Een onderzoek naar de verordeningen inzake vrijlatingsbepalingen en premiebeleid van vijftig gemeenten. Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

Transcriptie

1 Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid Een onderzoek naar de verordeningen inzake vrijlatingsbepalingen en premiebeleid van vijftig gemeenten Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

2 Dit rapport is geschreven door: Mw drs N.Y. Kuiper R02/12, juli 2002 ISSN ISBN Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

3 Voorwoord Voor u ligt het rapport Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid. Het rapport bevat de resultaten van een onderzoek dat in 2001 is uitgevoerd bij vijftig gemeenten. Het onderzoek verschaft een landelijk beeld van het gemeentelijk beleid ten aanzien van premies en vrijlatingen, voor zover dit is vastgelegd in gemeentelijke verordeningen. De vrijlatingsregeling en het premiebeleid zijn instrumenten die gemeenten bij het uitvoeren van de Algemene bijstandswet kunnen inzetten om bijstandsgerechtigden te activeren en om de uitstroom uit de bijstand te bevorderen. Gemeenten zijn niet verplicht de instrumenten te gebruiken. Als zij dit doen zijn zij tot op zekere hoogte vrij in het bepalen van bijvoorbeeld de doelgroepen, de bedragen, de voorwaarden en de termijnen. Wel dienen gemeenten het beleid dat zij voeren in verordeningen vast te leggen. Er zijn de laatste jaren diverse veranderingen opgetreden in de regelgeving met betrekking tot vrijlatingen en premies. Gezien het belang van activering en uitstroom vond de directie Toezicht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, nu opgegaan in de Inspectie Werk en Inkomen, het wenselijk om na te gaan in hoeverre en op welke manier gemeenten de instrumenten gebruiken en of zij dit op de juiste wijze in verordeningen hebben vastgelegd. Het rapport beoogt aan een ieder die betrokken is bij gemeenten en hun beleid inzicht te bieden in de wijze waarop de gemeenten de regelingen invullen. Mr L.H.J. Kokhuis Inspecteur-generaal 3 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

4

5 Inhoud Samenvatting 7 1 Inleiding Aanleiding voor het onderzoek Doelstelling en aanpak van het onderzoek Doeltreffendheid Wet- en regelgeving Opbouw van dit rapport 17 2 Gemeentelijke verordeningen 19 3 Vrijlaten van inkomsten 23 4 Premiebeleid Premie voor deeltijdarbeid Premie voor uitstroom naar arbeid Premie voor scholing Premie voor sociale activering Aantal en combinaties van premies 34 Lijst van afkortingen 38 Bijlage 1: Steekproefgemeenten 39 Bijlage 2: Vragenlijst 40 Publicaties van de Inspectie Werk en Inkomen 43 5 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

6

7 Samenvatting Vrijlatingen en premies kunnen door gemeenten worden ingezet als activeringsinstrumenten om meer mensen uit de Algemene bijstandswet (Abw) te laten uitstromen (uitstroombeleid). De vrijlatingsregeling houdt in dat gemeenten in een verordening categorieën bijstandscliënten kunnen aanwijzen die zijn aangewezen op deeltijdarbeid. Om deze cliënten te stimuleren tot betaalde (deeltijd)arbeid, wordt een deel van hun inkomen niet in mindering gebracht op hun bijstandsuitkering. Door het voeren van premiebeleid kunnen gemeenten bijstandscliënten stimuleren tot het volgen van scholing, deelname aan sociale activering, verrichten van deeltijdarbeid en volledige uitstroom naar arbeid. Als aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan leiden de premies niet tot vermindering van de bijstandsuitkering. Gemeenten hebben de vrijheid de instrumenten wel of niet in te zetten en ze, tot op zekere hoogte, naar eigen inzicht in te vullen. In dit rapport gaat het dan ook niet om een beoordeling van gemeenten of zij het goed (genoeg) doen. Het onderzoek was erop gericht om uitspraken te doen over de manier waarop en de mate waarin gemeenten deze instrumenten inzetten. Ook is de mogelijke doeltreffendheid van het gemeentelijk beleid bekeken, zonder dat hier toezichtoordelen aan zijn verbonden. Tenslotte is nagegaan of het beleid met betrekking tot premies en vrijlatingen conform wet- en regelgeving in de verordeningen is vastgelegd. Het onderzoek is uitgevoerd in het tweede kwartaal van De verordeningen van een representatieve groep van vijftig gemeenten zijn onderzocht. Toezichtbevindingen Vrijlaten van inkomsten Ruim tachtig procent van de onderzochte gemeenten maakt gebruik van de mogelijkheid om extra categorieën aan te wijzen voor vrijlating van inkomsten uit arbeid. De meeste verordeningen verwijzen naar de wettelijke formulering: personen die om medische dan wel sociale redenen zijn aangewezen op deeltijdarbeid. De meest voorkomende gemeentelijke categorie is die van alleenstaande ouders met kinderen boven de vijf jaar. Ook personen tussen de vijftig en 57,5 jaar worden vaak genoemd. Beide categorieën zijn in feite verruimingen van de wettelijk aangewezen categorieën (alleenstaande ouders met kind onder de vijf jaar; personen van 57,5 jaar en ouder). In de vrijlatingsbepalingen over de gemeentelijke categorieën ontbreekt dikwijls een expliciete verwijzing naar de wettelijke grondslag. In die gevallen is niet altijd duidelijk waarom personen uit die categorie (onder bepaalde omstandigheden) niet voltijds zouden kunnen werken. Premie voor deeltijdarbeid Zestig procent van de onderzochte gemeenten verstrekt premies voor deeltijdarbeid. 22 gemeenten hanteren zowel categorieën voor vrijlating als deeltijdpremies, terwijl beide mogelijkheden in feite hetzelfde effect hebben voor de cliënten. De doelgroepen lijken sterk op elkaar, maar hebben een andere achtergrond. Op enkele gemeenten na is in de verordeningen wel geregeld dat er geen cumulatie van premie en vrijlating kan plaatsvinden. De vrijlating van inkomsten uit deeltijdarbeid geldt zolang iemand tot de aangewezen categorie behoort. Deeltijdpremies zijn wettelijk niet aan bepaalde termijnen gebonden. Om ervoor te zorgen dat deeltijdpremies daadwerkelijk fungeren als opstap (via deeltijdarbeid) naar voltijdarbeid, zouden de premies eigenlijk van tijdelijke aard moeten zijn. Dit ligt anders wanneer deeltijdwerk gedurende een bepaalde periode de link met de arbeidsmarkt voor betrokkene is, zodat die op een zeker moment wel snel kan uitstromen (bijvoorbeeld ouders met jonge kinderen die in deeltijd werken tot het kind naar school gaat). Het gaat bij deeltijdpremies om personen die, zonder dat er sprake is van onoverkomelijke belemmeringen, niet deelnemen aan het arbeidsproces. De meest voorkomende categorieën in de onderzochte gemeenten met deeltijdpremies voldoen aan deze omschrijving: langdurig in de uitkering, langdurig werkloos, niet direct bemiddelbaar, boven een bepaalde leeftijd. 7 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

8 De helft van de gemeenten verbindt in de verordening zelf geen bepaalde termijn aan het recht op premie. Dat betekent dat ze de premie dus niet hanteren als tijdelijk zetje in de rug. In veel gemeenten is de hoogte van de premie afhankelijk van het inkomen en zit het maximum bedrag tegen het toegestane bedrag aan, hetgeen het aantrekkelijk maakt voor bijstandsgerechtigden om een (niet al te kleine) deeltijdbaan te aanvaarden. De deeltijdpremie heeft dan echter meer een inkomensondersteunend effect dan een uitstroomeffect. Premie voor uitstroom Ruim tachtig procent van de onderzochte gemeenten hanteert een uitstroompremie, waarvan eenderde de landelijke werkaanvaardingspremie, eenderde een gemeentelijke premie, en eenderde een combinatie van beide. Voor de werkaanvaardingspremie geldt dat veel gemeenten ten tijde van het onderzoek nog bezig waren met nadenken over de invoering van deze, begin 2001 ingevoerde, premie. Anders dan bij de werkaanvaardingspremie kan de gemeente de voorwaarden rond de verstrekking van de gemeentelijke uitstroompremie zelf bepalen. Gemeenten benutten deze ruimte op verschillende manieren. De doelgroep is enerzijds ingeperkt door het aanwijzen van categorieën, waarbij het meest voorkomende criterium de duur van de uitkering dan wel werkloosheid is. Anderzijds is de doelgroep door een deel van de gemeenten uitgebreid doordat zij de premie ook verstrekken aan personen die gesubsidieerde arbeid gaan verrichten. De maximumbedragen van de gemeentelijke uitstroompremie liggen beduidend lager dan die van de werkaanvaardingspremie, en zijn wat dat betreft minder stimulerend te noemen. De voorwaarden voor de verstrekking van de gemeentelijke premie echter zijn veelal ruimer dan bij de werkaanvaardingspremie. Zo komt het veel voor dat het hele bedrag in één keer wordt verstrekt, dat de premie al binnen een half jaar na uitstroom wordt verstrekt, en dat een persoon meerdere keren in aanmerking kan komen voor de premie. De drempel voor het verkrijgen van een gemeentelijke uitstroompremie ligt doorgaans wat lager dan die voor de landelijke uitstroompremie. Een voorbeeld hiervan is het blijvende karakter dat de uitstroom zou moeten hebben. Bij de landelijke werkaanvaardingspremie wordt pas twee jaar na uitstroom het laatste deel van de premie uitbetaald, bij het gemeentelijk premiebeleid wordt de term blijvend in het algemeen soepeler, dus korter dan twee jaar, gehanteerd. Hierdoor worden wellicht meer mensen geactiveerd tot uitstroom door gemeentelijke premies dan door de landelijke werkaanvaardingspremie. Veertien van de onderzochte gemeenten hanteren beide premieregelingen. Het is mogelijk dat deze combinatie de meeste kans op activering en uitstroom creëert: de werkaanvaardingspremie als stimulans voor de cliënten die behoorlijke kans hebben om aan het werk te komen en te blijven, en de minder royale maar ook minder strenge gemeentelijke premie als stimulans voor de cliënten die wat dit betreft minder kansen hebben. Overigens is de situatie vanaf begin 2002 enigszins gewijzigd omdat de werkaanvaardingspremie is vervangen door de toetrederskorting. De voorwaarden voor deze fiscale heffingskorting zijn tamelijk vergelijkbaar met die van de werkaanvaardingspremie, maar het verschil is dat burgers van alle gemeenten in principe aanspraak kunnen maken op de korting. Premie voor scholing en sociale activering Ruim zestig procent van de onderzochte gemeenten hanteert een premie voor scholing. Het bedrag is echter veelal veel lager dan in het kader van de Abw is toegestaan. Bijna zeventig procent van de gemeenten hanteert een premie voor sociale activering. Aantal en combinaties van instrumenten Een kwart van de onderzochte gemeenten hanteert alle in het onderzoek betrokken mogelijkheden: vrijlating voor extra categorieën, premies voor deeltijdarbeid, uitstroom, scholing en sociale activering. Negentig procent van de gemeenten verstrekt in elk geval een of twee premies in direct verband met arbeid (deeltijd en uitstroom). De meest voorkomende combinatie is die van deeltijden uitstroompremie, gevolgd door alleen uitstroompremie. In beide gevallen is vaak tevens sprake van een scholings- en/of een activeringspremie. 8 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

9 Bijna alle gemeenten hebben de regels voor de door hen gehanteerde premies en/of vrijlatingscategorieën in één verordening vastgelegd. Overlap en cumulatie van diverse premies en vrijlating wordt weliswaar voorkomen, maar in de verordeningen komt geen onderlinge samenhang tussen de verschillende instrumenten tot uitdrukking. Als er al sprake is van integraal beleid, waarin de instrumenten een keten van stimulering tot uitstroom en beperking van de armoedeval vormen, dan blijkt dat niet uit de verordeningen. Inhoud en onderhoud verordeningen De gemeenten hebben hun voorwaarden rond de vrijlatingsregeling en het premiebeleid allemaal vastgelegd in verordeningen. Voor zover van toepassing is rekening gehouden met de beperkingen die vanuit de Abw zijn gesteld. Alleen bij de scholingspremie bleven meerdere gemeenten enigszins in gebreke: tweederde van de gemeenten die een scholingspremie hanteren had niet in de verordening vermeld dat deze premie, om niet tot vermindering van de Abw-uitkering te leiden, slechts eenmalig mag worden toegekend. Afgezien van een enkele onjuiste verwijzing naar een wetsartikel (nummering niet aangepast) en het hanteren van een verouderd bedrag, zijn er geen aanwijzingen gevonden voor achterstallig onderhoud van de verordeningen. Wel bestaat de indruk dat veel gemeenten hun verordeningen alleen wijzigen als daar vanuit wet- en regelgeving aanleiding toe is. Er hebben zich de laatste jaren óf geen wijzigingen in gemeentelijk beleid of situatie voorgedaan, óf de wijzigingen hebben niet geleid tot veranderingen in de verordeningen. Vergelijking met 1996 Tijdens het onderzoek van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) in 1996 naar gemeentelijke verordeningen betreffende het premiebeleid hadden gemeenten niet de mogelijkheid van het aanwijzen van extra categorieën voor vrijlating. Destijds maakte het merendeel van de gemeenten gebruik van de mogelijkheid tot het voeren van premiebeleid. Ook nu blijkt bijna tachtig procent van de gemeenten zowel premiebeleid als vrijlatingsbepalingen te gebruiken en de overige gemeenten in elk geval een van beide mogelijkheden. Het stimuleren van deeltijdarbeid door bijstandscliënten werd in 1996 al erg belangrijk gevonden en ook in 2001 blijken bijna alle gemeenten een deeltijdpremie te verstrekken of de vrijlatingsbepaling te hanteren of beide. Net als in 1996 vormen de alleenstaande ouders een belangrijke doelgroep bij het stimuleren van deeltijdarbeid. Het gebruik van de overige premievormen lijkt de laatste jaren te zijn gestegen; dit geldt vooral voor de uitstroompremie maar ook, in iets mindere mate, voor de premies voor sociale activering en scholing. Verder geldt, net als in 1996, dat de verordeningen doorgaans in orde zijn en dat er sprake is van variatie tussen gemeenten in de keuze van premievormen, doelgroepen, bedragen en termijnen. Doeltreffendheid De eerste onderzoeksvraag betrof het gebruik door de gemeenten van de vrijlatingsregeling en het premiebeleid als activeringsinstrumenten en de mogelijke doeltreffendheid hiervan in verband met de uitstroom van cliënten. Over de daadwerkelijke effectiviteit van het gemeentelijk beleid kunnen op basis van dit onderzoek geen uitspraken worden gedaan. Geconcludeerd kan worden dat de onderzochte gemeenten in behoorlijke mate gebruik maken van de instrumenten. Uitkeringsgerechtigden worden aangespoord tot scholing of sociale activering en gestimuleerd tot het aanvaarden van (deeltijd)arbeid. De inspanningen van de gemeenten zijn derhalve zoals beoogd door de wetgever. Of de inzet van de instrumenten ook leidt tot een grotere uitstroom is nog de vraag. Er kunnen wat dat betreft bijvoorbeeld kanttekeningen worden geplaatst bij de ruime omschrijving van de doelgroep bij de vrijlating, bij de hoge en niet aan termijn gebonden premies voor deeltijdarbeid en bij de lage gemeentelijke uitstroompremies die door een deel van de gemeenten worden gehanteerd. Rechtmatigheid De tweede onderzoeksvraag betrof de rechtmatigheid van de verordeningen. Hierover kan geconcludeerd worden dat er op een kleinigheid na geen sprake is van onrechtmatigheden of achterstallig onderhoud bij de gemeenten. 9 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

10

11 1 Inleiding 1.1 Aanleiding voor het onderzoek Gemeenten krijgen in toenemende mate middelen en mogelijkheden om bijstandsgerechtigden te activeren en uitstroom uit de bijstand te bevorderen. De vrijlatingsregeling en het premiebeleid zijn dergelijke instrumenten. De vrijlatingsregeling houdt in dat gemeenten in een verordening categorieën bijstandscliënten kunnen aanwijzen die zijn aangewezen op deeltijdarbeid. Om deze cliënten te stimuleren tot betaalde (deeltijd)arbeid, wordt een deel van hun inkomen niet in mindering gebracht op hun bijstandsuitkering. Door het voeren van premiebeleid kunnen gemeenten bijstandscliënten stimuleren tot het volgen van scholing, deelname aan sociale activering, verrichten van deeltijdarbeid en volledige uitstroom naar arbeid. Als aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan leiden de premies niet tot vermindering van de bijstandsuitkering. Ontwikkelingen in de regelgeving In de regelgeving met betrekking tot vrijlatingen en premies zijn de laatste jaren diverse veranderingen opgetreden. In oktober 1994 is de centraal genormeerde vrijlatingsregeling voor inkomsten uit arbeid in de Abw komen te vervallen. Voorheen werden inkomsten uit deeltijdarbeid gedeeltelijk vrijgelaten bij de berekening van de uitkering, om uitkeringsgerechtigden te stimuleren tot het aanvaarden van arbeid. In de praktijk bleek de regeling volledige uitstroom te belemmeren en gemeenten te weinig ruimte te bieden voor maatwerk. Vanaf oktober 1994 worden inkomsten uit arbeid in principe dus volledig gekort op de uitkering. Tegelijkertijd kregen gemeenten de mogelijkheid om zelf premiebeleid te gaan voeren om uitstroom uit de bijstand te bevorderen. Zij kunnen bijvoorbeeld (belaste) premies verstrekken voor het aanvaarden van deeltijdwerk, voor volledige uitstroom en voor de voltooiing van scholing. Met de invoering van de nieuwe Abw in januari 1996 moet het gemeentelijk premiebeleid in het kader van de zelfstandige bestaansvoorziening van bijstandsgerechtigden worden vastgelegd in een gemeentelijke premieverordening. 1 Wettelijk aangegeven categorieën: alleenstaande ouders met volledige zorg voor kind(eren) onder de vijf jaar; personen boven de 57,5 jaar. In het kader van het armoedebeleid is in oktober 1997 (wederom) een centrale vrijlatingsregeling in de Abw in het leven geroepen. Naast de wettelijk aangegeven categorieën mogen gemeenten bij verordening zelf categorieën van personen aanwijzen die om medische dan wel sociale redenen zijn aangewezen op deeltijdarbeid. 1 Voor deze categorieën gelden dan dezelfde financiële regels als bij de centrale vrijlatingsregeling. Bij de inwerkingtreding van de Wet inschakeling werkzoekenden (Wiw) in december 1997 is de bepaling over de gemeentelijke premieverordening in de Abw komen te vervallen. In plaats daarvan is in de Wiw een bepaling opgenomen dat regels voor het verstrekken van premies op basis van de Wiw in een verordening dienen te worden vastgesteld. Premies op basis van de Wiw worden tot bepaalde maxima niet gekort op de Abw-uitkering. Op 1 januari 2001 is een landelijke regeling in werking getreden die gemeenten de mogelijkheid biedt een eenmalige onbelaste premie te verstrekken bij volledige en duurzame uitstroom uit de Abw of Wiw-dienstbetrekking, de zogenaamde werkaanvaardingspremie. Als gemeenten hiervan gebruik willen maken, naast of in plaats van een gemeentelijke uitstroompremie, dienen ze hun Wiw-verordening aan te passen. Ten tijde van dit onderzoek (2001) gold de per 1 januari 2001 ingevoerde werkaanvaardingspremie. Per 1 januari 2002 is deze premie vervangen door een fiscale heffingskorting, de toetrederskorting. De voorwaarden rond beide regelingen zijn tamelijk vergelijkbaar. Het belangrijkste verschil is dat gemeenten ervoor konden kiezen de werkaanvaardingspremie al dan niet toe te passen, terwijl de toetrederskorting in principe voor burgers van alle gemeenten geldt. 11 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

12 2 Bron: Brief van de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan de Tweede Kamer naar aanleiding van de Motie Bussemaker/Schimmel, over het beleid voor alleenstaande ouders, onderdeel Financiële stimulansen voor werkaanvaarding (BZ\ACT\00\58670). 3 Uit de bijstand beloond; Een onderzoek naar de inhoud van gemeentelijke premieverordeningen ; SZW, De vrijlatingsregeling en het premiebeleid zijn instrumenten in het kader van de activering, maar hebben ook raakvlakken met de armoedevalproblematiek. Door inzet van deze instrumenten kunnen uitkeringsgerechtigden namelijk te maken krijgen met de armoedeval. De huidige vrijlatingsregeling heeft bijvoorbeeld als bezwaar dat het aanvaarden van een grotere deeltijdbaan of het definitief uitstromen uit de bijstand financieel ontmoedigd wordt. 2 De premies in het bestaande premiebeleid worden tot het belastbare inkomen gerekend, en hebben daardoor als effect dat ze bijdragen uit inkomensafhankelijke regelingen verminderen. Deze negatieve gevolgen zijn deels ondervangen door de begin 2001 ingevoerde onbelaste werkaanvaardingspremie. Voorafgaand onderzoek In 1996 heeft de directie Toezicht van SZW onderzoek verricht naar gemeentelijke verordeningen betreffende het premiebeleid in het kader van de Abw. 3 Geconstateerd werd dat het merendeel van de gemeenten er in het kader van hun uitstroombeleid (mede) voor gekozen had een eigen premiebeleid te (gaan) voeren, en dat dit in bijna alle gevallen op juiste wijze in verordeningen was vastgelegd. Er werden vele varianten aangetroffen in de keuze van de diverse premievormen, en ook in de keuze voor de doelgroepen en de hoogte en de duur van de premieverstrekking. Opvallend was dat nagenoeg alle gemeenten een premie verstrekten voor de aanvaarding van deeltijdarbeid (er was op dat moment geen sprake van een vrijlatingsregeling voor inkomsten uit deeltijdarbeid). Alleenstaande ouders behoorden vaak tot de doelgroep van de deeltijdpremie. Verder verstrekten tweederde van de gemeenten een uitstroompremie, en minder dan de helft een premie voor scholing of voor activering. Aanleiding voor het onderzoek Gemeenten worden geacht een actieve rol te spelen bij de bevordering van de uitstroom uit de bijstand en daarbij zoveel mogelijk maatwerk te betrachten. Premies en vrijlatingen zijn twee van de activeringsinstrumenten die hen ter beschikking staan. De vele veranderingen in de regelgeving, het belang van een doeltreffend uitstroombeleid en het risico van de armoedeval vormen aanleiding tot dit onderzoek. 1.2 Doelstelling en aanpak van het onderzoek Doel van het onderzoek was om vast te stellen in welke mate gemeenten premies en vrijlatingen inzetten en om inzicht te verschaffen in de wijze waarop gemeenten hun beleidsruimte invullen. Ook is de mogelijke doeltreffendheid van het gemeentelijk beleid ten aanzien van vrijlatingen en premies bekeken. Er is niet naar de resultaten van het beleid gekeken. Er kunnen dan ook geen toezichtsoordelen aan de bevindingen worden verbonden. Gemeenten hebben de vrijheid de instrumenten wel of niet in te zetten in het kader van activering en uitstroombevordering. Als ze de instrumenten wel toepassen hebben ze de ruimte ze, tot op zekere hoogte, naar eigen inzicht in te vullen. Het onderzoek is er daarom niet op gericht uitspraken te doen of gemeenten het goed (genoeg) doen. Op basis van informatie uit de verordeningen is bekeken hoe gemeenten omgaan met de beleidsruimte en of zij zich bewust zijn van de mogelijkheden en eventuele gevolgen van het gebruik van de instrumenten. Door te kijken naar het aantal en de combinaties van de instrumenten die gemeenten inzetten, en de voorwaarden die zij hanteren, is een indruk verkregen van de mate waarin zij een bewust en samenhangend beleid voeren gericht op activering tot scholing en werk en het voorkómen van de armoedeval. Ook is bekeken of er grote verschillen bestaan tussen gemeenten, waardoor het risico zou bestaan dat uitkeringsgerechtigden in verschillende gemeenten ongelijk behandeld worden. Verder is nagegaan of gemeenten van plan zijn de nieuwe regeling voor duurzame uitstroom te gaan gebruiken (of dit al doen), en of er nog andere ontwikkelingen op het terrein van premies en vrijlatingen binnen de gemeenten (gaan) spelen. Een bijkomend doel van het onderzoek was de vraag naar de rechtmatigheid van de verordeningen. Gemeenten zijn niet verplicht een premiebeleid te voeren of extra categorieën voor vrijlating aan te wijzen. Als ze hier echter wel voor kiezen, dan moeten regelingen inzake vrijlatingen en premies in verordeningen worden vastgelegd, zo is in de Abw en de Wiw bepaald. 12 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

13 4 Dit onderzoek heeft niet tot doel na te gaan of de premie- en vrijlatingsbepalingen in de praktijk goed worden toegepast en of derhalve de juiste bedragen aan algemene bijstand worden uitgekeerd. Door al de veranderingen in de regelgeving de afgelopen jaren is het denkbaar dat er een ingewikkeld patroon van verordeningen inzake vrijlatingen en premiebeleid is ontstaan. Nagegaan is of het gemeentelijk beleid met betrekking tot premies en vrijlatingen conform wet- en regelgeving is vastgelegd in verordeningen en of er als gevolg van alle veranderingen de afgelopen jaren sprake is van achterstallig onderhoud. 4 Het onderzoek is uitgevoerd in het tweede kwartaal van 2001 onder (een steekproef van) vijftig Nederlandse gemeenten. Gemeenten met meer dan vijftigduizend inwoners zijn oververtegenwoordigd in de steekproef, omdat in die gemeenten een groot deel van alle bijstandsgerechtigden woonachtig is. De gegevens verschaffen een representatief beeld van de Nederlandse gemeenten. In tabel 1 is een overzicht opgenomen van de deelnemende gemeenten naar gemeentegrootte en in tabel 2 van de regionale verdeling van de gemeenten. Een overzicht van de vijftig gemeenten in het onderzoek is opgenomen in bijlage 1. Tabel 1 Het aantal gemeenten in Nederland alsmede het aantal gemeenten in het onderzoek, naar gemeentegrootte Gemeentegrootte Totaal Waarvan in onderzoek Absoluut Procenten 1 Tot inwoners tot inwoners tot inwoners inwoners en meer Totaal Tabel 2 Het aantal gemeenten in Nederland alsmede het aantal gemeenten in het onderzoek, naar regionale Inspecties Werk en Inkomen Regio Totaal Waarvan in onderzoek Absoluut Procenten Noord Oost Noordwest Zuidwest Zuid Totaal De tabellen in dit rapport bevatten, tenzij anders vermeld, de resultaten van de steekproef in percentages. Er is vanaf gezien om in de tabellen percentages te geven over het totaal aantal gemeenten in Nederland. Die percentages zouden na weging voor het aandeel van de grootteklassen in het totaal aantal Nederlandse gemeenten worden gedomineerd door de stand van zaken bij kleine(re) gemeenten (waar een klein deel van de bijstandscliënten woonachtig is). De gegevens voor dit onderzoek zijn verzameld door medewerkers van de voormalige Rijksconsulentschappen, nu de regionale Inspecties Werk en Inkomen, aan de hand van een voor dit onderzoek ontwikkelde vragenlijst. De vijftig gemeenten zijn gevraagd een complete set te verstrekken van de meest recente verordeningen met betrekking tot het gemeentelijk premiebeleid en vrijlating van inkomsten. Ook zijn hen enkele vragen gesteld over eventuele ontwikkelingen op deze terreinen. Door de verandering in regelgeving begin 2001 (werkaanvaardingspremie) is bij sommige gemeenten uitgegaan van conceptverordeningen. 13 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

14 1.3 Doeltreffendheid 5 Het gaat hier om veronderstellingen ten aanzien van factoren die kunnen bijdragen aan de doeltreffendheid, en niet om normen of eisen. Op basis van de inhoud van de verordeningen over vrijlatingen en premies wordt een beeld geschetst van de mogelijke doeltreffendheid van het gemeentelijk beleid ten aanzien van activering en uitstroom. In deze paragraaf worden enkele mogelijke indicatoren beschreven voor een doeltreffend beleid. 5 Een eerste indicator kan zijn of gemeenten gebruik maken van deze instrumenten, en zo ja, welke, hoeveel en in welke combinaties. Het niet inzetten van deze activeringsinstrumenten, of alleen het hanteren van extra categorieën voor vrijlating, kan wijzen op een niet erg actief uitstroombeleid. Het kan echter zijn dat gemeenten wel andere activerende dingen doen met het scholings- en activeringsbudget. Het hanteren van premies voor scholing en sociale activering hoeft ook niet per se op uitstroombevordering te duiden, het kan ook gaan om het doorbreken van een sociaal isolement. Deeltijdpremies stimuleren cliënten op zijn minst tot werken in deeltijd, maar bevorderen niet altijd de overstap naar volledige uitstroom. De uitstroompremie lijkt het meest uitstroomgericht te zijn. De andere premies kunnen echter wel degelijk bijdragen aan het uiteindelijk uitstromen van een cliënt. Een voorwaarde voor adequaat beleid is dat de diverse premies en vrijlatingen een samenhangend geheel vormen, waarin bijvoorbeeld overlap en cumulatie wordt voorkomen. Als er sprake is van meerdere premies, zouden die in één verordening moeten zijn opgenomen. Indien er kans is op overlap en cumulatie, dient hier een bepaling over opgenomen te zijn. Verder zou er in de verordeningen indien nodig aandacht besteed moeten worden aan verwante beleidsterreinen, bijvoorbeeld de kinderopvang. Gemeenten kunnen, binnen bepaalde kaders, zelf keuzen maken ten aanzien van de doelgroepen, de bedragen en eventuele andere voorwaarden. De gekozen doelgroepen en de omvang van de financiële prikkels zeggen iets over de inzet van de gemeenten en de impact van de regelingen voor de cliënten. Hoe lager de premiebedragen bijvoorbeeld, hoe minder stimulerend de regeling zal werken. Een ruime formulering van doelgroepen voor deeltijdpremie of vrijlating van inkomsten uit deeltijdarbeid, maakt voor meer mensen de drempel naar volledige uitstroom hoger. Een feitelijk collectieve vrijlating voor hele groepen cliënten is bovendien strijdig met het uitgangspunt dat gemeenten zoveel mogelijk maatwerk moeten leveren bij de activering van bijstandsgerechtigden. Het hanteren van gedifferentieerde premies, een gerichte aanpak van bepaalde groepen en het werken met bepaalde termijnen daarentegen, kunnen erop wijzen dat gemeenten bewust bezig zijn met het bevorderen van de uitstroom en het beperken van de armoedeval. 1.4 Wet- en regelgeving 6 Gemeenten kunnen bijstandsgerechtigden ook stimuleren tot bijverdienen of het verrichten van vrijwilligerswerk door het verlenen van bijzondere bijstand voor aantoonbare noodzakelijke kosten. Hier wordt verder niet op ingegaan. Gemeenten hebben de mogelijkheid uitstroom uit de bijstand te bevorderen met behulp van gemeentelijk premiebeleid en vrijlating van inkomsten voor bepaalde categorieën. 6 Deze twee mogelijkheden worden hier achtereenvolgens besproken. Gemeentelijk premiebeleid Wet inschakeling werkzoekenden Gemeenten beschikken vanuit het gemeentelijk Werkfonds Wiw over een vast scholings- en activeringsbudget per gemeente. Men kan dit budget inzetten voor activeringsactiviteiten zoals de inkoop van arbeidsbemiddeling of de inkoop van kinderopvang. Ook de premies kunnen hieruit worden betaald. Gemeenten kunnen zelf beleid ontwikkelen inzake de verstrekking van premies voor de aanvaarding van werk en de voltooiing van scholing. Dit premiebeleid maakt deel uit van een beleid gericht op de zelfstandige bestaansvoorziening van bijstandsgerechtigden, het uitstroombeleid. Er zijn verschillende premievormen mogelijk: voor aanvaarding van deeltijdwerk (deeltijd- 14 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

15 premie), voor volledige uitstroom uit de uitkering of de Wiw-dienstbetrekking vanwege de aanvaarding van werk, voor scholing, voor activiteiten en overige premies (bijvoorbeeld voor seizoenarbeid). Afgezien van de diverse premievormen, kunnen gemeenten ook doelgroepen onderscheiden (bijvoorbeeld alleenstaande ouders) en kunnen zij keuzen maken met betrekking tot de hoogte en de duur van de premieverstrekking. De gemeenten zijn overigens niet verplicht een premiebeleid te voeren, zij kunnen de hun ter beschikking gestelde middelen ook op andere wijze aanwenden in het kader van het uitstroombeleid. Bij het toekennen van premies aan bijstandsgerechtigden moeten gemeenten rekening houden met de in de Abw genoemde maxima. Bij het verstrekken van een premie die boven het bijbehorende maximum uitkomt, moet dit worden meegeteld als inkomen en gaat dit bedrag dus van de uitkering van de cliënt af. 7 Lid 2 en 3 bevatten nadere bijzonderheden over de subsidie die de gemeente kan verstrekken. artikel 3 Wiw: sociale activering, kinderopvang, scholing en andere stimuleringsactiviteiten. Lid 1: De gemeente kan ter uitvoering van artikel 2 (algemene gemeentelijke zorgplicht) aan of ten behoeve van de persoon bedoeld in dat artikel, een subsidie verstrekken dan wel dienstverlening inkopen, waardoor deze persoon in staat wordt gesteld of gestimuleerd wordt: a) deel te nemen aan activiteiten die bijdragen tot sociale activering, inschakeling in de arbeid en scholing, of b) in aansluiting op een dienstbetrekking of in plaats van een recht op uitkering een overeenkomst tot het verrichten van arbeid te sluiten of werkzaamheden als zelfstandige te gaan verrichten. Lid 4: Onverminderd het tweede en derde lid, stelt het gemeentebestuur voor het verstrekken van subsidie aan de persoon, bedoeld in het eerste en tweede lid, bij verordening regels vast. 7 8 De hier gehanteerde nummering en bedragen van artikel 43 van de Abw zijn geldig vanaf 1 januari Algemene bijstandswet Om de hoogte van de algemene bijstand van de rechthebbende vast te stellen wordt de middelentoets verricht (artikel 26 Abw). Tot de middelen worden alle vermogens- en inkomensbestanddelen gerekend waarover de alleenstaande of het gezin beschikt of redelijkerwijs kan beschikken (artikel 42 Abw). Artikel 43 Abw geeft aan welke middelen wel en welke niet in aanmerking moeten worden genomen. In lid 2 van artikel 43 Abw wordt een limitatieve opsomming gegeven van middelen die niet tot de middelen van de belanghebbenden worden gerekend. Wat hier niet bij staat moet dus als inkomen worden beschouwd en worden gekort op de uitkering. 8 De door een gemeente in het kader van de Wiw verstrekte premies worden blijkens artikel 43, tweede lid, van de Abw (onder voorwaarden) bij de vaststelling van de bijstandsuitkering níet tot de middelen van de belanghebbende gerekend. De verstrekte premie leidt dus niet tot een vermindering van de uitkering. artikel 43, lid 2 Abw: Niet tot de middelen van de belanghebbende worden gerekend: i. een eenmalige premie voor het voltooien van een scholing of opleiding als bedoeld in artikel 114 Abw ( die noodzakelijk wordt geacht voor de inschakeling in de arbeid ), voor zover een bedrag van ƒ 2.670,- niet wordt overschreden; j. premies die al dan niet eenmalig boven het rechtens geldende loon worden verstrekt voor het aanvaarden of behouden van arbeid, voor zover deze premies binnen een tijdvak van een jaar tezamen minder bedragen dan ƒ 3.970,-. Ook andere incentives aan bijstandscliënten in het kader van de Wiw kunnen volgens de Abw worden vrijgelaten. 15 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

16 9 Artikel 107 betreft ontheffing van aan de bijstand verbonden (arbeids)verplichtingen; artikel 113 betreft arbeidsverplichtingen in het kader van de bevordering van de zelfstandige bestaansvoorziening. artikel 43, lid 2 Abw: Niet tot de middelen van de belanghebbende worden gerekend: o. subsidies die op grond van artikel 3 van de Wiw worden verstrekt voor het onverplicht, in georganiseerd verband, verrichten van onbetaalde maatschappelijk nuttige activiteiten, voorzover deze subsidies: 2. binnen een tijdvak van een kalendermaand minder bedragen dan ƒ 165,-; en, 3. worden verstrekt aan een langdurig werkloze als bedoeld in artikel 1, eerste lid, onder e, van de Wiw, dan wel aan een belanghebbende, die behoort tot een categorie van personen voor wie een of meer van de verplichtingen, bedoeld in artikel 113, eerste lid, niet gelden op grond van de artikelen 107, eerste en tweede lid, of 113, vierde lid Dit onderzoek heeft betrekking op de situatie in Per 1 januari 2002 is, als onderdeel van het Belastingplan 2002 de werkaanvaardingspremie vervangen door een toetrederskorting. Deze korting wordt toegekend als fiscale heffingskorting. Gemeenten dienen hun verordeningen aan te passen. Per 1 januari 2001 is een landelijke regeling ingevoerd die de gemeenten de mogelijkheid biedt om een onbelast premiebeleid te gaan voeren bij uitstroom, uit de bijstand of uit gesubsidieerde arbeid, naar niet-gesubsidieerde arbeid, de werkaanvaardingspremie. De premie wordt alleen verstrekt aan personen die een uitkering ontvingen of werkzaam waren in een dienstverband op grond van de Wiw (dus bijvoorbeeld niet als er sprake was van een Wsw-dienstbetrekking of een baan in de Regeling in- en doorstroombanen (ID-baan)). Als gemeenten een eigen, belaste uitstroomregeling hadden, kunnen ze ervoor kiezen om die te blijven hanteren of ze kunnen de werkaanvaardingspremie gaan hanteren. Als ze de werkaanvaardingspremie gaan hanteren, kunnen ze eventueel voor doelgroepen die niet in die landelijke regeling worden genoemd een eigen regeling handhaven (bijvoorbeeld voor doorstromers naar gesubsidieerde arbeid). Indien gemeenten overgaan tot de werkaanvaardingspremie, dienen ze hun Wiw-verordening aan te passen. 10 Samengevat, om te voorkomen dat de premie leidt tot een vermindering van de Abw-uitkering moeten gemeenten de volgende beperkingen in acht nemen: scholingspremie: eenmalig, na voltooiing, noodzakelijk geacht, tot maximum bedrag; deeltijdpremie: maximum bedrag per jaar; premie voor sociale activering: maximum bedrag per maand; bepaalde doelgroep. Voor de gemeentelijke uitstroompremies en de landelijke werkaanvaardingspremie bestaan geen beperkingen vanuit de Abw. Vrijlating van bepaalde categorieën Om mensen die wettelijk geen arbeidsverplichtingen hebben te stimuleren tot het aanvaarden van betaalde arbeid, is voor deze categorie de centrale vrijlating van inkomsten uit arbeid ingevoerd (artikel 43, lid 2, sub m Abw). Dit geldt voor alleenstaande ouders met de volledige zorg voor een kind onder de vijf jaar en voor personen boven de 57,5 jaar. Daarnaast hebben gemeenten de mogelijkheid om bij verordening categorieën van personen aan te wijzen die om medische dan wel sociale redenen zijn aangewezen op deeltijdarbeid. Voor deze personen gelden dezelfde financiële regels als bij de centrale vrijlatingsregeling (artikel 43, lid 2, sub n Abw). Veel gemeenten hebben van deze mogelijkheid gebruik gemaakt om alleenstaande ouders met oudere kinderen (van vijf tot twaalf of zestien jaar) onder het systeem van de vrijlating te brengen. Gemeenten kunnen de bijstandsuitgaven, die het gevolg zijn van de vrijlating, volgens de geldende financiële verantwoordelijkheidsverdeling tussen rijk en gemeenten declareren bij het rijk. artikel 43, lid 2 Abw: Niet tot de middelen van de belanghebbende worden gerekend: m. inkomsten uit arbeid tot ƒ 181,- per maand, alsmede de helft van het meerdere tot een maximum van in totaal ƒ 332,- per maand, beide voor zover hij algemene bijstand ontvangt en behoort tot een categorie van personen voor wie een of meer van de verplichtingen bedoeld in artikel 113, eerste lid (arbeidsverplichting), niet gelden op grond van het bepaalde bij of krachtens de artikelen 107, tweede lid (alleenstaande ouder, kind jonger dan vijf jaar), of 113, vierde lid (regels van minister). n. inkomsten uit arbeid tot ƒ 181,- per maand, alsmede de helft van het meerdere tot een maximum van in totaal ƒ 332,- per maand, beide voor zover hij algemene bijstand ontvangt en hij behoort tot een categorie van personen die overeenkomstig een verordening van het gemeentebestuur om redenen van medische of sociale aard is aangewezen op het verrichten van arbeid in deeltijd. 16 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

17 Samengevat, bij het vrijlaten van inkomsten uit deeltijd door Abw-cliënten moet de gemeente rekening houden met maximum bedrag per maand en met eisen aan de doelgroep. 1.5 Opbouw van dit rapport Alvorens op de inhoud van de gemeentelijke verordeningen in te gaan is in hoofdstuk twee informatie opgenomen over de verordeningen zelf. Hoofdstuk drie bevat de bevindingen ten aanzien van het vrijlaten van inkomsten door de gemeenten. Hoofdstuk vier geeft de resultaten van het onderzoek met betrekking tot het premiebeleid van de gemeenten. Een lijst met deelnemende gemeenten en de vragenlijst ten slotte bevinden zich in de bijlagen. 17 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

18

19 2 Gemeentelijke verordeningen Gemeenten kunnen premiebeleid ontwikkelen en ze kunnen het vrijlaten van inkomsten uit deeltijdarbeid regelen voor bepaalde categorieën. De toekenning van premies en de vrijlating van inkomsten moeten worden geregeld in gemeentelijke verordeningen. Alvorens naar de inhoud van de verordeningen te kijken, is in dit hoofdstuk informatie opgenomen over de verordeningen zelf. Aantal verordeningen Tabel 3 laat zien dat er in bijna driekwart van de onderzochte gemeenten sprake is van één verordening voor premiebeleid en vrijlating samen. Dit geldt voor de helft van de kleinste gemeenten en voor het gros van de grootste gemeenten. Er is een grote gemeente die voor beide onderwerpen een aparte verordening heeft. Zeven gemeenten hebben alleen een verordening voor premiebeleid en vijf hebben alleen een verordening voor vrijlating. Deze gemeenten blijken respectievelijk geen extra categorieën voor inkomstenvrijlating te hebben aangewezen en geen premiebeleid te voeren. 11 De tabellen bevatten, tenzij anders vermeld, de resultaten van de steekproef in percentages. Tabel 3 Aantal verordeningen per gemeente voor vrijlatingsbepalingen en/of premiebeleid, naar gemeentegrootte 11 Tot tot tot inwoners Totaal inwoners inwoners inwoners en meer Eén verordening voor beide zaken Twee aparte verordeningen Alleen verordening premiebeleid Alleen verordening vrijlating Aantal gemeenten (=100%) Ingangsdatum en vaststelling In tien van de onderzochte gemeenten zou de nieuwe verordening op korte termijn nog worden vastgesteld door de gemeenteraad. Het gaat in deze gevallen om aangepaste verordeningen waarvan de ingangsdatum in de eerste maanden van 2001 valt. De vaststellingsdatum en de ingangsdatum van een verordening liggen in de meeste gevallen niet ver uit elkaar. De ingangsdatum van een verordening valt doorgaans aan het begin of in de eerste maanden van een nieuw jaar. Tabel 4 laat zien in welk jaar de meest recente verordening met betrekking tot vrijlating en/of premiebeleid is ingesteld of gewijzigd door de gemeente. In de helft van de onderzochte gemeenten is de (aangepaste) verordening voor premiebeleid en/of vrijlating in 2001 ingegaan of zal in 2001 ingaan. Bijna een kwart van de gemeenten hanteert nog verordeningen die in 1997 of 1998 zijn ingegaan; bij de grootste gemeenten komt dit nauwelijks voor. 19 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

20 Tabel 4 Ingangsjaar van de verordeningen, naar gemeentegrootte Tot tot tot inwoners Totaal inwoners inwoners inwoners en meer Aantal gemeenten (=100%) Het premiebeleid heeft de afgelopen jaren meer aanleiding gegeven tot het aanpassen van de verordeningen dan het onderwerp vrijlating, zo is uit tabel 5 op te maken. Meer dan de helft van de (aangepaste) verordeningen met betrekking tot premiebeleid (al dan niet in combinatie met vrijlating) is in 2001 ingegaan (invoering werkaanvaardingspremie). De helft van de verordeningen die alleen betrekking hebben op vrijlating van inkomsten stammen uit 1997 (in dat jaar is de nieuwe centrale vrijlatingsregeling in de Abw in het leven geroepen). Sinds 1999 zijn vrijlatingsverordeningen niet meer gewijzigd in de onderzochte gemeenten. Ook is het zeer wel mogelijk dat wijzigingen in gecombineerde verordeningen de laatste jaren doorgaans uitsluitend betrekking hadden op het onderdeel premiebeleid. Wettelijk gezien was er de laatste jaren geen aanleiding tot wijziging van de vrijlatingsverordeningen, en blijkbaar was er in de gemeenten ook geen sprake van nieuwe situaties of gewijzigd beleid waardoor de verordeningen moesten worden aangepast. In enkele verordeningen blijkt sprake te zijn van achterstallig onderhoud doordat wordt verwezen naar de verkeerde onderdelen van artikel 43 Abw en door het hanteren van verouderde bedragen. Tabel 5 Ingangsjaar (aangepaste) verordening, naar onderwerp verordening Premiebeleid én Alleen premiebeleid Alleen vrijlating Totaal vrijlating Aantal verordeningen (=100%) VNG en SZW zijn overeengekomen dat gemeenten, als ze de werkaanvaardingspremie gaan hanteren, dit per 1 april 2001 bij verordening geregeld zullen hebben. Werkaanvaardingspremie Tachtig procent van de onderzochte gemeenten hanteert de begin 2001 ingevoerde landelijke werkaanvaardingspremie of gaat dit binnenkort doen, aldus tabel 6. De helft van de gemeenten heeft dit ten tijde van het onderzoek (april/mei 2001) nog niet vastgelegd in een (vastgestelde) verordening. 12 Bij zestien procent van de gemeenten is nog niet bekend of ze de werkaanvaardingspremie gaan hanteren. Twee gemeenten gaan de nieuwe premie (voorlopig) niet hanteren. De ene gemeente, uit de categorie tot twintigduizend inwoners, omdat er net een personeelswisseling heeft plaatsgevonden (inwerktijd nodig). De andere gemeente, uit de categorie vijftigduizend tot honderdduizend inwoners, omdat de gemeente tot dusver ook geen eigen premie bij werkaanvaarding kende. 20 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

21 Tabel 6 Hanteren van werkaanvaardingspremie, naar gemeentegrootte Tot tot tot inwoners Totaal inwoners inwoners inwoners en meer Ja, en is al geregeld in verordening Ja, maar nog niet vastgelegd Nog niet bekend Nee, gaat premie niet hanteren Aantal gemeenten (=100%) Overige ontwikkelingen Tien gemeenten melden dat er, naast eventuele aanpassingen in verband met de werkaanvaardingspremie, sprake is van veranderingen de komende tijd op het gebied van premies en vrijlatingen en bijbehorende verordeningen. Genoemd wordt bijvoorbeeld: invoering van scholingssubsidie en subsidie vrijwilligerswerk, afschaffen van deeltijdpremie en Wiw-incentive, aanpassing van de hoogte van de onkostenvergoeding vrijwilligerswerk en premie sociale activering als forfaitaire onkostenvergoeding. Samenvatting Driekwart van de onderzochte gemeenten heeft één verordening voor premies en vrijlating samen. Dit geldt voor de helft van de gemeenten tot twintigduizend inwoners en voor bijna alle gemeenten boven de honderdduizend inwoners. In de kleine gemeenten is vaker sprake van ofwel vrijlatingsbepalingen ofwel premiebeleid. De helft van de gemeenten hanteert verordeningen die in 2001 zijn ingegaan (of zullen ingaan). Een kwart van de gemeenten (bijna allemaal onder de honderdduizend inwoners) heeft verordeningen die stammen uit 1997 of Vrijlatingsverordeningen zijn sinds 1999 niet meer aangepast. Vanuit de wet- en regelgeving was hier ook geen aanleiding toe, maar er kunnen ook veranderingen in situaties en beleid optreden waardoor gemeenten hun verordeningen zouden moeten aanpassen. Premieverordeningen daarentegen zijn de laatste jaren (en vooral in 2001) volop gewijzigd. Onjuiste verwijzingen en verouderde bedragen wijzen in enkele verordeningen op enige achterstand in onderhoud. Het groot aantal wijzigingen in premieverordeningen in 2001 wordt mede veroorzaakt door de begin 2001 ingevoerde werkaanvaardingspremie. Tachtig procent van de onderzochte gemeenten hanteert deze premie of wil dit gaan doen. Meer dan de helft van hen is ten tijde van het onderzoek nog bezig met het vastleggen hiervan in de verordening. 21 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid

22

23 3 Vrijlaten van inkomsten Voor bepaalde categorieën uitkeringsgerechtigden is in de Abw vastgelegd dat ze ontheffing krijgen van aan de bijstand verbonden (arbeids)verplichtingen. Als deze personen toch inkomen uit (deeltijd)arbeid verwerven, worden deze inkomsten tot op zekere hoogte niet met de uitkering verrekend (artikel 43, lid 2, m Abw). Dit geldt voor alleenstaande ouders met kinderen onder de vijf jaar en voor personen boven de 57,5 jaar. Daarnaast kunnen gemeenten bij verordening categorieën van personen aanwijzen die om medische dan wel sociale redenen zijn aangewezen op deeltijdarbeid (artikel 43, lid 2, n Abw). Ook bij deze personen worden inkomsten uit (deeltijd)arbeid tot een bepaald maximum niet van de uitkering afgetrokken. Als de gemeente extra categorieën voor vrijlating aanwijst, moet zij dit in een verordening vastleggen. Van de vijftig onderzochte gemeenten waren er 43 met een verordening voor vrijlating, al dan niet in combinatie met premiebeleid, zo bleek in het voorgaande hoofdstuk. Het aanwijzen van extra categorieën van uitkeringsgerechtigden voor vrijlating van inkomsten uit arbeid is in 41 gemeenten aan de orde (tabel 7). Twee van de 43 gemeenten (met vijftigduizend tot honderdduizend inwoners) hebben wel een verordening, maar hanteren de vrijlating alleen voor de wettelijk bepaalde categorieën. Tabel 7 Aanwijzen van extra vrijlatingscategorieën in verordening, naar gemeentegrootte Tot tot tot inwoners Totaal inwoners inwoners inwoners en meer Wel vrijlatingscategorieën Geen vrijlatingscategorieën Aantal gemeenten (=100%) Van de 41 gemeenten die extra categorieën voor vrijlating hebben aangewezen, hebben er 36 op een of andere wijze de wettelijke formulering van de doelgroep gehanteerd in hun verordening. De overige vijf verordeningen volstaan met het noemen van een of meer categorieën die in aanmerking komen voor vrijlating. Aangezien de term vrijlating wordt gehanteerd is de relatie met de onderliggende wettelijke grondslag wel duidelijk, maar er wordt door de gemeente geen nadere toelichting of motivatie gegeven. Ook wanneer de wettelijke formulering wel in de verordening staat, wordt lang niet altijd expliciet het verband gelegd tussen de door de gemeente onderscheiden categorieën en de reden van de vrijlating ofwel gedeeltelijke ontheffing. Er staat bijvoorbeeld dat een alleenstaande ouder met kind tussen de vijf en zestien jaar tot de doelgroep behoort, zonder de toevoeging dat die ouder om sociale redenen geacht wordt aangewezen te zijn op deeltijdarbeid. Het ontbreken van een dergelijke toelichting is niet onrechtmatig, maar roept in bepaalde gevallen de vraag op hoe doordacht en terecht de aanwijzing van een categorie is (waarom zou iemand uit die categorie niet voltijds kunnen werken?). Overigens kan een dergelijke onderbouwing wel in de onderliggende beleidsstukken van de gemeente aanwezig zijn. Hieronder volgt eerst een overzicht van hoe de wettelijke formulering in de verordeningen is verwerkt en vervolgens een beschrijving van de doelgroepen die in de 41 onderzochte verordeningen zijn aangetroffen. Tabel 8 geeft vervolgens een overzicht van de categorieën en van hun frequentie in de verordeningen. 23 Inspectie Werk en Inkomen Vrijlatingsbepalingen en premiebeleid