Het creatieproces. Ideeënwereld

Transcriptie

1 1 Het creatieproces Ideeënwereld Onze rechterhersenhelft wordt gezien als de plaats waar creativiteit ontstaat. Hier bevindt zich de aanleg voor fantasie, verbeelding, muziek en het gevoel. De linkerhersenhelft zorgt voor de logica, de feiten en de blik op details. Creatieve mensen zouden over een beter ontwikkelde rechterhelft beschikken en daardoor creatiever zijn. Maar is dat zo? Alles om ons heen komt voort uit een idee. Al die ideeën samen vormen onze ideeënwereld, waaruit wij meestal onbewust onze ideeën, ingevingen en inspiratie putten. Echte nieuwe ideeën zijn niet het resultaat van onze mentale activiteit; met andere woorden, ze zijn niet bedacht. Als de tijd er rijp voor is, sijpelt er vanuit de ideeënwereld een idee in de vorm van een ingeving onze belevingswereld binnen. Met het volgende voorbeeld wordt dit misschien duidelijk. Probeer je de volgende situatie eens voor te stellen: voordat de mens het wiel had uitgevonden, waarmee een zware last gemakkelijker verplaatst kan worden, was het principe of idee van het wiel er al. En ook als we dat principe of idee ooit weer zouden vergeten, blijft het uiteraard bestaan. Hieruit zouden we kunnen afleiden dat alles wat er ooit nog zal worden ontdekt of ontwikkeld al bestaat in de zogenoemde ideeënwereld. Wij zijn het ons alleen nog niet bewust of met andere woorden, we hebben het nog niet ont -dekt of ont -wikkeld. Nieuwe behoeftes in ons dagelijks leven creëren een openheid waardoor passende ideeën in de vorm van ingevingen worden aangetrokken. Dit proces is enigszins te stimuleren door creatieve technieken. In figuur 1 worden het spontane creatieproces (ook wel het intuïtieve denk/doe-proces genoemd) en de stadia die daarin zijn te onderscheiden weergegeven. Figuur 1 Model van het spontane creatieproces bij de mens (denk/doe-proces)

2 2 Een spontaan creatieproces verloopt in het algemeen als volgt. We worden met een situatie geconfronteerd die ons raakt en ons blijft bezighouden ( startpunt A). Zo n situatie blijkt een probleem, vraag of behoefte in zich te dragen waarmee we emotioneel verbonden raken. We praten daarover met anderen, denken erover na en slapen er een nachtje over, omdat we er niet direct uitkomen. Vroeg of laat (vaak onverwachts of s nachts) bedenken we echter wat er moet gebeuren: de ingeving. Dan komt er meestal energie vrij en werken we, veelal grotendeels op ons gevoel, het idee uit. We zoeken daarbij steun bij mensen die ons kunnen en willen helpen, middelen en uitvoeringsmogelijkheden. Improviserend en experimenterend gaan we tot realisatie van ons idee over. Dat proces vormt een heel natuurlijk geheel en verloopt voor een belangrijk deel spontaan en vrij moeiteloos, zonder bewuste sturing. Het cyclische model in figuur 1 is een versimpelde weergave van dit proces. Het begint bij een vraag in de dagelijkse praktijk (of een ingeving uit de ideeënwereld) en keert met een antwoord terug in de praktijk. Om ook het tijds aspect weer te geven, zou een derde dimensie aan het cyclische model moeten worden toegevoegd. De cirkel kan eigenlijk beter worden voorgesteld als een deel van een driedimensionale spiraal. Zoals gezegd kunnen projecten ook ontstaan vanuit een innerlijke behoefte om een idee te verwezenlijken (startpunt B). In dat geval hoeft geen sprake te zijn van een probleem. Een kunstenaar krijgt gewoon het idee om bijvoorbeeld een toneelstuk of een film te maken en een ondernemer krijgt het idee om een nieuw product te ontwikkelen. Dan begint het creatieproces bij de ingeving uit de ideeënwereld, bijvoorbeeld in de vorm van een beeld van het eindresultaat. Vraagstukken gekoppeld aan de levensloop De aard van een vraagstuk en dus ook de gewenste aanpak heeft iets te maken met de levenscyclus van het product of het systeem (bijvoorbeeld een organisatie, een groep of een relatie) waarop het betrekking heeft. Elk verschijnsel, of dat nu een mens, een computer, een gedachte of een evenement is, doorloopt in zijn bestaansgeschiedenis verschillende stadia. In de natuur onderscheiden we conceptie, groei, bloei, verval en ondergang. Intelligente systemen (bijvoorbeeld een mens, groep of een organisatie) volgen hetzelfde proces, maar daarbij kan na het stadium van verval een transformatie optreden waarin het systeem zich radicaal vernieuwt en zichzelf zo (voorlopig) voor de ondergang behoedt. Het proces waarin een bepaald verschijnsel vorm krijgt en deze na verloop van tijd weer verliest, doorloopt een aantal zones (zie figuur 3): zone 1: ideeënwereld zone (onbewust); zone 2: mentale zone (denken); zone 3: praktische of fysieke zone (maken); - zone 4: zone van de echte vorm (wereld waarin wij leven met alle verschijningsvormen). In zone 1 is de vorm slechts als potentieel aanwezig als een (onbewust) idee, zoals in de hierboven beschreven ideeënwereld. In zone 2 verschijnt het idee in ons bewustzijn en krijgt het daar enigszins vorm. Vervolgens groeit het idee in zone 3 uit tot een duidelijke verschijningsvorm die daarna in zone 4 echt aanwezig is en functioneert.

3 3 Figuur 2 De levensloop van een verschijningsvorm Wanneer er geen fundamentele vernieuwing op gang komt op basis van een nieuw idee of principe, blijft op den duur slechts het idee over, dat na enige tijd ook uit ons bewustzijn verdwijnt. Je zou kunnen zeggen dat het idee terugvalt in de ideeënwereld. Intelligente systemen kunnen zich bewust worden van dit proces en zichzelf tijdig transformeren. Transformatie betekent een fundamentele vernieuwing, wat wil zeggen dat het systeem zich her -vormt op basis van een fundamenteel nieuw idee of vormprincipe. Het hanteren van vernieuwingsvraagstukken is een ware kunst en vereist een groot inzicht in de aard van levende systemen en processen. Over dit doorgaande scheppingsproces van vormen en het vernieuwen ervan op basis van bewustwording van wat zich onder de oppervlakte reeds aan nieuwe kwaliteiten aandient, volgt hier een mooi citaat van de schilder Kandinsky (1942): Elk geestelijk tijdperk drukt zijn bijzondere inhoud uit in een vorm die precies bij de inhoud past. Elk tijdperk krijgt op die manier zijn eigen ware fysionomie vol uitdrukking en kracht, en zo verandert gisteren in vandaag op alle spirituele terreinen. Maar de kunst heeft ook nog de exclusief aan haar voorbehouden kwaliteit om in het vandaag de kwaliteit van het morgen al te zien een scheppende en profetische kracht. Bron: Ulrike Becks-Malorny (2003). Kandinsky. Keulen: Taschen. Projectmatig werken is een manier om het individuele scheppingsproces een gezamenlijk proces te maken. Als we de bestaansgeschiedenis van een project volgen, kunnen we daarin dezelfde stadia onderscheiden als in het persoonlijke creatieproces. Elk stadium heeft zijn eigen karakteristieke problemen en vraagt om een eigen aanpak (zie figuur 3).

4 4 Figuur 3 De relatie tussen vraagstuk en aanpak in de levensloop van een product of systeem Het projectmanagementconcept dat in het boek wordt gepresenteerd is gebaseerd op het proces uit figuur 3. Hieronder wordt dan ook uitgebreid ingegaan op elk stadium. In het stadium van de ideevorming (zie stadium 3 in figuur 1) wordt spontaan of als reactie op een probleem een nieuw idee geboren. In dit eerste stadium ligt de nadruk op associatie, creativiteit en improviseren. Het creatieproces, dat met name plaatsvindt in onze rechterhersenhelft, verloopt (voor een deel) onbewust. Dit proces is dan ook moeilijk te sturen. Creatieve technieken in dit kader zijn bijvoorbeeld brainstorming en brainwriting, visualiseren, synectics en mindmapping. In het stadium van de planvorming hebben we te maken met vormgevingsvragen. Deze liggen binnen zone 2, waarin de mentale activiteit meestal dominant is. Hierbij gaat het om het verder tot ontwikkeling brengen of vormgeven van het inmiddels ontstane globale idee. Dit stadium vraagt om een meer rationele benadering, hoewel zeker in het begin ook nog veel creativiteit nodig is. De rationele benadering verloopt planmatig. Rationele processen, waarbij met name de linkerhersenhelft betrokken is, zijn wel te sturen. Het gaat daarbij om het schematisch onderbrengen van informatie, bijvoorbeeld in een fasemodel of stappenplan. Bij realisatievragen in het stadium van de resultaatvorming past een meer praktische benadering, gekenmerkt door veel regelen en organiseren. Dit stadium, waarin een inmiddels ontwikkeld idee gerealiseerd moet worden, valt binnen zone 3. Dit is de zone van de fysieke activiteit of van het doen. De projectmatige aanpak die in dit boek centraal staat, heeft betrekking op vraagstukken binnen de eerste, tweede en derde zone en heeft daarom de kenmerken van respectievelijk een creatieve, een rationele en een praktische benadering. Een voorbeeld van een vraag in het creatieve stadium van de ideevorming (zone 1) is: Hoe kan ik studenten vertrouwd maken met de projectmatige aanpak? In dit geval ligt alles nog open en moet dus nog een vorm worden bedacht. In het meer rationele stadium van de planvorming (zone 2) is de vorm of het idee over het projectresultaat er al. De vraag waar het in dat stadium om gaat, is bijvoorbeeld: Hoe ontwikkelen we het nieuwe logo voor ons evenement en geven we dat vorm? In het praktische stadium van de resultaatvorming (zone 3) is het idee al omgezet in een plan en moet alleen nog worden nagedacht

5 5 over de wijze van realisatie. In dat stadium kan de vraag bijvoorbeeld zijn: Hoe implementeren we een nieuw ticketverkoopsysteem in onze nachtclub? Zoals figuur 3 laat zien, wordt het stadium waarin een idee daadwerkelijk wordt gerealiseerd opgevolgd door het stadium van de functionering, waarin het gerealiseerde product of systeem in stand moet worden gehouden. Dit stadium ligt in zone 4, de zone van de vaste of echte vorm. In dit stadium krijgen we te maken met onderhoudsvragen. Deze kunnen vaak routinematig worden aangepakt, dat wil zeggen volgens vaste richtlijnen en procedures. De projectmatige aanpak is dan meestal niet meer aan de orde. Als een product of systeem een tijdlang functioneert, treedt vroeg of laat stagnatie op, denk bijvoorbeeld aan de terugloop van de bezoekersaantallen bij een jaarlijks terugkerend evenement. In dat soort situaties ontstaan herstelvragen. Hierbij gaat het erom voor het probleem een oplossing te zoeken. De oude situatie moet worden hersteld, de bezoekersaantallen moeten bijvoorbeeld weer terug naar het oude niveau. Het principe of het idee dat ten grondslag ligt aan het systeem of product wordt wel aangepast, maar niet wezenlijk veranderd. Daarom zijn deze vraagstukken van dezelfde aard als de vraagstukken binnen zone 3 en kunnen ze meestal worden benaderd met een praktische en probleemoplossende aanpak, gekenmerkt door regelend of organiserend ingrijpen. Als aanpassingen niet meer helpen, zal het concept fundamenteel gewijzigd moeten worden. We hebben dan te maken met vernieuwingsvragen (terug in zone 1). In het voorgaande zagen we dat vraagstukken binnen het eerste, het tweede en het derde stadium (respectievelijk behorend bij de creatieve, de mentale en de fysieke of praktische zone) door hun aard vragen om een creatieve, rationele of praktische benadering. Het concept van de projectmatige aanpak bestrijkt deze drie zones en is van de genoemde benaderingen afgeleid. De rationele aanpak is daarbij dominant. Daarom wordt hierna eerst nader ingegaan op de aard van het rationele proces. Inzicht in dit proces is namelijk noodzakelijk voor het bewust kunnen managen ervan. De rationele stap-voor-stapmethode Als we in de praktijk van alledag geconfronteerd worden met een probleem dat binnen de tweede en derde zone valt, zullen verschillende stappen gezet moeten worden. Een hulpmiddel hiervoor is de stapvoor-stapmethode die gebaseerd is op een rationele benadering van de problematiek. Het rationele proces onderscheidt zich van het spontane creatieproces door het feit dat we er invloed op kunnen uitoefenen. Binnen de planmatige benadering worden bewust stappen gezet en keuzes gemaakt om tot een oplossing te komen of om een product te realiseren. Het proces kan beginnen met een rationele analyse, maar ook met een meer associatieve analyse van de situatie. In het individuele rationele denk/doe-proces kunnen we globaal de stadia onderscheiden die in figuur 4 zijn getekend. Deze figuur heeft betrekking op hetzelfde proces als figuur 3, maar geeft dat vanuit een ander perspectief weer. Figuur 4 laat zien hoe wij de levensprocessen die in figuur 3 zijn getekend bewust volgen. Ook de eerder genoemde zones zijn in figuur 4 terug te vinden. Zoals elk model is ook het model van het rationele denk/doe-proces een versimpeling van de werkelijkheid. Dit impliceert dat we ons er bewust van moeten zijn dat ook vraagstukken binnen de tweede en de derde zone zich zelden zo keurig stapsgewijs laten oplossen. De stappen ontwikkelen zich namelijk in voortdurende wisselwerking met elkaar en bovendien spelen in de besluitvorming ook allerlei niet-rationele motieven een rol. Toch blijkt de stap-voor-stapmethode voor veel vraagstukken van deze categorie een aanvaardbaar hulpmiddel te zijn voor een systematische aanpak.

6 6 Figuur 4 Het rationele denk/doe-proces bij het oplossen van problemen of realiseren van ideeën

7 case 7 Het straatfeest We wonen nu ruim twee jaar in deze nieuwe wijk en we kennen nog maar een paar mensen uit onze straat (stadium 1: Beeldvorming). Gisteren stond ik bij de school van mijn dochter te wachten en raakte aan de praat met een paar andere ouders. Ik zei dat iedereen in de wijk nog zo op zichzelf is. De anderen beaamden dat en vonden het eigenlijk wel jammer. Ze zeiden best behoefte te hebben aan meer contact met mensen uit hun eigen straat of uit de wijk (stadium 2: Oordeelsvorming). Henk, de vader van Brechtje, die op nummer 76 woont, kwam met het idee om een straatfeest te organiseren. De anderen reageerden heel enthousiast (stadium 3: Ideevorming). Henk liet er geen gras over groeien. Nog geen week later zaten we met vier mensen uit onze straat bij ons thuis aan een glas wijn en brainstormden over hoe dat straatfeest eruit zou moeten zien. Aan het eind van een gezellige avond tekenden de contouren van het evenement zich af. Als locatie lag het park aan het eind van de straat voor de hand. De tweede zaterdag van juni werd als datum vastgelegd. Voor de jongste kinderen zou er een springkussen komen, voor de wat oudere kinderen een sportcompetitie en een loterij en voor de volwassenen een behendigheidsspel en volleybal. Verder planden we een barbecue en zou iedereen een fles drank meenemen. Er werd ook nog afgesproken dat de kosten verdeeld zouden worden over de aanwezige volwassenen (stadium 4: Planvorming). Op vrijdagmiddag 12 juni werd een deel van het park afgezet en werden de voorbereidingen getroffen voor de sportactiviteiten. Een paar mensen gingen inkopen doen voor de barbecue. Op zaterdagochtend werd het luchtkussen geleverd en opgeblazen en werd de barbecue opgezet. Om één uur was alles in orde (stadium 5: Resultaatvorming) en om half twee kwamen de eerste mensen met stoeltjes en parasols het terrein oplopen. Het feest is nu in volle gang. Van jong tot oud vermaakt men zich geweldig. We hebben nu al met meer mensen gesproken dan de afgelopen twee jaar (stadium 6: Functionering). De projectmatige aanpak in enge zin is erop gericht om een idee dat in het stadium 3 ontstaat om te zetten in een concreet product dat in stadium 6 kan functioneren. In stadium 4 en stadium 5 van het bovenstaande voorbeeld is de projectmatige aanpak dus nuttig. Ook hier wordt duidelijk dat projectmatig werken een manier is om een individueel creatieproces bewust in te zetten voor het aanpakken van vraagstukken of het vormgeven van een idee. In de praktijk binnen bedrijven en instellingen zien we vaak dat de eerste ideevorming al ruim voordat een project van start gaat heeft plaatsgevonden. In het beleidsplan van een attractiepark staat bijvoorbeeld dat het komende jaar een nieuwe attractie gerealiseerd moet worden. In de loop van dat jaar zal een projectteam worden belast met het ontwikkelen en realiseren van dat idee. Het team gaat in dat geval aan het werk met een vormgevingsvraag. Hoe het projectresultaat er globaal gaat uitzien, is in dergelijke gevallen vanaf de start van het project duidelijk. In andere gevallen kan een initiatiefgroep of projectteam een creatievraag krijgen. Daarbij is er, in tegenstelling tot bij een vormgevingsvraag, nog geen idee, vorm of richting. In dergelijke gevallen wordt in de projectmatige aanpak ook stadium 3, het stadium van de ideevorming, opgenomen. Dan gaat er dus nog een creatieve stap aan de eigenlijke projectmatige aanpak vooraf. We spreken dan van een projectmatige aanpak in ruime zin. Een voorbeeld van een creatievraag: Hoe kan ik mijn studenten leren op welke wijze ze vraagstukken in de praktijk kunnen aanpakken?

8 8 Een voorbeeld van een vormgevingsvraag: Hoe moet ik de workshop opzetten die erop gericht is de studenten te leren hoe ze vraagstukken in de praktijk kunnen aanpakken? De creatievraag gaat uit van het probleem of van een vaag idee, kortom er is nog geen concreet beeld van het projectresultaat. De vormgevingsvraag gaat uit van het beeld van het projectresultaat, in dit geval de workshop. Bij de vormgevingsvraag zijn we dus een stadium verder in het denkproces. We hebben al gebrainstormd om alternatieve oplossingen in kaart te brengen (bijvoorbeeld hoorcolleges, het voorschrijven van een studieboek of een stage bij een evenementenorganisator) en uiteindelijk gekozen voor de workshop als leervorm.