevens zijn evenwel nog niet beschikbaar. Moderne technieken als gepulste scopie of digitale radiologie lijken enkel aangewezen voor dosisreductie als ze in een strenge structuur van kwaliteitscontrole worden opgenomen. De voorzitters van de Europese verenigingen voor nucleaire geneeskunde zien toekomstige milieumaatregelen echter als één van de grootste bedreigingen voor hun werkgebied. Het toenemend aantal handelingen en de toenemende activiteit per handeling heeft een stijging van de potentiële blootstelling voor het personeel (op de diensten nucleaire geneeskunde) als gevolg. Meer dan vroeger moet het personeel op deze diensten de stralingsbeschermingsrichtlijnen nauwkeurig opvolgen. In september 1998 startte in Brussel de eerste Vlaamse dagopleiding voor Technologen Medische Beeldvormers in België. België was het laatste Europese land waar een dergelijke opleiding nog niet bestond. Een betere vorming van de personen

14 die de toestellen bedienen kan de kwaliteit en de stralingsbescherming ten goede komen. Nucleaire en niet nucleaire industrie De vrijgave van licht radioactieve materialen in de nucleaire industrie en de vrijstelling van meldings- en vergunningsplicht van bepaalde activiteiten met natuurlijke radioactieve stoffen in de niet-nucleaire industrie staan internationaal ter discussie. Een eventuele reglementering ter zake kan een verregaande impact hebben op de hoeveelheden laagactief ontmantelingsafval en op de werking van de nietnucleaire industrie. Natuurlijke radioactiviteit Kosmische straling zorgt voor een uitwendige dosis die toeneemt met de hoogte. De dosis voor het vliegend personeel van ongeveer 2 msv per jaar is niet langer verwaarloosbaar in het licht van de verlaging van de dosislimieten tot 1 msv per jaar voor de bevolking (Europese richtlijn 96/29/Euratom). 5 Impact op mens, natuur en economie 5.1 Verloop indicator(en) en normen Uit voorzichtigheidsoverwegingen neemt men in de stralingsbescherming aan dat elke dosis, hoe klein ook, een risico op kanker en erfelijke afwijkingen met zich meebrengt en dat deze kans evenredig is met de grootte van de dosis. Op basis van epidemiologisch onderzoek bij bestraalde populaties (meestal hoge dosissen) schat de Internationale Commissie voor Stralingsbescherming (ICRP) de kans op het ontwikkelen van een fatale kanker op 5 % per Sv voor de bevolking (alle leeftijden) en op 4 % per Sv voor gezonde volwassen werknemers (International Commission on Radiological Protection, 1991). Radiologie en de blootstelling aan radon blijken de belangrijkste bronnen voor de collectieve dosis in Vlaanderen te zijn (figuur 1). Op basis van internationaal bepaalde risicofactoren kan berekend worden dat ze elk afzonderlijk verantwoordelijk kunnen zijn voor enkele honderden kankers per jaar. Dosisvermindering enerzijds en optimalisering van de beschermingsmiddelen anderzijds zijn mogelijk en noodzakelijk. 5.2 Aandeel van impactdomeinen De huidige stralingsbescherming is volledig georiënteerd op de gezondheidseffecten van de mens, wat in het dichtbevolkte Vlaanderen voldoende bescherming kan bieden aan de natuur. Deze aanpak kan echter problemen opleveren op plaatsen waar de mens afwezig is, zoals de bodem van de oceaan (zeedumping) of in de ondergrond (geologische berging). 5.3 Evaluatie en maatregelen Bij zware ongevallen met kernreactoren wordt ongeveer een derde van de bevolkingsdosis veroorzaakt door radioactief jodium, dat zich opstapelt in de

15 schildklier en vooral bij jonge kinderen schildklierkanker kan veroorzaken. Men kan zich hiertegen beschermen door voor of onmiddellijk na een ongeval stabiel jodium in te nemen. Daarom heeft de Belgische overheid beslist om in jodiumtabletten ter beschikking te stellen binnen een straal van 30 km rond de nucleaire sites van Doel en Mol-Dessel. In de zone 0-10 km worden de inwoners uitgenodigd om de tabletten gratis af te halen in de apotheek. In de zone km worden ze in de lokale apotheken in stock gehouden. Verderop bestaan er stocks die volgens een bepaald plan worden verspreid naar scholen, kinderkribben en lokale distributiepunten. In Vlaanderen zijn tot dusver geen gestructureerde gegevens beschikbaar over de radiologische impact van de niet-nucleaire industrie. Het zou interessant zijn om in een eerste fase de radiumproblematiek te behandelen in de fosfaatindustrie en de vroegere radiumindustrie, samen met de eventuele implicaties ervan inzake ruimtelijke ordening. Lectoren W. De Vos, Belgische Geologische Dienst W. Goossens, PEGO pvba L. Goubert, Provinciaal Centrum voor Milieuonderzoek Oost-Vlaanderen L. Lavrijsen, Centrum voor Milieurecht, Universiteit Gent B. Mazijn, Centrum voor Duurzame Ontwikkeling, Universiteit Gent J. Vande Putte, Greenpeace Belgium F. Vanthemsche, Nucleaire Communicatie, Electrabel Bibliografie Belgoprocess (1998) Jaarverslag 1997, Dessel. Belgische Federatie Elektriciteitsproducenten (1998) Jaarverslag 1997, Brussel. Electrabel (1998a) Jaarverslag 1997, Brussel. Electrabel (1998b) Milieurapport 1997, Brussel. Electrabel (1999) Persoonlijke communicatie. International Commission on Radiological Protection (1991) 1990 recommendations of the ICRP, Publication 60, Ann. ICRP 21. Tessenderlo Chemie (1997) Persoonlijke communicatie. UNSCEAR (1993) Sources and effects of ionizing radiation, United Nations, New York Vanmarcke H. (1997) Voorbereidende data voor Belgisch energiedebat, SCK, Mol. Volckaert G. et al. (1998) Proc. Int. Meeting on Actinide and Fission Product Partitioning and Transmutation, OECD-NEA, Mol