RICHTLIJN ZWANGERSCHAP EN IONISERENDE STRALING

Transcriptie

1 RICHTLIJN ZWANGERSCHAP EN IONISERENDE STRALING Inleiding Aan het werken met radioactieve stoffen of ioniserende straling uitzendende toestellen zijn risico s verbonden. Het is bij de wet verplicht om personen die handelingen verrichten met ioniserende straling uitzendende stoffen of toestellen vooraf te informeren en instrueren. De instellingen op het terrein Randwijck hebben om die reden voor blootgestelde werknemers een opleiding op het gebied van de stralingshygiëne verplicht gesteld, ten minste op kennisniveau 5 of daaraan gelijkwaardig. Tijdens deze opleiding wordt ingegaan op risico s voor de blootgestelde werknemer maar ook, in het geval van zwangerschap, voor het ongeboren kind. In deze regeling worden de risico s van blootstelling aan ioniserende straling tijdens de zwangerschap nogmaals uiteengezet. Tevens wordt er een overzicht gegeven van de geldende limieten, voorwaarden en aanbevelingen voor de zwangere blootgestelde werknemer. Indien meer informatie is gewenst, dan kan men zich te allen tijde wenden tot de lokaal-,coördinerend- of algemeen stralingsdeskundige van de instelling. Biologische effecten van ioniserende straling Ioniserende straling veroorzaakt bij wisselwerking met biologisch materiaal, zoals weefsel, ionisaties waardoor beschadigingen ontstaan in DNA. Als gevolg van deze schade kunnen de volgende effecten optreden in cellen of weefsels: de beschadiging wordt door de cel gerepareerd; er zijn geen verdere gevolgen merkbaar. de beschadiging wordt niet of niet goed hersteld waardoor er een permanente verandering in het DNA is ontstaan. Dit kan op den duur leiden tot kanker in de blootgestelde persoon of tot genetische afwijkingen in diens nageslacht. We spreken dan van stochastische of kansgebonden effecten. de beschadiging is van dien aard dat er celdood optreedt. Afhankelijk van het aantal beschadigde cellen kan dit leiden tot functieverlies van een bepaald orgaan. Dit effect treedt alleen op als er een bepaalde drempeldosis wordt overschreden en wordt deterministisch effect genoemd. De geldende dosislimieten van blootgestelde werknemers zijn gericht op het voorkomen van deze effecten; onder normale werkomstandigheden zijn deze effecten dus in het geheel niet aan de orde.

2 Blootstelling van de zwangere werknemer: effecten en risico s In het geval van zwangerschap hebben wordt niet alleen de werknemer aan straling blootgesteld, maar ook het ongeboren kind wordt mogelijk blootgesteld tijdens handelingen met ioniserende straling uitzendende stoffen en/of toestellen die worden uitgevoerd door de moeder. De zwangere medewerker verdient dan ook bijzondere aandacht in de stralingsbeschermingszorg. Enerzijds omdat het sneldelende weefsel van ongeboren kinderen gevoeliger is voor straling dan het weefsel van de volwassen moeder en anderzijds omdat ongeboren kinderen niet vrijwillig kiezen voor blootstelling aan straling. Er is veel onderzoek gedaan naar de mogelijke effecten van ioniserende straling op het ongeboren kind, onder andere onder slachtoffers van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki en in tal van dier- en laboratoriumproeven. Aan de hand van deze onderzoeken zijn risicogetallen opgesteld voor bestraling van het ongeboren kind in verschillende ontwikkelingsstadia én bij verschillende dosisniveaus. Tijdens de zwangerschap worden de volgende ontwikkelingsstadia en bijbehorende effecten onderscheiden: de pre-implantatie periode: dit is de periode van conceptie tot 2 weken daarna. In deze fase is het aantal cellen in de vrucht nog klein en niet gedifferentieerd. Bestraling boven een drempeldosis van msv leidt hier tot een alles of niets effect: de vrucht sterft of komt zonder verdere schade geheel tot ontwikkeling. de organogenese: in deze periode die loopt van de 3 e tot de 8 e week na conceptie vindt celdifferentiatie plaats en komen de organen tot ontwikkeling. Indien de voor deze periode geldende drempeldosis van 100 msv wordt overschreden kunnen er afwijkingen of misvormingen ontstaan ontwikkeling van de hersenen: in de 8 e tot de 25 e week na conceptie worden de hersenen ontwikkeld. Bestraling in deze periode boven een drempeldosis van msv kan leiden tot verlaging van het IQ of mentale retardatie. De periode van 8 tot en met 15 weken na conceptie is hierbij gevoeliger dan de periode van 16 tot 25 weken na conceptie. De hierboven beschreven effecten zijn allen deterministisch van aard: ze komen dus alleen voor wanneer de blootstelling een bepaalde drempeldosis overschrijdt.

3 Bij blootstelling aan straling tijdens de zwangerschap is er ook sprake van kansgebonden effecten. Deze zijn niet gebonden aan een bepaalde periode en er is geen drempeldosis: tijdens de gehele zwangerschap kan bij blootstelling aan straling in utero DNA-schade worden veroorzaakt die kan leiden tot kanker op jonge of volwassen leeftijd. Voor dit effect kon geen drempeldosis worden vastgesteld; de extra kans op het ontwikkelen van kanker als gevolg van straling wordt bij blootstelling aan 1 msv geschat op 2-5 gevallen per levend geboren kinderen. Indien de schade ontstaat in de geslachtscellen kan dit leiden tot genetische effecten in het nageslacht van het ongeboren kind. De kans wordt geschat op 1 op bij blootstelling aan 1 msv. In onderstaande tabel worden deze gegevens samengevat: Tijd na conceptie Effect Drempeldosis risicogetal * [weken] [mgy] [kans per msv] 0-2 prenatale sterfte misvormingen / afwijkingen 8-15 verlaging IQ / mentale retardatie verlaging IQ / mentale retardatie jeugdkanker Geen genetische effecten Geen * dit betreft een schatting van het risicogetal boven de genoemde drempeldosis Deze risicogetallen moeten altijd in verhouding staan tot de natuurlijke risicogetallen voor afwijkingen en genetische effecten zoals: kans op spontane abortus in de pre-implantatie periode: van nature 50%; kans op mentale retardatie: van nature 3%.

4 De volgende tabel geeft een vergelijking van door ioniserende straling geïnduceerde effecten met door diverse andere factoren veroorzaakte afwijkingen. Oorzaak Deterministisch effect Incidentie [%] moeder rookt sigaretten laag geboortegewicht 20 alcoholconsumptie moeder 2 glazen per dag 2-4 glazen per dag >4 glazen per dag leeftijd moeder 20 jaar jaar diverse onbekende oorzaken laag geboortegewicht groeistoornis/hersenbeschadiging groeistoornis/hersenbeschadiging syndroom van Down syndroom van Down ,04 1,5 spontane abortus bestraling embryo: 1 msv geen - bestraling embryo: 50 msv prenatale sterfte 5 Oorzaak Stochastisch effect Incidentie [%] diverse oorzaken sterfte door jeugdkanker (UK) bestraling foetus (1 msv) sterfte door jeugdkanker Dosislimieten Om de zwangere medewerkster en haar ongeboren kind zo goed als mogelijk te beschermen is er een dosislimiet gesteld voor de zwangerschapsperiode. Het Besluit stralingsbescherming (3/2002) zegt in artikel 80 daarover: de ondernemer zorgt ervoor dat de arbeidsomstandigheden voor de zwangere werknemer zodanig zijn dat de equivalente dosis ten gevolge van het werk voor het kind zo laag als redelijkerwijs mogelijk is en dat het onwaarschijnlijk is dat deze dosis vanaf het moment van melding van de zwangerschap aan de ondernemer tot aan het einde van de zwangerschap de waarde van 1 msv zal overschrijden. Door deze dosisbeperking wordt voorkomen dat er deterministische effecten (met drempeldosis) optreden en wordt het risico op kansgebonden effecten zoals kanker beperkt. Om ongeboren kinderen zo goed mogelijk te kunnen beschermen is het van belang dat een zwangerschap in een zo vroeg mogelijk stadium gemeld wordt bij de beherend baas én de toezichthoudend deskundige, zodat er in overleg noodzakelijke en/of gewenste dosisbeperkende maatregelen getroffen kunnen worden.

5 In het algemeen geldt dat zogenaamde A-werkzaamheden en/of werkzaamheden, uitgevoerd in gecontroleerde zones, niet door zwangere medewerkers worden uitgevoerd. Van dergelijke werkzaamheden zijn verschillende voorbeelden te noemen: op de afdeling Nucleaire Geneeskunde van het azm bereiden zwangere medewerkers geen radiofarmaca; binnen de afdeling RNL van de UM voeren zwangere medewerkers geen labelingen met vluchtig jodium uit MAASTRO clinic hanteert de richtlijn dat zwangere medewerkers niet betrokken zijn bij handelingen met versnellers die fotonen genereren met een energie groter dan 12 MV bij de afdeling Radiologie van het azm voeren zwangere medewerksters uitsluitend handelingen uit met röntgenapparatuur die achter loodschermen bediend kan worden. Indien de normale stralingshygiëne in acht genomen wordt zullen de meeste B- werkzaamheden gewoon kunnen worden uitgevoerd. In het algemeen geldt voor blootgestelde werknemers van UM en azm dat bij uitvoering van reguliere werkzaamheden met open radioactieve bronnen de ontvangen effectieve jaardosis beneden de waarde van 1 msv ligt. Dat betekent dus dat niet alle handelingen met ioniserende straling uitzendende stoffen of toestellen per definitie verboden zijn voor zwangere medewerksters. Het beleid is dat individueel in overleg met de beherend baas en op advies van de stralingsdeskundige op basis van risicoberekeningen wordt bepaald waar de grenzen worden gelegd en welke maatregelen eventueel nodig zijn. Ook voor B-werkzaamheden geldt dat overleg altijd is gewenst. In de volgende tabel wordt een overzicht gegeven van de geldende dosislimieten voor het publiek, blootgestelde werknemers en zwangere werknemers. Doelgroep Effectieve jaardosis als gevolg van wonen in Nederland Jaardosislimiet voor blootstelling t.g.v. rad. werkzaamheden leden van de bevolking ~2.0 msv 1 msv blootgestelde B-werknemer ~2.0 msv 6 msv blootgestelde A-werknemer ~2.0 msv 20 msv zwangere werknemer ~2.0 msv 1 msv (tijdens zwangerschap)

6 Borstvoeding Tijdens de periode waarin borstvoeding wordt gegeven moet er extra aandacht worden besteed aan het voorkomen van besmetting met radioactieve stoffen van het lichaam van de moeder, aangezien deze via de borstvoeding aan het kind kan worden overgedragen. Artikel 80 van het Besluit Stralenbescherming zegt daarover: de ondernemer zorgt ervoor dat de werknemer, indien zij borstvoeding geeft, vrij van handelingen wordt gesteld waarbij een meer dan gering risico bestaat op radioactieve besmetting van het lichaam. Er zijn limieten vastgesteld voor de hoeveelheden radioactieve stof, in de vorm van een open radioactieve bron, die mogen worden gehanteerd tijdens de periode van borstvoeding. Nader overleg met de beherend baas en de stralingsdeskundige is ook hier op zijn plaats, teneinde de risico s zoveel als mogelijk te beperken. Ten slotte Deze regeling is bedoeld om inzicht en informatie te geven omtrent de risico s de verbonden zijn aan het uitvoeren van handelingen met radioactieve stoffen of toestellen die ioniserende straling uitzenden tijdens de zwangerschap en de periode waarin borstvoeding wordt gegeven. Om zo goed als mogelijk invulling te kunnen geven aan beschermende maatregelen is het van het grootste belang dat de werknemer in een zo vroeg mogelijk stadium van de zwangerschap contact opneemt met de beherend baas en de stralingsdeskundige. Overigens is de stralingsdeskundige ook altijd bereid om in een persoonlijk gesprek de specifieke situatie te bekijken en vragen die in deze regeling niet aan de orde zijn gesteld te beantwoorden. Literatuur Deze regeling is mede tot stand gekomen op basis van de volgende publicaties: Eggels-Hofman C.J.J. en Kicken P.J.H.: Stralingsbescherming voor zwangere vrouwen in een medische omgeving. ICRP, International Commission on Radiological Protection; Pregnancy and Medical Radiation. ICRP Publication 84. Leijen C.: Radiologisch werk tijdens en na de zwangerschap.