Toegang tot banen, werkplaatsveranderingen

Transcriptie

1 Summary in Dutch Toegang tot banen, werkplaatsveranderingen en de voortgang in de arbeidscarrière Inleiding Ruimtelijke verschillen in waar mensen wonen en waar banen zijn gelokaliseerd vormen een van de bronnen van underemployment. Underemployment staat voor het niet volledig benutten van gedane investeringen in menselijk kapitaal zoals non-participatie, werkloosheid en overscholing. Zelfs als er op de nationale arbeidsmarkt sprake is van een perfect evenwicht tussen vraag en aanbod van arbeid kan underemployment blijven bestaan door verschillen in vraag en aanbod tussen en binnen regio s. Deze regionale verschillen kunnen worden opgeheven door ruimtelijke mobiliteit van de beroepsbevolking. Echter, de beroepsbevolking is relatief immobiel. Individuele restricties in het accepteren van een baan over een langere afstand (werkplaatsveranderingen) in de vorm van pendel en migratie kunnen het evenwicht op de nationale arbeidsmarkt ernstig verstoren. Om de ruimtelijke onevenwichtigheid in vraag en aanbod op het macroniveau te begrijpen is het belangrijk inzicht te hebben in hoe individueel (ruimtelijk) arbeidsmarktgedrag wordt beïnvloed door ruimtelijke barrières op de arbeidsmarkt. Hiervoor is een theoretisch kader nodig waarbinnen het effect van de beschikbaarheid van werkgelegenheid op de voortgang in de arbeidscarrière kan worden begrepen. Dit kader zal daarom ruimtelijke barrières op de arbeidsmarkt en werkplaatsveranderingen als een instrument om deze barrières te overkomen moeten bevatten. Simpson biedt zo n theoretisch kader in zijn boek Urban Structure and the Labour Market (Simpson, 1992). Dit kader is gebaseerd op een ruimtelijke uitwerking van de theorie van het menselijk kapitaal waarin de keuze van werklocatie wordt geplaatst in het perspectief van individuele arbeidscarrières. Simpson stelt dat het idee dat zoeken naar werk vooraf gaat aan het krijgen van een (nieuwe) 159

2 baan cruciaal is om de link tussen de ruimtelijke structuur van de arbeidsmarkt en individuele arbeidsmarktuitkomsten te begrijpen. De omvang van iemands werkzoekgebied bepaalt de toegang tot banen en daarmee de mogelijkheden tot voortgang in de arbeidscarrière. Als toegang tot banen op de lokale arbeidsmarkt beperkt is moeten mensen hun zoekgebied uitbreiden; werkplaatsveranderingen kunnen dan dienen als een instrument voor voortgang in de arbeidscarrière. In dit boek wordt een deel van het theoretisch kader van Simpson getoetst om meer inzicht te krijgen in de relatie tussen de ruimtelijke structuur van de arbeidsmarkt en individueel (ruimtelijk) arbeidsmarktgedrag. Om dit doel te bereiken zijn drie onderzoeksvragen beantwoord: 1. In hoeverre kunnen ruimtelijke verschillen in underemployment worden verklaard uit de ruimtelijke differentiatie in toegang tot banen? 2. Welke kenmerken van individuen en van hun ruimtelijke omgeving bepalen in hoeverre werknemers werkplaatsveranderingen gebruiken als instrument om verder te komen in de arbeidscarrière? 3. In hoeverre helpen werkplaatsveranderingen en toegang tot banen werknemers in de voortgang van hun arbeidscarrière? Naast de inleiding en de discussie bestaat dit boek uit 6 empirische hoofdstukken die ieder bestaan uit een afzonderlijk artikel. In hoofdstukken 2, 3 en 4 wordt de eerste onderzoeksvraag beantwoord. In hoofdstuk 5 wordt de tweede en in hoofdstukken 6 en 7 de derde onderzoeksvraag beantwoord. Samenvatting van de resultaten Het artikel in hoofdstuk 2 getiteld Urban form and job access: disparate realities in the Randstad gaat in op de vraag hoe toegang tot banen te meten. Het basisidee is dat werk zoeken begint vanuit de woonlocatie en dat het aantal banen binnen bereik afhangt van zowel de ruimtelijke spreiding van werkgelegenheid als van de individuele ruimtelijke flexibiliteit van werkzoekenden. Met behulp van de GIS extensie Flowmap (software ontwikkeld aan de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Universiteit Utrecht) en gegevens van het Landelijk Informatie Systeem Arbeidsvoorziening (LISA) zijn berekeningen uitgevoerd van het aantal banen binnen bereik voor een pendeltolerantie van 15, 30 en 45 minuten. De resultaten laten zien dat voor een pendeltolerantie van 15 minuten, realistisch voor een groot deel van de beroepsbevolking, de meeste banen bereikt kunnen worden vanuit woonlocaties in de steden. Met toenemende pendeltolerantie zijn het niet de steden, maar de woonlocaties tussen de steden die de beste toegang bieden tot banen. Vanuit deze locaties kunnen meerdere concentraties van werkgelegenheid bereikt worden. De meting van toegang tot banen binnen 30 minuten is gebruikt als onafhankelijke variabele om (ruimtelijk) arbeidsmarktgedrag te verklaren in de andere hoofdstukken. In het artikel in hoofdstuk 3, getiteld The regional component of the match between educational and job levels, wordt een methode beschreven om underemployment te 160

3 meten en wordt onderzocht in hoeverre de woonregio en toegang tot banen van invloed zijn op underemployment. Voor de empirische toetsing is gebruik gemaakt van gegevens uit de Enquête Beroepsbevolking 1995 en 1996 van het Centraal Bureau voor de Statistiek. De resultaten van een cumulatief logitmodel laten zien dat na controle voor individuele kenmerken de woonregio van invloed is op het behaalde beroepsniveau. Vervolgens is de hypothese getoetst dat ruimtelijke verschillen in toegang tot banen deze regionale verschillen veroorzaken. Weliswaar blijkt dat hoe beter de toegang tot banen is, des te gemakkelijker het is om een baan op niveau te vinden, maar het opnemen van toegang tot banen deed het regio-effect niet verdwijnen. In het artikel in hoofdstuk 4, getiteld Local underemployment and the discouraged worker effect, wordt dieper ingegaan op de mechanismen achter underemployment door te kijken naar werkzoekgedrag. De gedachte is dat mensen ontmoedigd kunnen raken in hun zoekgedrag door een tekort aan individuele kwalificaties en slechte toegang tot banen en dat dit kan leiden tot underemployment. De hypothese is dat ontmoediging het zoekproces op twee momenten kan beïnvloeden: de participatiebeslissing (al dan niet willen werken) en de zoekbeslissing (wel willen werken maar al dan niet zoeken). Logistische regressieanalyses op data van de Enquête Beroepsbevolking laten zien dat in de participatiebeslissing persoonlijke kenmerken de belangrijkste bron van ontmoediging zijn. Tevens blijkt een hoog percentage underemployment op de lokale arbeidsmarkt een negatieve invloed te hebben op de participatiebeslissing van vrouwen. Het percentage underemployment heeft geen invloed op het zoekgedrag van werklozen. Wel is er een sterke invloed van persoonlijke kenmerken op het zoekgedrag van werklozen. Onder werkenden hebben slechte lokale arbeidsmarktomstandigheden alleen een negatief effect op het zoekgedrag van mannen. De algemene conclusie is dat individuele kenmerken belangrijker zijn dan kenmerken van de lokale arbeidsmarkt. In het artikel in hoofdstuk 5 getiteld Spatial flexibility in job mobility: macrolevel opportunities and microlevel restrictions wordt het accepteren van een baan over langere afstand beschouwd als een speciaal geval van arbeidsmobiliteit, aangeduid met de term werkplaatsverandering. Gebruik makend van de Enquête Beroepsbevolking is de hypothese getoetst dat slechte toegang tot banen werkzoekenden noodzaakt hun zoekgebied te vergroten en een baan over langere afstand te accepteren. De resultaten laten zien dat goede toegang tot banen een positieve invloed heeft op arbeidsmobiliteit en een negatieve invloed op de noodzaak een baan te accepteren over een langere afstand. De resultaten van hoofdstuk 5 ondersteunen hiermee de ideeën van Simpson (1992). Echter, de vraag of goede toegang tot banen en werkplaatsveranderingen ook leiden tot voortgang in de arbeidscarrière, zoals voorspeld door de theorie van het menselijk kapitaal met ruimtelijke uitbreiding, blijft onbeantwoord. 161

4 In het artikel in hoofdstuk 6, getiteld Workplace mobility and occupational achievement wordt gekeken naar voortgang in de arbeidscarrière bij baanwisselingen. De resultaten van multivariate analyses op data uit het retrospectieve SSCW-survey laten zien dat bij baanwisselingen het accepteren van een baan over langere afstand inderdaad instrumenteel is voor voortgang in de arbeidscarrière. Mensen die een baan over een langere afstand accepteren krijgen betere banen dan mensen die een baan dichter bij huis accepteren. Echter, een goede toegang tot banen blijkt niet bij te dragen aan het krijgen van een betere baan. In het artikel in hoofdstuk 7, getiteld Job access at labour market entry and occupational achievement in the life course, wordt een longitudinale aanpak van de relatie tussen toegang tot banen en voortgang in de arbeidscarrière beschreven. De hypothese is dat goede toegang tot banen misschien niet direct resultaat heeft, maar pas na een aantal baanveranderingen. Met de longitudinale data van het retrospectieve SSCW-survey is de hypothese getoetst dat toegang tot banen aan het begin van de arbeidscarrière van invloed is op de voortgang van de verdere arbeidscarrière. Multivariate modellen met de sociaal-economische status van werknemers op de leeftijden 30, 40 en 50 als afhankelijke variabele laten zien dat toegang tot banen aan het begin van de arbeidscarrière inderdaad instrumenteel is voor de voortgang van de arbeidscarrière over de levensloop. Het belang van goede toegang tot banen aan het begin van de arbeidscarrière neemt toe met leeftijd. De resultaten laten verder zien dat werknemers met een geschiedenis van het accepteren van banen over een langere afstand meer voortgang maken in de arbeidscarrière dan mensen die nooit een baan hebben geaccepteerd over een langere afstand. Twee belangrijke bijproducten De empirische resultaten van dit boek hebben meer opgeleverd dan alleen een toegenomen begrip van de relatie tussen de ruimtelijke structuur van de arbeidsmarkt en individueel (ruimtelijk) arbeidsmarktgedrag. In hoofdstuk 8 wordt uitgebreid aandacht besteed aan twee belangrijke bijproducten van het onderzoek. Het eerste is een toegenomen begrip van sekseverschillen in arbeidsmarktgedrag. Het verkrijgen van inzicht in deze sekseverschillen is geen specifiek doel van het onderzoek, maar doordat de analyses van (ruimtelijk) arbeidsmarktgedrag door het gehele boek verschillende uitkomsten opleveren voor mannen en vrouwen verdient het onderwerp extra aandacht. Vooral de invloed van individuele restricties op arbeidsmarktgedrag blijkt te verschillen naar sekse. De empirische resultaten laten een sterke invloed zien van de aanwezigheid van een partner en kinderen op het arbeidsmarktgedrag van vrouwen. Het idee is dat echtgenotes en moeders te maken hebben met aanzienlijke tijd-ruimte beperkingen die zorgen voor ruimtelijke inflexibiliteit en daardoor voor een hogere kans op underemployment. Dit idee wordt bevestigd door diverse bevindingen: vrouwen in gebieden met beperkte toegang tot banen participeren minder; 162

5 vrouwen met kinderen accepteren minder vaak banen over een langere afstand; en veranderingen van werkplaats zijn alleen instrumenteel voor alleenstaande vrouwen. Helaas kunnen op basis van de resultaten geen uitspraken worden gedaan over de mate waarin rationele keuzes, restricties of carrièreoriëntatie een rol spelen in de arbeidsmarktuitkomsten van vrouwen. Een tweede bijproduct van het onderzoek is een toegenomen begrip van de relatie tussen selectie-effecten op de arbeidsmarkt en underemployment. Selectiviteit in de onderzoekspopulatie kan leiden tot vertekening in de resultaten. Om te controleren en te corrigeren voor selectie-effecten is gebruik gemaakt van de two-step Heckman procedure (Heckman, 1979). Door een inhoudelijke interpretatie van de selectieanalyses en correctiefactoren blijkt het toepassen van deze methode meer te zijn dan alleen een technische oplossing. Een van de belangrijkste bevindingen (gerapporteerd in hoofdstuk 4) is dat slechte lokale arbeidsmarktomstandigheden een negatieve invloed hebben op de participatiebeslissing van vrouwen. Verder laten de resultaten zien dat er een categorie mensen bestaat met een kleine kans om werk te vinden (door voornamelijk persoonlijke kenmerken) die daardoor ontmoedigd raken in hun zoekgedrag en vervolgens het bewust niet werken verkiezen boven werkloosheid. De identificatie van deze selectiemechanismen laat zien dat het belangrijkste moment van ontmoediging niet de zoekbeslissing is maar de participatiebeslissing. Enkele slotopmerkingen Dit boek heeft belangrijke empirische resultaten geleverd ter ondersteuning van de ruimtelijke uitwerking van de theorie van het menselijk kapitaal, zoals voorgesteld door Simpson (1992). De belangrijkste bevinding van dit boek is dat goede toegang tot banen een positieve invloed heeft op de voortgang in de arbeidscarrière en dat werkplaatsveranderingen een oplossing kunnen zijn voor een tekort aan banen op de lokale arbeidsmarkt. Deze bevindingen geven aan dat de woonlocatie van groot belang is in het vermijden van kostbare ruimtelijke mobiliteit (pendel en migratie) gedurende de arbeidscarrière. Gezien over de levensloop bieden locaties met goede toegang tot banen maximale mogelijkheden tot voortgang in de arbeidscarrière terwijl tegelijkertijd de mobiliteitsbehoefte tot een minimum wordt beperkt. Binnen het polynucleaire verstedelijkingspatroon in de Randstad kunnen de locaties met de beste toegang tot banen gevonden worden in het gebied tussen de grote steden. Een strategische woonlocatie is in het bijzonder van belang voor tweeverdieners. Binnen tweeverdienershuishoudens moeten twee werklocaties worden gecombineerd met één woonlocatie. De toename van de arbeidsmarktparticipatie van vrouwen heeft er toe geleid dat de migratietolerantie van huishoudens is afgenomen. In toenemende mate ondervinden beide partners beperkingen in hun ruimtelijke arbeidsmarktgedrag doordat een verhuizing voor de carrière van de ene partner kan leiden tot een breuk in de carrière van de andere partner. In 163

6 toenemende mate zal de keuze van de woonlocatie van huishoudens niet meer afhangen van één baan op een vaste locatie, maar van het aantal banen dat binnen acceptabele reistijd vanuit de woning kan worden bereikt. Werkende vrouwen en moeders ondervinden meer ruimtelijke beperkingen dan mannen en zijn daarom meer afhankelijk van lokale werkgelegenheid. Voor huishoudens die bestaan uit één werkende met een hoge pendeltolerantie en één met een lage zijn woonlocaties langs de ringwegen om de grote steden het meest aantrekkelijk. Deze locaties combineren goede toegang tot werkgelegenheid voor mensen met een beperkte pendeltolerantie met toegang tot verder weg gelegen concentraties van werkgelegenheid voor mensen met een hoge pendeltolerantie. De aanwezige kennis van processen van ruimtelijke arbeidsmarktaanpassingen binnen huishoudens is nog steeds erg beperkt. In deze processen is de relatie tussen migratie over de levensloop en dagelijkse mobiliteit (pendel) van groot belang. Terwijl het belang van migratie voor de ruimtelijke aanpassing van huishoudens afneemt, neemt het belang van een strategische woonlocatie en pendel toe. Het is de vraag hoe huishoudens besluiten tot een woonlocatie met inachtneming van niet alleen de huidige banen, maar ook toekomstige banen. Om deze vraag te kunnen beantwoorden is het onder meer nodig meer inzicht te krijgen in de determinanten van pendeltolerantie. Verder kan voortgang geboekt worden in het verkrijgen van inzicht in de relatie tussen de macrocontext en het gedrag op het microniveau van individuen en huishoudens. In dit boek is een belangrijke stap gemaakt met betrekking tot (ruimtelijk) arbeidsmarktgedrag. De resultaten laten echter zien dat het niet mogelijk is de arbeidscarrière los te zien van de woningcarrière. Daarom is het noodzakelijk ook meer inzicht te krijgen in de relatie tussen de macrocontext en woningmarktgedrag. Niet alleen de locatiekwaliteit met betrekking tot toegang tot banen is dan van belang, maar ook de kwaliteit van woningen en de aantrekkelijkheid van de woonomgeving in termen van toegang tot bijvoorbeeld winkelvoorzieningen, scholen en natuur. In dit boek zijn twee belangrijke mechanismen op het macroniveau geïdentificeerd die een bijdrage leveren aan het begrip van de link tussen arbeidsmarkt en woningmarkt op het macroniveau. Het eerste mechanisme is dat mensen die een baan accepteren over een langere afstand dat vaak doen in de richting van locaties met goede toegang tot banen. Het tweede mechanisme is dat de noodzaak om van woonlocatie te veranderen om een betere baan te krijgen klein is voor huishoudens die wonen op locaties met goede toegang tot banen. De identificatie van deze mechanismen draagt bij aan het begrip van de wijze waarop individuele ruimtelijke arbeidsmarktaanpassingen leiden tot druk op de woningmarkt op locaties van waaruit meerdere concentraties van werkgelegenheid bereikt kunnen worden. De identificatie van deze twee mechanismen is een belangrijke bijdrage aan de geografie. De mechanismen impliceren dat de ruimtelijke structuur van invloed is op het arbeidsmarktgedrag van individuen, en dat de ruimtelijke structuur zelf weer wordt beïnvloed door ruimtelijk gedrag. 164