ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN DE STADSVERNIEUWING PLANOLOGISCH MEMORANDUM Stevinweg 1, Postbus 5048, 2600 GA Delft, tel /4678.

Transcriptie

1 ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN DE Max Jeleniewski STADSVERNIEUWING PLANOLOGISCH MEMORANDUM , Technische Hogeschool Delft, Afdeling der Civiele Techniek, Vakgroep Civiele. Planologie, Stevinweg 1, Postbus 5048, 2600 GA Delft, tel /4678.

2 " \

3 Voorwoord Dit rapport is het resultaat van een onderzoek naar de invloed van stadsvernieuwing op de ontwikkelingen binnen het etnisch ondernemerschap in de Haagse Schilderswijk. Het blijken met name turkse en marokkaanse ondernemingen te zijn die getroffen worden door een proces van (koude) sanering, veroorzaakt door een stadsvernieuwingsbeleid en de uitvoering daarvan, dat weinig rekening houdt met het etnisch ondernemerschap. Het onderzoek sluit aan bij een aantal andere onderzoeken op dit gebied. De themadag "Etnisch ondernemerschap" in sept in Rotterdam was een belangrijke eerste stap in dit geheel (106). In Amsterdam is onderzoek gedaan naar de turkse confectie industrie en in Utrecht is men op de universiteit bezig met een onderzoek naar etnische ondernemingen in die stad. De documentaire "lijn 6" heeft de Haagse situatie indertijd (december 1983) goed belicht (104). Er komt steeds meer aandacht voor dit onderwerp, een teken dat er nu ook iets gedaan moet worden. De studie is een onderdeel van het afstuderen aan de afdeling Civiele Techniek bij de vakgroep Civiele Planologie. Het laatste jaar bestaat daarbij uit het meedraaien in een Interuniversitaire Studiegroep Planologie (ISP), welke in mijn geval het onderwerp had "Krottenwijkverbetering in Klong Toey Slum, Bangkok" (59), en een individuele studie, welke in dit rapport zijn weerslag vindt. Voor het tot stand komen van deze studie 'Wil ik in de eerste pl.aats mijn begeleider Rob van Garneren bedanken. Voor de rest ben ik dank verschuldigd aan Gerard Bosscha-Erdbrink (beëdigd tolk-vertaler turkse taal), T. van der Caay van de dienst Stadsontwikkeling in Den Haag), het Woonkomitee Stationsbuurt, het Regionaal Centrum Buitenlanders in Den Haag in de personen van Alexander Messelaar en Ali Lazr ak, en anderen voor de adviezen,.informatie en commentaren. Den Haag, maart 1984 Max Jeleniewski.

4

5 Inhoudsopgave Voorwoord Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Hoofdstuk Hoofdstuk Hoofdstuk Hoofdstuk Hoofdstuk Hoofdstuk Hoofdstuk INLEIDING ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN DE STADSVERNIEUWING Migratie Minderhedenbeleid Etnische infrastruktuur Stadsvernieuwing Probleemstelling DE STATIONSBUURT Beschrijving Overleg Hoefkade en omgeving WONINGEN EN BEWONERS Geschiedenis van de wijk Woningkwaliteit Bewoners 1983 Eigendomsverhoudingen Conclusies ONDERNEMERSCHAP Geschiedenis van de wijk Detailhandel en horeca Vestigingsfactoren Eenzijdige structuur Conclusies BELEID Voorgeschiedenis van de stadsvernieuwing in de Schilderswijk ( ) Opties van het beleid De uitvoering De A.P.V. Conclusies OVERIGE CONCENTRATIES IN DE SCHILDERSWIJK Van der Vennestraat Hobbemastraat Hoefkade Overige concentraties Conclusies CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Etnisch ondernemerschap in de Schilderswijk De stadsvernieuwing Aanbevelingen Slotoprerkingen

6 KAART 2.1 CONCENTRATIES VAN ETNISCHE ONDERNEMINGEN IN DEN HAAG _ CONCENTRATIES ---- WINKELSTRATEN (algemeen)

7 - I - i, INLEIDING Op dit moment telt Nederland meer dan immigranten. De meesten zijn de laatste 20 jaar hierheen gekomen of gehaald, waarvan zo'n uit Turkije en Marokko [IIOJ. Zij kwamen in de jaren 60 en 70 om in een periode van hoogconjunctuur het ongeschoolde en minst gewaardeerde werk te doen. In de jaren 70 kwamen de gezinsherenigingen op gang en verwierven de migranten zich een bescheiden plaats op "de woningmarkt. Het merendeel kwam terecht in de sterk verouderde 1ge eeuwse wijken van de grote steden. In de jaren 70 startten de gemeenten met het verbeteren van die wijken, door het renoveren van de bestaande panden of door middel van sloop en/of nieuwbouw. Etnische ondernemingen in de oude wijken In de wijken waar veel migranten wonen ontstaan inmiddels steeds meer ondernemingen, gerund door en gericht op de migranten. Met name eind jaren 70 en begin jaren 80 werden veel ondernemingen opgericht onder invloed van de toenemende werkloosheid en de toenemende vraag naar producten en gebruiksmiddelen, waar het autochtoon ondernemerschap niet in voorzag of voorziet. Chinese restaurants, italiaanse ijssalons en pizzeria's waren de voorgangers van deze opleving, al tientallen jaren geleden. Nu zijn er ook toko's, islamitische slagerijen, koffiehuizen, reis- en adviesbureau's, videotheken, textielfabriekjes en allerhande winkels. Op dit moment zijn er zo'n 5000 etnische ondernemingen in Nederland, waarvan een tiende zich in Den Haag bevindt [111]. De stadsvernieuwing in Den Haag is voor een belangrijk deel geconcentreerd in de Schilderswijk; daar woont meer dan de helft van het aantal mediterranen in Den Haag. In de Schilderswijk vinden we zo'n 140 mediterrane bedrijven en 52 surinaamse (zowel surinaamse als nederlands-surinaamse) ondernemingen. Bij een korte beschouwing van het etnisch ondernemerschap, blijkt dat de stadsvernieuwing geen rekening houdt met de ontwikkelingen binnen dit ondernemerschap. De voorwaarden waaronder dit ondernemerschap ontstaat en bestaat verslechteren in de Schilderswijk; goedkope bedrijfsruimten verdwijnen, renovatie en nieuwbouw zijn gericht op een ander type ondernemer. Dit is tegenstrijdig aan het belang van het etnisch ondernemerschap, dat niet zozeer ligt in het functioneren als ondernemingen alswel in de functie die deze ondernemingen vervullen als plaats waar een "migrantencultuur" gestalte kan krijgen. Dit levert een bijdrage aan de emancipatie van de migranten in de nederlandse samenleving. Aanleiding van de studie De feitelijke aanleiding voor deze studie vormde de problematiek van de (mediterrane) etnische ondernemingen in de Stationsbuurt (deel van de Schilderswijk) in Den Haag. Ik ben daar verbonden aan de bewonersorganisatie en kreeg te maken met- het Ilklein Istanboel" aan de Hoefkade aldaar. Door de nadruk op de horeca (koffiehuizen, restaurants) is een eenzijdig beeld ontstaan van de etnische ondernemingen in de buurt, bij de gemeente, maar ook bij buitenstaanders.

8 - 2 - Omdat op deze manier alleen in negatieve kwalificaties over de etnische ondernemingen wordt gesproken is het idee opgekomen om deze ontwikkeling in"een breder perspectief te zien. Bovendien zit binnen afzienbare tijd de stadsvernieuwing rond de Hoefkade in de fase van afweging sloop/handhaven en zal minimaal renovatie op het programma staan. Dit heeft ingrijpende gevolgen voor de concentratie etnische ondernemingen aan de Hoefkade en in de naaste omgeving. Doel De positie van migranten in de Nederlandse samenleving is marginaal en zwak. Het etnisch ondernemerschap is een van de mogelijkheden die voor migranten open staat om zich een zelfstandige plaats te verwerven. Bovendien zijn deze ondernemingen een belangrijke ontmoetingsplaats voor de verschillende etnische groepen. Als door de stadsvernieuwing deze ondernemingen in het nauw komen te zitten, door o.a. koude sanering en sloop van bedrijfsruimten, dan is dat voor deze etnische ondernemingen een belemmering om zichzelf verder te ontwikkelen. Deze studie is allereerst bedoeld om de problematiek duidelijk te maken. Op deze manier kan het een handvat geven aan hen die het beleid gestalte geven, in de hoop dat er in ieder geval iets gebeurt aan de problematiek van het etnisch ondernemerschap in de Schilderswijk. Op dit moment is daar nog weinig van te merken. Terminologie In deze studie is gebruik gemaakt van een eenduidige terminologie. De (im-) migrant staat voor degenen die in de afgelopen jaren in Nederland zijn komen wonen. Het betreft hier in deze studie" met name degenen die uit de mediterrane landen en uit Suriname en de Antillen naar Nederland migreerden. Etnische groepen zijn groepen hieruit met een bepaalde culturele of nationale achtergrond. De etnische ondernemingen zijn die ondernemingen die gerund worden door deze migranten en voor een deel gericht zijn op de verschillende etnische groepen. De autochtonen zijn veelal hen die reeds voor de komst van de migranten in de wijken, waar deze studie over gaat, woonden, of daar een onderneming hadden. Autochtone ondernemingen zijn die ondernemingen welke niet tot de etnische ondernemingen behoren. Het onderzoek Deze studie strekte zich uit van september 1983 t/m februari In de eerste drie maanden werden de vestigingsfactoren en de ruimtelijke spreiding van etnische ondernemingen in de Schilderswijk geïnventariseerd. In de laatste drie maanden vond de verwerking van de gegevens en de verslaggeving plaats. Deze tijd was te kort om een volledig beeld van het etnisch ondernemerschap in de Schilderswijk te verkrijgen. Daarom is met name ingegaan op de mediterrane vestigingen en zijn alleen die aspecten in de studie meegenomen die betrekking hebben op de directe relatie tussen stadsvernieuwing en etnisch ondernemerschap. Een onderzoek naar de ondernemingen zelf, in de zin van een economische beschouwing, is, mede gezien de lastig te verkrijgen gegevens (informele sectori), niet bij deze studie betrokken.

9 - 3 - Gedurende de studie is er sprake geweest van een aantal veranderingen in de etnische ondernemingen en de stadsvernieuwing. Voorzover dit van belang was voor de eindconclusies is dit meegenomen. Als teldatum voor de inventarisatie is september 1983 gebruikt, de tabellen en kaarten zijn hier op gebaseerd. Leeswijzer Voor degenen die niet de tijd hebben om het hele rapport te lezen raad ik in ieder geval hoofdstuk 8 aan. Hierin komen alle elementen van het onderzoek terug en worden de conclusies en aanbevelingen t.a.v. het etnisch ondernemerschap in de Schilderswijk verwoord. Hoofdstuk 2 bevat een inleiding op het onderwerp; en loopt uit in de probleemstelling. Hoofdstuk 3 behandelt de problemen in de Stationsbuurt en gaat in op de overlegsituatie m.b.t. de stadsvernieuwing in die buurt. Er wordt een overzicht gegeven van de problematiek van een stadsvernieuwingswijk en de plaats van het etnisch ondernemerschap daarin. Hoofdstuk 4, 5 en 6 gaan over een gebied rond de Hoefkade in de Stationsbuurt. Daarbij behandelt hoofdstuk 4 de huisvestingssituatie en de bewoners in dat gebied; hoofdstuk 5 behandelt de etnische ondernemingen en de ontwikkelingen daarin op de Hoefkade en hoofdstuk 6 gaat in op de stadsvernieuwing daar met de gevolgen die daar uit voortvloeien voor het (etnisch) ondernemerschap. Hoofdstuk 7 zet de bevindingen uit de Stationsbuurt naast die van andere gebieden waar etnische ondernemingen voorkomen.

10 ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN STADSVERNIEUWING 2.1. Migratie Door de eeuwen heen heeft er emigratie en immigratie plaatsgevonden. Redenen hiervoor konden zijn; het moeten vluchten (met politieke, etnische of religieuze motieven), de koloniale politiek, economische gronden (gastarbeid of op eigen initiatief) of noodsituaties. Bekende voorbeelden van immigratie uit het verleden zijn de portugese joden, de hugenoten en de duitse marskramers. Meer recentelijk vinden we allereerst de Chinezen,in 1929 slachtoffer geworden van de crisis en de vervanging van de kolen- door oliestook [9]. Deze etnische groep is nu aangegroeid tot zo'n mensen [U2). Na de tweede wereldoorlog zien we de immigratie van, meest indoeuropeanen uit het toenmalige Nederlands-Indië. Deze tot in de jaren 60 voortdurende immigratie bedroeg totaal mensen [78]. Een belangrijke groep vormen de Molukkers - eerst Ambonezen geheten die in 1951 naar ons land kwamen. Een ander gevolg van de koloniale politiek en de dekolonialisatie was de stroom van surinaamse Nederlanders rond de onafhankelijkheid van dat land. In het topjaar 1975 kwamen er migranten, hoofdzakelijk Hindoestanen, naar ons land. Voorheen was de migratie vanuit Suriname gering en bestond uit voornamelijk Creolen. Er woonden in 1981 zo'n surinaamse migranten in Nederland [80]. Vergeleken met de surinaamse migratiestroom is die uit de Antillen altijd gering geweest. Vanaf 1960 kent Nederland op grote schaal het verschijnsel gastarbeid. Waren er in 1960 nog maar 700 arbeiders (uit Italië) in Nederland, dit was in 1970 opgelopen tot , en nog gezinsleden, uit meer dan 9 landen [78]. Gastarbeid was nodig; een periode van hoogconjunctuur met een overspannen arbeidsmarkt maakte het aantrekken van arbeiders uit perifere landen noodzakelijk. De officiële wervingen onder toezicht van de overheid startten in Italië (1959) en Spanje (1961). Turkije (1964), Griekenland (1966) en Marokko (1969) volgden, terwijl nog met verscheidene landen incidentele contracten werden gesloten [78J. Hoewel gastarbeid slechts als tijdelijk werd gezien, was de aanwezigheid van de ongeschoolde arbeiders al spoedig structureel. Dit blijkt als tijdens de korte economische teruggangen in 1967 en , toch nog arbeidskrachten geworven worden. Toen werd duidelijk dat gastarbeid een permanent karakter zou krijgen [78]. In 1983 waren er ruim migranten van turkse en marokkaanse nationaliteit in Nederland; zij vormen daarmee de grootste groep. Op de vraag wie de gastarbeider is, is geen eenduidig antwoord te geven. De interne (o.a. religieuze en regionale) verschillen in de landen van herkomst werken immers door na emigratie. In eerste instantie kwamen de gastarbeiders meer uit de verstedelijkte gebieden; later, en zij vormen het overgrote deel, emigreerde men rechtstreeks vanuit het platteland. Zo bestaat het grootste gedeelte van de marokkaanse arbeiders uit Berhers [84] en komen de meeste turkse arbeiders uit Anatolië of het minder ontwikkelde oosten van he t land [7 I) Waar komt de mediterrane gastarbeider in Nederland terecht? Hiervoor is het nodig 3 fasen te onderscheiden [105]:

11 In het eerste stadium zorgen de bedrijven voor huisvesting (was verplicht), veelal in de vorm van pensions. - Wanneer gastarbeid een permanenter karakter krijgt, komen de gezinsherenigingen op gang. Er ontstaat een vraag naar goedkope huuren koopwoningen. - Het derde stadium is dat migranten gaan verhuren en verkopen aan landgenoten. Financiering van koopwoningen wordt aldus mogelijk en er ontstaat een aanbod. We kunnen constateren dat voor wat betreft het tweede en derde stadium het proces ook op gaat voor uit Suriname of de Antillen afkomstige immigranten. Voor deze laatste groep geldt dat zij meestal al in het derde stadium zitten. Voor de mediterrane gastarbeider geldt dit een stuk minder. Wanneer we nu de grote steden in Nederland bekijken dan zien we dat de etnische groepen maar in een beperkt aantal wijken gehuisvest zijn. Dit zijn dan vooral de centrale buurten in de stad, en de 1ge eeuwse wijken, waar de woningen van slechte kwaliteit zijn, de stede bouwkundige structuur verouderd is en allerlei voorzieningen ontbreken. Het zijn de wijken die in de Chicago-school [53] de overgangszone genoemd worden (zone of transition). Karakteristiek voor dit soort stadsdelen is dat behalve de woonfunktie er veelal sprake is van commerciële activiteiten en lichte industrie. Deze menging van funkties gaat samen met de meest verkrotte gedeelten van de stad [53] De migrant die in Nederland een plaats op de veelal particuliere woningmarkt wil verwerven ontdekt dat deze markt krap is. Op grond van zijn etnische afkomst, zijn positie als immigrant en zijn inkomen vindt hij moeilijk een plaats op die markt. Een gevolg is een strijd rond het gebruik van huizen, doordat de toegang tot de woningmarkt niet voor iedereen gelijk is [76]. Ook de overheid, die regulerend zou kunnen optreden (middels de woonruimtewet 1947), laat het initiatief over aan particulieren, die zich laten leiden door een marktinzicht dat voor een belangrijk deel wordt bepaald door vooroordelen en negatieve kwalificaties [97]. De gemeentes kunnen de volgende instrumenten hanteren om de verdelingen van woningen te reguleren [25]: Woonvergunningenstelsel - Bemiddeling voor woningzoekenden - Vordering van woningen In het recente verleden is door verschillende gemeenten zelf meegewerkt aan een verslechtering van de positie van migranten op de woningmarkt, in de zin van belemmering van gelijke kansen, o.a. door; - de "gesloten wijken" en de "portieknormll in Amsterdam [8] - de - B(uitenlanders) norm voor woningbouwcomplexen in Breda [94] - het spreidingsbeleid van Rotterdam [72]. Ondanks de woonruimtewet van 1947 blijkt de overheid weinig invloed te hebben op de verdeling van woonruimte. De gemeentes maken (te) weinig gebruik van hun bevoegdheden t.a.v. particulieren, anderzijds zijn de sancties weinig effectief (vordering duurt jaren) [72]. Het aantal ingeschreven woningzoekende migranten is procentueel 2x zo hoog als bij autochtonen, de wachttijd 2 x zo lang; de woningnood kan op 2 x zo hoog worden gesteld [72]*. Migranten maar ook de laagste beroepscategorie van autochtonen worden geweerd uit de goedkope, aantrekkelijke woningen [I] en zijn op die manier aangewezen op de slechtste gedeelten van de stad. * noot :Deze berekening doet enigzins vreemd aan (2 x 2 4); doch de strekking is duidelijk.

12 - 6 - Behalve aan het functioneren van de woningmarkt kan segregatie, in de zin van het ruimtelijk geconcentreerd zijn van bevolkingsgroepen met gemeenschappelijke kenmerken [84J, ook nog toegeschreven worden aan; - het feit dat woonsegregatie een functie is van de beroepsopbouw [72] - het feit dat migranten minder bekend zijn met het functioneren van de woningmarkt [96] - het feit dat de vraag voor de verschillende (bijv. gezinsgrootte) niet is afgestemd migranten groepen [25) op het aanbod; dit is niet en Nederlanders gelijk Om een indruk te krijgen van het proces van segregatie zullen we aandacht besteden aan de verschillende fasen van dat proces [53]: - Infiltratie. In een stabiel woongebied (weinig migratie, een bevolkingscategorie) komen door verhuizingen vertegenwoordigers van een andere bevolkingscategorie (inkomen, beroep, cultuur) zich vestigen. Bij een zgn. tipping-point (een bepaald percentage immigranten) verandert dit in: Invasie. Dit is een periode met veel migratiebewegingen en slechte sociale contacten. Steeds meer "nieuwe ll bewoners komen in de buurt wonen. Wanneer na verloop van tijd dit proces zich gestabiliseerd heeft (soms met navolging van de ene door de andere groep, meestal al eerder), dan is er sprake van: Successie. Een belangrijk kenmerk van dit proces is de "self-fulfilling prophesy". Vooral bij een anders gewaardeerde bevolkingsgroep betekent de mogelijkheid dat meer nieuwe mensen zich zullen vestigen, dat er meer mensen zullen verhuizen waardoor de "wens" vader van de gedachte wordt. Het proces van infiltratie - invasie - successie ls er één zonder dat de feitelijke oorzaak of gevolg onderscheiden kunnen worden [84) Minderhedenbeleid Eind 1983 verscheen in Nederland de minderhedennota, die de verschillende beleidsterreinen van de overheid die betrekking hebben op etnische groepen in een beleid samen brengt [67]. In deze nota wordt de verandering naar een beleid gericht op een permanent verblijf verantwoord. Er zijn drie aandachtsvelden; de achterstandspositie, de rechtspositie (discriminatie) en de (geringe) participatie [67). De hoofddoelstelling is gericht op het verkrijgen van een gelijkwaardige plaats en volw"ardige ontplooiingskansen voor de "minderheden". Er wordt gekozen voor een benadering van de gesignaleerde problemen vanuit het algemeen beleid. Algemene beleidsmaatregelen zullen speciaal op hun effecten voor minderheden worden getoetst. Het toepassen van specifieke regelingen zou een oneigenlijk gebruik in de hand werken en de minderheden "anders" (dan de andere ingezetenen) behandelen [67J. De minderhedennota legt de nadruk op het uit te zetten beleid; de uitvoering en financiële verantwoording zijn opgenomen in het actieprogramma minderhedenbeleid van het ministerie van binnenlandse zaken, dat jaarlijks bij de begroting is gevoegd.

13 - 7 - Algemeen kan voor het minderhedenbeleid in de stadsvernieuwingsgebieden worden opgemerkt dat er geen specifiek beleid is. Nadruk komt er alleen te liggen op de grote-gezinnen problematiek, de positie van alleenstaanden en de gezinshereniging. Stadsvernieuwing moet bezien worden vanuit de achterstandspositie van de migranten, het algemene beleid staat echter voorop. Wat betreft het etnisch zelfstandig ondernemerschap wordt gesteld dat dit onder een algemeen beleid behoort te vallen waarbij geen uitzonderingen gemaakt mogen worden. Er wordt opgemerkt dat de marktmogelijkheden voor de nieuwkomers beperkt zijn in de traditionele branches (los van de koopkrachtdaling). Nieuwe producten en diensten bieden nog wel mogelijkheden (met name genoemd de horeca). Vestigingsmogelijkheden in stadsvernieuwingsgebieden worden van belang gezien (goedkoop). Daarom moet er ook een beleid gevoerd worden gericht op het behoud van goede en goedkope huisvesting voor ondernemingen, zowel rekening houdend met starters als met bestaande bedrijven. In de nota worden behandeld de centra voor beroepsoriëntatie en beroepsuitoefening (CBB) die gericht zijn op de minderheden en proberen door middel van cursussen de kansen van migranten op de arbeidsmarkt te vergroten [22]. Ook in Den Haag is zo'n centrum. Het CBB is echter niet gericht op opleidingen voor het midden en kleinbedrijf. Aandacht voor emancipatie is er in de minderheden-nota in de vorm van de onderdelen; eigen organisaties, religie, onderwijs, media en participatie. Nadruk ligt op activiteiten en niet op instituties, en op specifieke achterstandssituaties. Waar dat niet het geval is worden algemene maatregelen voldoende geacht. In de nota "Culturele minderheden in Den Haag" uit 1982 [22] is geen aandacht voor het zelfstandig ondernemerschap van etnische groepen. De nota is een zgn. raamnota waarin een overzicht gegeven wordt van de knelpunten op de verschillende aandachtsgebieden, zoals huisvesting, werkgelegenheid, onderwijs, etc. Bij huisvesting van migranten worden concrete maatregelen aangekondigd op het gebied van de problematiek m.b.t. grote gezinnen en alleenstaanden, en verder informatie (ambtenaren) en voorlichtingsmateriaal. Halverwege 1981 waren er 1953 woningzoekenden afkomstig uit etnische minderheidsgroepen, waaronder 170 met een gezin groter dan 8 personen. Grootste aandacht bij het beleid ligt op onderwijs waar bijna 50% van de gelden (13,4 miljoen in 1982) heen gaat. Naar de dienst huisvesting gaat in totaal 5 miljoen gulden waarvan weer meer dan de helft naar de exploitatie van woonwagenstandplaatsen, die ook onder het minderhedenbeleid- vallen. Voor het overige wordt het geld besteed aan de aankoop van woningen ( ,=). Maatregelen in het kader van zelfstandig ondernemerschap moeten uit algemene middelen of extern (ministerie) betaald worden. Zo bestaan er plannen om met vnl. rijksgelden een IlKashba" project te starten, waarin een aantal ondernemers' en 1/2 persoons-huishoudens onderdak vinden. Wat betreft het beleid voor de stadsvernieuwingswijken is niets expliciet gesteld, behalve dat gedwongen spreiding wordt afgewezen. Er is een beleid geformuleerd waarin duidelijk gesteld wordt dat iedereen in staat moet zijn te wonen waar men dat wil. In dit kader is het eerste deelrapport van een onderzoek naar de woon- en leefsituatie van migranten van belang [24]. Daaruit blijkt dat -migranten co~centratie ongunstig beoordelen en dat velen buiten de huidige concentratie-gebieden willen wonen.

14 - 8 - Met het huidige aantal van bijna migranten in 1982 in Den Haag kan slechts moeilijk aan zo'n wens worden voldaan. Verwacht wordt dat in 1990 het aantal migranten verdubbeld zal zijn tot ± 20% van de bevolking [24]. Het huidige percentage in de Schilderswijk van 42,3% (1982) zal in de naaste toekomst zelfs met vrijwillige spreiding blijven toenemen. De werkloosheid (niet meer op te brengen woonlasten), de slechte toegankelijkheid tot de rest van de woningmarkt en de beperkte herhuisvestingscapaciteit van de dienst volkshuisvesting zullen de eerste jaren hun effect blijven uitoefenen op de bevolkingssamenstelling in de wijk. In het beleid zoals dat nu gevoerd gaat worden onderscheiden we twee componenten; - integratie - behoud van eigen cultuur. De nadruk in overheidsnota's [22], [67] ligt op de eerste component: integratie. Dit betekent dat van een "minderheid" een zekere aanpassing verlangd wordt. Dat kan in strijd zijn met de normen en waarden, de religie of andere onderdelen van de culturele identiteit van de migrant. Er zijn hierbij twee standpunten te onderscheiden [103]. Je kunt twijfelen of je tot integratie, in de zin van volwaardige deelname aan het maatschappelijk leven, kunt komen als je tegelijk werkt aan een eigen culturele identiteit. Behoud van de eigen cultuur wordt dan als obstakel van het integratieproces gezien. In deze zin wordt paternalistisch over de migranten gedacht, in termen als aanpassing en (gedwongen) spreiding (zoals toegepast op woonwagencentra of de poging in Rotterdam [51], [52]). De keuze voor algemene, integrale voorzieningen past in dit beeld en hiervoor is dan ook in het minderhedenbeleid gekozen. Een tweede visie stelt dat het streven naar integratie op zich geen betere garanties biedt voor het opheffen van ongelijkheid ("Je kunt alleen integreren als je onbedreigd bent"). Juist de ontplooiing van de eigen culturele identiteit, geënt op de Nederlandse situatie, vormt een voorwaarde voor emancipatie van etnische groepen. Een eigen cultu rele identiteit, zoals eerder omschreven, staat dan voorop. Om deze identiteit te kunnen ontwikkelen, vanuit de positie van migranten in de Nederlandse samenleving, is een eigen (sociale) ruimte nodig. Een keuze voor categoriale voorzieningen en zelforganisaties volgt hieruit. Uitgangspunt van veel literatuur, discussies of voorlichtingsmateriaal is een statisch cultuurbegrip [103], dit houdt in dat er van uitgegaan wordt dat een bepaalde groep één cultuur zou hebben; als zouden individuen binnen een groep zich conformeren aan die cultuur, en dat dit zo zou blijven. In voorlichtingsmateriaal zien we b.v. Turken geafficheerd tegen de achtergrond van moskeeën uit het eigen land, die de meesten wellicht nooit hebben gezien. Bij de migranten zien we op deze manier een barriëre opgeworpen tussen een nederlandse en turkse of andere cultuur. De migrant woont echter al jaren in Nederland, en die omgeving is van invloed op zijn leven hier. Turkse winkels in Nederland zijn niet zoals in Turkije, hun functie is ook anders (zie hfdst. 5). Sommige waarden en normen zijn door de Nederlandse omgeving gerelativeerd, anderen zijn juist versterkt [103]. In een statische zienswijze zien we migranten "doodgeknuffeld" worden in hun "ander s-izdjn" van het land van herkomst, dat niet gelijk is aan de ervaringswereld van de migranten zelf. We kunnen constateren

15 - 9 - dat er zoiets bestaat als een migrantencultuur, welke continu in beweging is [103]. Voor de migranten in de Nederlandse samenleving is het van belang dat er een op hen toegesneden voorzieningenpakket aanwezig is. Over het algemeen zijn dergelijke voorzieningen op eigen initiatief van start gegaan. Zo ook met de etnische ondernemingen. In een tijd van grote werkloosheid zien we steeds meer ondernemers die de stap wagen. Voor de ondernemers betekent het aanzien, sparen en economische onafhankelijkheid terwijl men de eigen taal kan blijven spreken, familie (ook vrouwen) in dienst kan nemen en de zoon de zaak kan overnemen op de lange termijn. Voor de bezoeker of klant betekent het dat hij daar zijn vrienden kan ontmoeten, bekende producten kan kopen en advies kan vragen of een reis kan boeken. De gemeenschap heeft als het ware een eigen ruimte gecreë~ waarbinnen men zichzelf kan zijn, waar de nederlandse maatschappij vanaf een afstand kan worden bekeken. Een etnische infrastructuur in de zin van een net van voorzieningen, koffiehuizen, winkels en bedrijfjes is zo van belang voor de emancipatie van de etnische groep. Terugkomend op het te voeren beleid van de verschillende overheden kan gesignaleerd worden dat deze hun beleid richten op integratie van de etnische groepen. Hierbij worden de etnische ondernemingen beséhouwd als ondernemingen die moeten voldoen aan alle, ook aan de autochtone ondernemingen, gestelde eisen. De problematiek van het etnisch zelfstandig ondernemerschap wordt in het minderhedenbeleid nu wel onderkend, maar de maatregelen daarbij zijn daar echter niet op afgestemd. Hierdoor kan het specifieke be-~ lang van het etnisch ondernemerschap in het nauw komen 2.3. Etnische infrastructuur In de wijken waar grote concentraties etnische groepen wonen hebben we de laatste jaren een opbloei gezien van ondernemerschap van en door deze etnische groepen. De turkse pazari's (kruideniers), firini's (bakkers) en kasap's (slagerijen), de marokkaanse kledingzaken, de im- en exportzaken, de koffiehuizen, vertaal- en reisbureau's, "tropische" winkels en afhaalcentra etc. schieten als paddestoelen uit de grond. In 1982 werden er in heel Nederland zo'n geteld, waarvan ± 500 in Den Haag [111]. In zijn algemeenheid kan er een opbloei van het ondernemerschap geconstateerd worden, alhoewel de "sneuvelkans" hoog is [111). Het etnisch ondernemerschap is daar een onderdeel van [90). Boissevain geeft als redenen voor de geringe groei sinds 1978 (b.v. 1980/81' nieuwe inschrijvingen, vestigingen opgeheven en eigendomsoverdrachten [60]), nadat er vanaf de jaren 50 sprake was van een daling [90], - decentralisatie tendenzen, - de grotere aandacht voor het bestaan (o.a. Memobedrijven), - de immigratie. Hier kan nog de toenemende werkloosheid als reden aan toegevoegd worden. We zullen ons nu met name richten op de immigratie en het daaraan gekoppelde etnisch ondernemerschap, met name de detailhandel en de.horeca. Bovenkerk schetst een aantal kenmerken van dergelijke ondernemingen [92]' - Een etnische onderneming zit in de sfeer van ambacht en handel, sectoren waarin de toegang makkelijk is te verwerven en die arbeidsintensief zijn.

16 10 - Culturele voordelen - Solidariteit binnen de groep - Eigen informeel circuit - Eigen bronnen - Eigen mark t - Traditie in klein ondernemerschap - Eigen doelstellingen, los van de samenleving in zijn geheel - Flexibiliteit t.o.v. behoeften in een markt - Bereidheid, of eerder noodzaak tot hard werken en het nemen van risico's. Barriëres - Vestigingswetgeving - Taalbeheersing - Opleiding - Huisvesting - Arbeidsmarkt - Rechtspositie - Achtergrond en ontwikkeling - Discriminatie - Isolement t.o.v. het openbare informatie circuit 2;1. Voordelen en barriëres voor etnische ondernemers [82). - De ondernemingen worden opgericht in de informele sector van de economie. Er is weinig of geen reglementering door de overheid, men zoekt de open plekken op. Er is sprake van een afwijkende geldeconomie, waarbij geld minder domineert in het betalingsverkeer. - Veelal zijn het familieondernemingen (goedkoop personeel, lange dagen, makkelijk liquide kapitaal te verzamelen). - Er is etnische loyaliteit. Het bedrijfstype moet men begrijpen vanuit morele verplichting; vertrouwen en vertrouwdheid vormen de basis voor het ondernemen. - Het economische handelen is (deels) gericht op het land van herkomst en op de eigen groep in Nederland. Over het ontstaan, met name de snelle opkomst van de laatste jaren, van deze ondernemingen kunnen vanuit 3 invalshoeken verklaringen gegeven worden. Bovenkerk onderscheidt [10]: - De etnische infrastructuur. Wanneer in een buurt nieuwkomers arriveren worden na verloop van tijd winkels en bedrijfjes overgenomen door hen en ontstaat er, al naar gelang de grootte van de concentratie een heel netwerk van middenstand, religieuze en welzijnsinstellingen, bedrijfjes etc. Deze worden gerund door en zijn gericht op dezelfde etnische groep. De ondernemingen dienen veelal als ontmoetingsplaats en diensten worden er aangeboden en gevraagd. Met name in Amer~ka is dit proces waargenomen, maar ook in Nederland zien we dezelfde tendenzen. We zullen de term "etnische infrastructuur" in het vervolg ge bru Lken voor het werk van winkels en horeca voor migranten. - De opbloei kan in verband gebracht worden met de groeiende werkloosheid en de discriminatie. Er bestaat een verband tussen werkloosheid en opkomst van kleine zelfstandigen (jaren 30). - De "theorie ll van de oorspronkelijke ondernemersemigratie. Men emigreert om te kunnen ondernemen. De italiaanse ijsbereiders zijn daar een voor~3eld van. Kenmerkend is dat de betrokkenen meestal afkomstig zijn uit één bepaalde regio. Bij dit laatste kan nog worden toegevoegd dat migranten uit Turkije en Marokko voor een groot deel afkomstig zijn van het platteland, waar zij of hurt familie als agrarische zelfstandigen werkten. Er zijn nog twee aspecten specifiek van belang voor het turks en marokkaans ondernemerschap in de oude wijken:

17 Deze ondernemingen zijn practisch allemaal gericht op de eigen groep. Ze kennen een klantenkring waarin de autochtone bevolkingsgroep een marginale plaats inneemt. - De meeste ondernemingen zijn niet zozeer afhankelijk van één nationaliteit maar nog meer van een bepaalde regio. Men drinkt zijn koffie of thee in een koffiehuis met een eigenaar uit de eigen streek. Bij marokkaanse ondernemingen betreft het vaak verschillende dialecten of talen, bij turkse ondernemingen spelen vaak religieuze en politieke factoren een rol. De meeste benamingen van winkels of koffiehuizen refereren direkt of indirekt naar de streek waar men woonde voor men naar Nederland emigreerde. We zullen dit regionalisering van de ondernemingen noemen. We constateren een verschil tussen de recente opkomst van turkse en marokkaanse ondernemingen en de over het algemeen "oudere ll andere ondernemingen van surinaamse, italiaanse of spaanse afkomst. Omdat deze zaken al langer bestaan zien we hier vaak een klantenkring buiten de eigen groep en een veel minder doorwerkende regionalisering. We kunnen dit, voor wat betreft de surinaamse ondernemingen signaleren in Den Haag in hun structuur (zie tabel 2;2) en hun spreiding (zie kaart 2.l). Vooral in de wijken Regentes en in mindere mate Transvaal zien we veel surinaamse ondernemingen, terwijl de turkse en marokkaanse ondernemingen vrijwel alleen in de Schiîderswijk of net daarbuiten te vinden zijn. De meeste mediterrane migranten vinden we daar, meer dan 50% woont in de Schilderswijk. De Surinamers wonen meer gespreid over de stad. Veel ondernemingen vinden we op de Beeklaan (veel kruideniers en/of afhaalcentra), de Weimarstraat, de Boekhorststraat en de Paul Krugerlaan. Voor de Mediterranen speelt alleen de Paul Krugerlaan en de Wagenstraat (rond de moskee) een rol, terwijl er nog een paar verspreide vestigingen over de stad te vinden zijn (zie kaart 2.1). In de Schilderswijk vinden we 199 etnische ondernemingen (zie tabel 2i~ 2;4). In 1978 waren er in totaal 518 detailhandelvestigingen en 253 horeca- en andere vestigingen in de wijk. Het percentage etnische ondernemingen van het totaal bedraagt ongeveer 25%. Dit is minder dan het percentage migranten, maar voor het aantal ondernemingen in de wijk is het des te belangrijker. Dit geldt dan zeker voor de mediterrane ondernemingen. Bij het bestuderen van het spreidingspatroon blijkt dat de ondernemingen geconcentreerd zijn in 3 gebieden (zie kaart 4.1). We zullen de 3 gebieden langs lopen (zie kaart 2.3): - De driehoek Van der Vennestraat/Vaillantlaan/Hobbemastraat. We constateren dat in dit gebied zowel mediterrane -al s surinaamse (hindoestaanse ) winkels gevestigd zijn. Voor de Van der Vennestraat valt het grote aantal koffiehuizen op, terwijl op de Vaillantlaan een aantal (creoolse) cafe's zijn gevestigd. Bijna 50% van alle etnische ondernemingen in de Schilderswijk zijn gevestigd in deze driehoek. - Rond de kruising Vail1antlaan/Hoefkade. In dit gebied zitten een turkse moskee en nogal wat turkse koffiehuizen, slagerijen en bakkerijen daaromheen. Het aantal surinaamse vestigingen is betrekkelijk gering, al valt een groothandel aan de Vaillantlaan op. - De kop van de Hoefkade in de Stationsbuurt. In dit gebied ontbreken (hindoestaanse) surinaamse vestigingen. Veel mediterrane horecavestigingen en een aantal slagerijen bepalen hier het beeld.

18 horeca ETNISCHE ONDERNEMINGEN e-) winkels lengte café / koffiehuis.restaurant turks straat turks marokko surin. turks ch/sur/ind slagerij marokko surin. over! Hoefkade e.o. (Stationsbuurt) m Hoefkade (nabij Vaillantlaanl m Hobbemastraat m. I Vaillantlaan 'I 700 m Van der Vennestraat 450 m I Wagenstraat 350 m Boekhorst::;traat 500 m. 1 I r Beeklaan 5) 1400 m Weimarstraat 1400 m Paul Krugerlaan 760 m ~. Etnische ondernemingen in Den Haag; Concentraties (Zi~ kaart 2.1 en 2.2 ). 1) Inklusief stukje Oranjelaan, en andere straten in de nabijheid 2) Inklusièf vestigingen in stortenbekerstraat 3) Vanaf het Hobbemaplein tot de Gerard Doustraat 4) Vanaf Vaillantlaan tot Stortenbekerstraat S} Vanaf Loosduinseveg tot de Laan van Heerdervoort 6) Hieronder vallen ook winkels die tevens afhaalmogelijkheden hebben De koncentraties 8 ""lioskce.. horeca +.. slagorij o.. o'l'crir ai tualil!l krulsing Vaillantlaan/Hoefknde. lioefknde f'!0bij I driehoek v, d, vennes t r aa t/hobbcmastraatil_.sil..f\li1yo.,, t Vaillantlann KAART 2.3 CONCENTRATIEGEBIEDEN VAN ETNISCHE ONDERNEMINGEN IN DE SCHILDERSWIJK

19 Opvallend zijn enige goklokaliteiten en koffiehuizen in woonstraten. De vestigingen zitten relatief erg dicht op elkaar. Deze 3 gebieden zijn te vinden in straten waar vroeger autochtone winkelvestigingen waren. Behalve in de Hobbemastraat, waar het aantal etnische ondernemingen relatief laag is, is in geen van de gebieden sprake van een florerend autochtoon winkelbestand. Het gaat immers al jaren slecht met de middenstand en dit geldt ook voor de Schilderswijk. De gebieden zijn wel centraal gelegen voor de vele migranten die in de wijk zijn komen wonen. Bij een inventarisatie in de Schilderswijk van verschillende branches, waarin etnische ondernemers aktief zijn, valt op dat er een duidelijke voorkeur voor een beperkt aantal branches is. Met name de horeca is in de Schilderswijk bij de turkse en marokkaanse ondernemers favoriet, 62% van de ondernemers is een café of koffiehuis begonnen. Horeca Slagerij Vertaal/adviesbureau 6 Im- en export firma 9 Bakkerij 4 Videotheek 3 Overig (kapper, fotograaf etc.) ;3. Branchesamenstelling turkse en marokkaanse ondernemers Schilderswijk. Voor surinaamse ondernemingen vinden we voor de Schilderswijk een zelfde patroon (zie 2;4). Verder vinden we nog een tweetal joegoslavische ondernemingen, een italiaanse ijssalon en een viertal shoarmazaken (die niet door één van bovengenoemde groepen wórden gerund). Café (Afhaal)restaurant Levensmiddelen Drukkerij Kledingzaak Reisbureau Im- en export firma Overig ;4. Branchesamenstelling surinaamse ondernemers Schilderswijk Stadsvernieuwing Sinds halverwege de jaren 70 kan er gesproken worden van een stadsvernieuwingsbeleid in Den Haag. Stadsvernieuwing is bedoeld om tot een integrale aanpak en stucturele verbetering van verouderde wijken te komen. Daarvoor is het nodig om, behalve het vernieuwen van de woningen door middel van renovatie en nieuwbouw, ook aandacht te besteden aan de problematiek rond de voorzieningen, verkeer, bedrijven en detailhandel etc.

20 De aan het einde van de vorige eeuw gebouwde Schilderswijk is een wijk waar de stadsvernieuwing in volle gang is. De slechte bouwmethoden, de ongunstige marktsituatie tijdens de bouwen een jarenlange overheidspolitiek van "niet-ingrijpen" maakten dat de Schilderswijk één van de eerste wijken was die na de tweede wereldoorlog toe waren aan een opknapbeurt. Na een periode waarbij men incidenteel in bepaalde gebieden werkte werd in 1978 tenslotte het kader voor de stadsvernieuwing neergelegd in de nota "structuurschets Schilderswijk". De belangrijkste kenmerken van die nota zijn [36]: - de nadruk komt te liggen op de woonfunctie voor de huidige bewoners; verval moet worden tegengegaan d.m.v. renovatie en nieuwbouw. - bedrijvigheid moet worden geweerd uit dit woongebied, winkelvestigingen. moeten worden geconcentreerd in een aantal (6) al dan niet versterkte buurtcentra. - er komen geen grote verkeersverbindingen door de wijk. - er worden een aantal buurtparken in de wijk gepland. De juridische en meer gedetailleerde vorm van de beleidslijnen uit de structuurschets is neergelegd in bestemmingsplannen. De uitvoering ligt vast in de zgn. actieprogramma's. Voor de wijken zullen er 4 bestemmingsplannen verschijnen. Geen van de plannen is al definitief goedgekeurd, er lopen nog bezwaarschriftprocedures bij de verschillende instanties. De verschillende bestemmingsplannen zijn er voor: - de Stationsweg e.o. [44] - Schilderswijk-centrum [42] - Schilderswijk-west [39] - Hollands Spoor e.o. (nog in voorbereiding) De voorbereiding en planvorming van de stadsvernieuwing was in eerste instantie in handen van de dienst stadsontwikkeling. Er werden overleggroepen opgericht om het overleg met de bevolking te structureren. Deze overleggroepen vormen een integraal onderdeel van een kerngroep die bestaat uit ambtenaren van de dienst stadsontwikkeling, en adviseren aan B & W. In 1980 wordt besloten een volledige projectgroepenstructuur in het leven te roepen, min of meer volgens Rotterdams model [100]. Deze structuur komt erop neer dat vertegenwoordigers van de verschillende diensten, bewoners en bedrijven "in harmonie" de stadsvernieuwing zullen bepalen. De vertikale organisatiestructuur van het gemeentelijk apparaat wordt zo doorbroken. De projectorganisatie stadsvernieuwing (POS) coördineert de voorbereidende en uitvoerende aktiviteiten op het gebied van de stadsvernieuwing. Sinds 1982 is er in Den Haag een aparte wethouder stadsvernieuwing, waaronder deze organisatie ressorteert. Intussen is de uitvoering in volle gang. In Schilderswijk-Centrum zijn al verscheidene nieuwbouw complexen opgeleverd en zijn de eerste renovatiewoningen betrokken. In Schilderswijk-West gaat het net als in de Stationsbuurt iets langzamer. In deze gebieden worden de eerste uitvoeringsactiviteiten in 1984 ondernomen. In het kader van het etnisch ondernemerschap kunnen we constateren dat de in 2.3. genoemde gebieden (behalve de Ho bbemas t raa t ) in de structuurschets niet aangewezen zijn als (versterkte) buurtcentra. Blijkbaar worden de gebieden niet levensvatbaar geacht voor een functie in de toekomstige detailhandelstructuur. De etnische ondernemingen zijn niet opgenomen in de geplande toekomstige structuur van de