Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond *

Transcriptie

1 Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond * Sara de Wilde, Joke Harte & Dorina Denzel Inleiding Allochtonen in criminaliteitscijfers en detentie In de Nederlandse criminaliteitscijfers zijn allochtonen in relatief grote mate vertegenwoordigd. 1 Zo werd in 2013 geconstateerd dat 48,7% van de verdachten van criminaliteit allochtoon was (waarvan bijna twee derde niet-westers) en dat allochtonen van de tweede generatie gemiddeld vaker verdachte waren dan allochtonen van de eerste generatie. 2 Ter vergelijking: in 2013 was het aandeel allochtonen in de Nederlandse bevolking 21,1%. 3 Ook in detentie zijn allochtonen oververtegenwoordigd: in 2012 bedroeg het percentage gevangenen dat niet in Nederland is geboren 44,3. 4 Voor de verhoogde vertegenwoordiging van allochtonen in criminaliteitscijfers worden diverse verklaringen aangedragen, zoals de verschillen tussen groepen op demografische en socio-economische factoren. 5 Ook verschillen in sociale controle worden genoemd. 6 Blokland e.a. noemen daarnaast discriminatie als mogelijke verklarende factor. 7 Leuw noemt een eventuele geringe integratie van allochtonen in de Nederlandse samenleving, waardoor vooral de tweedegeneratieallochtonen te maken krijgt met een verwarring van normen. 8 Eggen en Kessels wijzen erop dat de meeste verdachten van criminaliteit voornamelijk jonge mensen zijn tussen de 15 en 27 jaar en dat veel groepen allochtonen in Nederland relatief jong * Sara de Wilde MSc studeerde criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en liep stage bij het Penitentiair Psychiatrisch Centrum Amsterdam. Dr. Joke Harte is universitair hoofddocent Criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en senior onderzoeker bij het NSCR. Dorina Denzel MSc is psycholoog en onderzoeker in het Penitentiair Psychiatrisch Centrum Amsterdam. 1 E. Leuw, Criminaliteit en etnische minderheden: een criminologische analyse, Den Haag: WODC 1997; R.P.W. Jennissen & M. Blom, Allochtone en autochtone verdachten van verschillende delicttypen nader bekeken, Den Haag: WODC 2007; A. Blokland e.a., Criminaliteit en etniciteit: criminele carrières van autochtone en allochtone jongeren uit het geboortecohort 1984, Tijdschrift voor Criminologie 2010, 2, p A. Th.J. Eggen & R.J. Kessels, Verdachten van criminaliteit, in: N.E. de Heer-de Lange & S.N. Kalidien (red.), Criminaliteit en Rechtshandhaving 2013, Den Haag: Boom Lemma uitgevers 2014, p statline. cbs. nl/ Statweb/ publication/?dm= SLNL& PA= 37296ned& D1= 0,25-28& D2= 63& HDR= G1& STB= T& VW= T. 4 P. Linckens & J. de Looff, Gevangeniswezen in getal , Den Haag: Dienst Justitiële Inrichtingen Leuw 1997, p. 2; Bovenkerk 2009, p ; Blokland e.a. 2010, p Bovenkerk 2009, p ; Blokland e.a. 2010, p Blokland e.a. 2010, p Leuw 1997, p PROCES 2015 (94) 5

2 Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond zijn. 9 Blokland e.a. noemen bovendien een mogelijke selectiviteit van politieoptreden. 10 Een verklaring is wellicht ook dat er mogelijke verschillen zijn wat betreft psychiatrische problematiek. Diverse studies laten een samenhang zien tussen psychiatrische problematiek en criminaliteit of detentie. 11 Ook is de kans op recidive onder delinquenten met psychiatrische problemen groter. 12 Wellicht is de oververtegenwoordiging van allochtonen in criminaliteitscijfers gerelateerd aan psychiatrische problematiek: mogelijk is bij hen sprake van meer problematiek of meer kwetsbaarheid hiervoor. Etniciteit en psychiatrische problematiek Er is nog weinig representatief bevolkingsonderzoek verricht naar het vóórkomen van stoornissen onder allochtonen. 13 Onderzoek laat wel een verhoogd risico zien op psychotische stoornissen (met name schizofrenie) voor bepaalde groepen allochtonen. 14 In Nederland hebben allochtonen afkomstig uit diverse niet-westerse landen een groter risico op het ontwikkelen van schizofrenie, waarbij de tweede generatie een groter risico heeft dan de eerste generatie. 15 Het verhoogde risico betreft vooral Marokkanen; Turken hebben juist geen verhoogde kans op deze stoornis. 16 Volgens Selten e.a. 17 komt deze verhoogde kans op schizofrenie voor immigranten mogelijk door een snelle verwestering, die vaak gepaard gaat met verstoring van sociale bindingen en conflicten met de westerse cultuur. Deze ongestructureerde omgeving kan vervolgens zorgen voor een uiting van schizofrenie bij men 9 Eggen & Kessels 2014, p Blokland e.a. 2010, p M. McManus e.a., Psychiatric disturbance in serious delinquents, Journal of the American Academy of Child Psychiatry 1984, 5, p ; L.A. Teplin, The prevalence of severe mental disorder among male urban jail detainees: comparison with the epidemiologic catchment area program, American Journal of Public Health 1990, 6, p ; S. Hodgins e.a. Mental disorder and crime: evidence from a Danish birth cohort, Archives of General Psychiatry 1996, 6, p ; P.A. Brennan, S.A. Mednick & S. Hodgins, Major mental disorders and criminal violence in a Danish birth cohort, Archives of General Psychiatry 2000, 5, p ; S. Fazel & J. Danesh, Serious mental disorder in prisoners: a systematic review of 62 surveys, The lancet 2002, 359(9306), p ; R. Vermeiren, Psychopathology and delinquency in adolescents: a descriptive and developmental perspective, Clinical Psychology Review 2003, 2, p ; C. Vreugdenhil e.a., Psychiatric disorders in a representative sample of incarcerated boys in The Netherlands, Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry 2004, 1, p J. Baillargeon e.a., Psychiatric disorders and repeat incarcerations: the revolving prison door, American Journal of Psychiatry 2009, 1, p I. Hilderink, H. van t Land & C. Smits, Trendrapportage GGZ Drop-out onder allochtone GGZcliënten, Utrecht: Trimbos-instituut D. Bhugra, Migration and mental health, Acta Psychiatrica Scandinavica 2004, 4, p ; J.P. Selten e.a., Incidence of psychotic disorders in immigrant groups to The Netherlands, The British Journal of Psychiatry 2001, 4, p ; J.P. Selten e.a., Meer kans op depressie en psychose bij allochtonen, Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 2011, 155, p W. Veling e.a., Incidence of schizophrenia among ethnic minorities in the Netherlands: a fouryear first-contact study, Schizophrenia Research 2006, 1, p Selten e.a. 2001, p. 369; Veling e.a. 2006, p Selten e.a. 2001, p PROCES 2015 (94) 5 289

3 Sara de Wilde, Joke Harte & Dorina Denzel sen die hier al een verhoogd risico op hebben. Daarnaast kunnen het proces van migratie en de ervaringen in het land van herkomst de psychische gezondheid beïnvloeden. 18 Veling e.a. geven als mogelijke reden voor het vergrote risico op schizofrenie voor Marokkanen een problematischere relatie met de Nederlandse samenleving en de acculturatie hierin, wat ervoor kan zorgen dat zij zich ondergeschikt, gemarginaliseerd en gediscrimineerd voelen. 19 Voor het feit dat Turken het risico op ontwikkeling van schizofrenie niet vaker ervaren, verwijzen Selten e.a. naar de op sociaal niveau goed georganiseerde en sterk verbonden Turkse gemeenschap in Nederland. 20 Paden naar zorg Wanneer het gebruik van geestelijke gezondheidszorg (ggz) door allochtonen nader bekeken wordt, is te zien dat Marokkanen, Surinamers en Turken in Nederlandse stedelijke gebieden relatief veel gebruikmaken van ggz. 21 In de ambulante ggz in Amsterdam worden bijna anderhalf keer zoveel Surinamers, Turken en Marokkanen behandeld dan autochtonen. 22 Knipscheer en Kleber stellen dat de hulpvraag van allochtonen niet substantieel verschilt van die van autochtonen, net zomin als de wijze van hulp zoeken. 23 Een review van het zorggebruik door migranten in Europa laat echter zien dat de wijze waarop gebruik wordt gemaakt van zorg anders is: zij zoeken later zorg, worden minder vaak naar zorg verwezen en hulpdiensten en politie zijn vaker betrokken bij de toegang. 24 Daarnaast wordt door Mulder, Koopmans en Selten en door de Wit e.a. gevonden dat niet-westerse allochtonen een verhoogd risico hebben op contact met een psychiatrische crisisdienst en dat bij hen vaker sprake is van een opname in een gedwongen kader. 25 Boon e.a. geven daarnaast aan dat jongeren van niet-nederlandse herkomst in de reguliere ggz minder vaak worden behandeld dan jongeren van Nederlandse herkomst J. Lindert e.a., Mental health, health care utilisation of migrants in Europe, European Psychiatry 2008, 1, p Veling e.a. 2006, p Selten e.a. 2001, p C. Watters, Migration and mental health care in Europe: report of a preliminary mapping exercise, Journal of Ethnic and Migration Studies 2002, 1, p A.C. Schrier e.a., Migranten in de ambulante GGZ maken een inhaalslag, Tijdschrift voor Psychiatrie 2005, 11, p J.W. Knipscheer & R.J. Kleber, Migranten in de ggz: empirische bevindingen rond gezondheid, hulpzoekgedrag, hulpbehoeften en waardering van zorg, Tijdschrift voor Psychiatrie 2005, 11, p Lindert e.a. 2008, p C.L. Mulder, G.T. Koopmans & J.P. Selten, Emergency psychiatry, compulsory admissions and clinical representation among immigrants to The Netherlands, The British Journal of Psychiatry 2006, 4, p ; M.A.S. de Wit e.a., Ethnic differences in risk of acute compulsory admission in Amsterdam, , Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology 2012, 1, p A.E. Boon, A.M. de Haan & S.B.B. de Boer, Verschillen in etnische achtergrond van forensische en reguliere jeugd-ggz-cliënten, Tijdschrift voor pedagogiek, psychiatrie en psychologie 2010, 1, p PROCES 2015 (94) 5

4 Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond Morgan e.a. geven mogelijke verklaringen voor het gegeven dat etnische minderheden vaker via een gedwongen kader in contact komen met ggz. 27 Deze verklaringen, gebaseerd op hun studie naar Afrikaans-Caribische patiënten in het Verenigd Koninkrijk, zijn wellicht ook relevant voor de Nederlandse situatie. Zij noemen dat de betrokkenheid van naasten belangrijk is in de weg naar zorg. Daarnaast zijn de culturele context en opvattingen over de ziekte van belang. Ten slotte kan een rol spelen welke zorg beschikbaar is, hoe toegankelijk de zorg is en wat mensen weten over de zorg en de toegang. De vermeende geschiktheid van en de kennis over de zorg wisselen wellicht tussen etnische groepen. Watters stelt dat er in Nederland juist veel aandacht is voor het bieden van toegang tot ggzvoorzieningen aan migranten, maar minder voor de ontwikkeling van specifieke gezondheidsvoorzieningen voor hen. 28 Het is mogelijk dat hierdoor de ggz in Nederland voor allochtonen niet optimaal is. Huidig onderzoek Het voorgaande laat zien dat allochtonen oververtegenwoordigd zijn in de criminaliteitscijfers. Dit beeld komt ook naar voren in de forensische psychiatrie. In de forensische jeugdpsychiatrie worden relatief veel jongeren met een niet-westerse herkomst behandeld. 29 Van de patiënten die in 2012 werden behandeld in het kader van de maatregel terbeschikkingstelling (tbs), was 29% allochtoon. 30 In dit onderzoek trachten we meer inzicht te krijgen in de samenhang tussen delinquentie, psychische problematiek en etnische achtergrond. Hiertoe bekijken we een groep gedetineerden die vanwege een ernstige psychiatrische stoornis extra zorg nodig heeft. Er worden drie subgroepen bestudeerd en vergeleken: autochtonen, westerse allochtonen en niet-westerse allochtonen. De volgende vragen staan daarbij centraal: Is de reguliere zorg wellicht niet voldoende bereikbaar geweest voor deze gedetineerden en voor de allochtonen in het bijzonder? En zijn zij daarom met het strafrecht in aanraking gekomen? De antwoorden op deze vragen zijn niet alleen van belang voor preventie, maar dragen ook bij aan de ontwikkeling van effectieve behandelprogramma s en toezichtprogramma s voor forensisch psychiatrische patiënten van diverse etnische achtergronden. Methode Het Penitentiair Psychiatrisch Centrum en de Databank De data zijn verzameld in een Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC): een voorziening voor gedetineerden met een zodanig ernstige psychiatrische stoornis dat zij niet in reguliere detentie kunnen verblijven. Vaak is sprake van een combinatie van problemen, zoals verslaving, een psychose of persoonlijkheidsproblema 27 C. Morgan e.a., Negative pathways to psychiatric care and ethnicity: the bridge between social science and psychiatry, Social Science & Medicine 2004, 4, p C. Watters 2002, p Boon e.a. 2010, p N. van Gemmert e.a., Forensische Zorg in getal , Den Haag: Dienst Justitiële Inrichtingen PROCES 2015 (94) 5 291

5 Sara de Wilde, Joke Harte & Dorina Denzel tiek. 31 Het doel van het verblijf is zorg, begeleiding, (motivering van) behandeling en stabilisering van patiënten. 32 In het kader van het project Landelijke Databank PPC worden op systematische wijze data verzameld over alle patiënten in de vier PPC s in Nederland. Hier wordt geregistreerd welke problematiek speelt bij de patiënten, welke ontwikkelingen zij doormaken en wat hun vervolgtraject inhoudt. De data worden verzameld door onderzoekers, behandelaren en maatschappelijk werkers, onder andere door middel van dossierstudie en gesprekken met patiënten. De onderzoekers van de PPC s hebben intervisiebijeenkomsten om te waarborgen dat zij op een uniforme wijze de dossierinformatie interpreteren. Het huidige onderzoek beperkt zich tot data afkomstig uit het Penitentiair Psychiatrisch Centrum Amsterdam (PPCA). In het PPCA verblijven voornamelijk mannen. Voor het huidige onderzoek is gekeken naar de gegevens van de mannelijke patiënten die tussen mei 2013 en mei 2014 enige tijd in het PPCA verbleven (uitgezonderd patiënten in vreemdelingenbewaring). Dit waren 296 patiënten. De meesten van hen (74%) verbleven in voorarrest. Definitie etnische groepen In dit onderzoek vergelijken we autochtone, westerse en niet-westerse allochtone patiënten. De definitie allochtoon is in navolging van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS): persoon van wie ten minste één ouder in het buitenland geboren is. 33 Patiënten geboren in een ander land dan Nederland zijn als eerstegeneratieallochtoon aangemerkt. Patiënten die zelf wel in Nederland geboren zijn maar van wie de ouders of een van de ouders dat niet zijn, zijn aangemerkt als tweedegeneratieallochtoon. Indien beide ouders in twee verschillende niet-nederlandse landen geboren zijn, is het geboorteland van de moeder leidend. De patiënt is, volgens de definitie van het CBS, westers allochtoon wanneer hij of een van de ouders is geboren in een land in Noord-Amerika, Europa (behalve Turkije), Japan, Indonesië en Oceanië. Niet-westers allochtoon is de patiënt wanneer hij of een van de ouders geboren is in een land in Azië (behalve Japan en Indonesië), Afrika, Turkije of Latijns-Amerika. 34 Resultaten Verdeling patiënten Van 23 patiënten is het geboorteland of het geboorteland van de ouders onbekend. Deze patiënten zullen in verdere analyses niet meegenomen worden. Bijna de helft van de patiënten in het PPCA is geboren in Nederland (49,8%), 35,5% in een niet-westers land en 14,7% in een westers land (zie tabel 1). Deze verdeling verandert aanzienlijk wanneer vorenstaande definitie van het CBS gehanteerd 31 Dienst Justitiële Inrichtingen, PPC Penitentiair Psychiatrische Centra: Facts & Figures, Den Haag: Dienst Justitiële Inrichtingen Dienst Justitiële Inrichtingen 2012, p www. cbs. nl/ nl -NL/ menu/ methoden/ begrippen/ default. htm?conceptid= www. cbs. nl/ nl -NL/ menu/ methoden/ begrippen/ default. htm?conceptid= PROCES 2015 (94) 5

6 Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond Tabel 1 Herkomstgroepering eerste en tweede generatie Herkomstgroepering (N = 296) freq. % Eerste generatie Autochtoon ,8 Westers allochtoon 43 14,7 Niet-westers allochtoon ,5 Totaal 293 Eerste en tweede generatie Autochtoon 62 22,7 Westers allochtoon 51 18,7 Niet-westers allochtoon ,6 Totaal 273 Figuur 1 Herkomstgroeperingen eerste en tweede generatie Eerste generatie Eerste en tweede generatie 25 0 Aut West. Allocht. Niet-west. Allocht. wordt en het geboorteland van de ouders medebepalend is (zie figuur 1). Volgens deze definitie is 77,3% van de patiënten allochtoon. Vooral niet-westerse allochtonen zijn dan in grote mate vertegenwoordigd. Het meenemen van het geboorteland van de ouders zorgt voor een stijging van 35,5 naar 58,6% niet-westerse allochtonen. We zien ook dat de groep westerse allochtonen (18,7%) qua omvang niet meer veel verschilt van het aantal autochtonen (22,7%). Dat zij bijna een vijfde uitmaken van de totale groep is opvallend; het betreft een relatief nieuwe en daardoor vrij onbekende groep. Het land van afkomst dat binnen deze groep het meest frequent was vertegenwoordigd, was Polen (n = 9). PROCES 2015 (94) 5 293

7 Sara de Wilde, Joke Harte & Dorina Denzel Algemene kenmerken van de patiënten De patiënten zijn gemiddeld 34,6 jaar oud bij aankomst in het PPCA (tabel 2). De etnische groepen verschillen op deze gemiddelde leeftijd (F(2, 268) = 7,36, p <, 01). Niet-westerse allochtonen zijn met 32,6 jaar jonger bij de aanmelding dan zowel autochtonen (p <,01) als westerse allochtonen (p <,05). Meer dan een kwart (29%) van alle patiënten heeft geen vaste woon- of verblijfplaats bij aanmelding in het PPCA. Tabel 2 laat zien dat dit percentage bij autochtonen en niet-westerse allochtonen rond een kwart ligt, voor westerse allochtonen is dit ruim de helft. De etnische groepen verschillen dan ook significant (χ 2 (2) = 8,10, p <,05). Het indexdelict is het delict waarvoor de patiënt op het moment van aanmelding gedetineerd was. Dit kan betekenen dat de patiënt voor dit delict (waaronder een poging daartoe wordt verstaan) veroordeeld of verdacht was. Bij meerdere indexdelicten is gekeken naar het meest ernstige delict. Onder gewelddadige delicten vallen middelzwaar geweld, wapenbezit, vermogensdelicten met geweld, zwaar geweld, zedendelicten, zedendelicten gepleegd tegen jeugdigen, doodslag, brandstichting en levensdelicten zoals moord. Uit Tabel 2 blijkt dat van bijna 70% van alle patiënten het indexdelict een gewelddadig delict betreft. Dit verschilde voor de etnische groepen (χ 2 (2) = 14,54, p <,01); de indexdelicten van westerse allochtonen hebben beduidend minder vaak een gewelddadige component. Voor alle patiënten zijn de belangrijkste redenen om aangemeld te worden bij het PPCA geregistreerd, waarbij meerdere redenen mogelijk waren (zie tabel 2). Bijna 60% is aangemeld vanwege psychotische symptomen. Dit percentage is voor autochtonen lager dan voor westerse en niet-westerse allochtonen. Ook zijn veel patiënten aangemeld wegens verbaal en fysiek agressief gedrag. Voor autochtonen is suïcidaliteit relatief vaak als reden van aanmelding genoemd, voor westerse allochtonen ontremd gedrag en automutilatie. Dat psychotische symptomen een rol speelden bij de aanmelding is terug te zien in de hoofddiagnoses op As I volgens de DSM-IV 35 van alle drie de groepen (zie tabel 2). Autochtonen hebben in vergelijking wel minder vaak de diagnose van een psychotische stoornis. Autochtonen en westerse allochtonen zijn weer vaker gediagnosticeerd met een stemmingsstoornis dan niet-westerse allochtonen. Voor alle groepen geldt dat er aanzienlijk minder diagnoses zijn gesteld op As II. Autochtonen hebben relatief de meeste diagnoses op As II; het betreft dan vooral een persoonlijkheidsstoornis (24,2%). Opvallend bij alle groepen is de frequent uitgestelde diagnose op As II. Dit houdt in dat het vanwege het psychiatrische toestandsbeeld niet mogelijk was om op As II een diagnose te kunnen stellen American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4de ed., text rev.), Washington, DC: American Psychiatric Association 2002; W. Vandereycken & R. van Deth, Psychiatrie: van diagnose tot behandeling (3de druk), Houten: Bohn Stafleu van Loghum American Psychiatric Association PROCES 2015 (94) 5

8 Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond Tabel 2 Algemene kenmerken patiënten Leeftijd bij aanmelding** AU WA NWA Allen n gem. sd n gem. sd n gem. sd n gem. sd 62 37,7 9, ,9 11, ,6 9, ,6 10,2 n freq. % n freq. % n freq. % n freq. % Geen vaste , , , ,0 woon- of verblijfplaats* Gewelddadig indexdelict** Reden van aanmelding (meerdere redenen mogelijk) a Psychotische symptomen Verbale agressie Fysieke agressie , , , , , , , , , , , , ,2 8 15, , ,4 Diagnostiek 12 19,4 8 15, , ,9 Ontremd gedrag Vervolg behandeling 7 11, , , , ,7 5 9, , ,9 Suïcidaliteit 13 21,0 5 9, , ,5 Stabilisatie patiënt Diagnoses As I DSM-IV 7 11,3 2 3, ,0 25 9,2 6 9,7 3 5,9 12 7,5 21 7,7 6 9,7 2 3,9 10 6,3 18 6,6 4 6,5 7 13,7 4 2,5 15 5,5 3 4,8 3 5,9 9 5,6 15 5, Middelen 4 6,5 2 3,9 10 6,3 16 5,9 Psychotische stoornis Stemmingsklachten Zelfverwaarlozing Automutilatie Angstklachten Stemmingsstoornis 21 33, , , , , , , ,0 PROCES 2015 (94) 5 295

9 Sara de Wilde, Joke Harte & Dorina Denzel Tabel 2 Overige stoornissen (Vervolg) AU WA NWA Allen 1 1,6 2 3,9 5 3,1 8 2,9 9 14,5 1 2,0 8 5,0 18 6,6 7 11, ,4 22 8,1 Missing 8 12, , , ,9 Diagnoses As II DSM-IV ,2 4 7, , ,9 Intelligentie 4 6, ,0 20 7,3 Overige stoornissen Angststoornis Geen/uitgestelde diagnose Persoonlijkheidsstoornis Geen/uitgestelde diagnose 1 1, ,9 4 1, , , , ,3 Missing 7 11, , , ,9 a In totaal kon gekozen worden uit 23 redenen van aanmelding. Alleen redenen waarmee meer dan 5% van alle patiënten is aangemeld, zijn in de tabel opgenomen. *p < 0,05 **p < 0,01 ***p < 0,001 NB: AU staat voor autochtoon, WA voor westers allochtoon en NWA voor niet-westers allochtoon. Justitiële voorgeschiedenis De informatie uit de justitiële voorgeschiedenis is gebaseerd op dossierinformatie. Het is goed mogelijk dat deze informatie niet voor iedere patiënt volledig is. Het kan zijn dat delicten uit het verleden niet bekend zijn bij justitie of niet meer terug te vinden zijn. Dit geldt vooral voor delicten die hebben plaatsgevonden in het buitenland. Dit laatste impliceert dat met name de aantallen delicten uit de voorgeschiedenis van de patiënten die een (belangrijk) deel van hun leven in het buitenland hebben doorgebracht, in werkelijkheid hoger kunnen liggen. Het blijkt dat nagenoeg alle patiënten in het verleden een delict hebben gepleegd (zie tabel 3). Slechts een klein percentage is first offender. In vergelijking tot de gemiddelde leeftijd van de groep (34,6 jaar oud) waren de patiënten vrij jong bij het eerste delict: 19,6 jaar. De etnische groepen verschillen op deze leeftijd (F(2, 207) = 8,26, p <,001). Westerse allochtonen waren met 24,4 jaar ouder bij het eerste delict dan autochtonen (p <,05) en niet-westerse allochtonen (p <,001). Dit kan mogelijk het gevolg zijn van het feit dat met name over het strafrechtelijk verleden van deze groep informatie ontbreekt in de dossiers. Niet alleen veel patiënten hebben in het verleden een delict gepleegd, eveneens een groot deel heeft eerder een gewelddadig delict gepleegd (83,7%). Dit geldt voor alle groepen. De patiënten pleegden hun eerste geweldsdelict op gemiddeld 296 PROCES 2015 (94) 5

10 Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond Tabel 3 Justitiële voorgeschiedenis patiënten Leeftijd eerste delict*** Leeftijd eerste geweldsdelict*** AU WA NWA Allen n gem. sd n gem. sd n gem. sd n gem. sd 54 20,0 7, ,4 9, ,4 6, ,6 7, ,4 8, ,3 10, ,1 6, ,2 7,8 n freq. % n freq. % n freq. % n freq. % Eerder delict , , , ,7 Eerder , , , ,7 geweldsdelict Pro justitiarapportage in verleden* Pro justitia indexdelict** *p < 0,05 **p < 0,01 ***p < 0, , , , , , , , ,6 21,2-jarige leeftijd. De groepen verschillen hierop significant (F(2, 183) = 15,73, p <,001). Niet-westerse allochtonen waren jonger bij het eerste geweldsdelict dan autochtonen (p <,01) en westerse allochtonen (p <,001). Westerse allochtonen waren gemiddeld ouder dan autochtonen (p <,05) en niet-westerse allochtonen (p <,001), maar wederom kan dit het gevolg zijn van het feit dat over het verleden van deze groep veel informatie mist. Indien een officier van justitie of een rechter-commissaris vermoedt dat aan het ten laste gelegde delict (mede) een psychiatrische stoornis ten grondslag ligt, kan een pro justitia-onderzoek worden ingesteld. 37 Er wordt dan onderzocht of de verdachte aan een psychiatrische stoornis lijdt, in welke mate deze stoornis een rol speelde ten tijde van het delict en of een behandeling in het kader van een strafrechtelijke maatregel nodig is om het recidiverisico te beperken. 38 Over ruim de helft van de patiënten is in het verleden een dergelijke rapportage opgemaakt, en van een ongeveer even groot deel wordt met betrekking tot het huidige indexdelict een pro justitia-rapport opgemaakt. Voor de westerse allochtonen ligt dit percentage aanzienlijk lager (rapportage in verleden χ 2 (2) = 8,94, p <,05; rapportage nu χ 2 (2) = 11,97, p <,01). Mogelijke verklaringen kunnen zijn dat het indexdelict van deze groep minder vaak een gewelddadige component bevat en dat deze patiënten zich wellicht tijdelijk in Nederland bevonden. 37 D.J. Vinkers e.a., Etnische verschillen tussen pro Justitia gerapporteerde verdachten, Tijdschrift voor Psychiatrie 2011, 11, p Vinkers e.a. 2011, p PROCES 2015 (94) 5 297

11 Sara de Wilde, Joke Harte & Dorina Denzel Hulpverleningsgeschiedenis Ten slotte is gekeken naar de (strafrechtelijke en niet-strafrechtelijke) hulpverlening die de patiënten in het verleden hebben ontvangen. Tabel 4 laat voor diverse vormen van hulpverlening het aandeel patiënten zien van wie bekend is dat zij in het verleden deze hulp kregen. De patiënten kregen via het strafrecht voornamelijk hulp opgelegd in de vorm van reclassering (39,9%). Buiten het strafrecht om kreeg bijna een derde vrijwillig ambulante ggz-hulp (32,6%). Dit geldt in het bijzonder voor de autochtone patienten: van hen heeft de helft deze vorm van hulpverlening ontvangen. Voor veel vormen van zorg geldt dat een groter aandeel van de autochtonen dit kreeg, behalve als het gaat om gedwongen opname in de ggz met een inbewaringstelling of rechterlijke maatregel, een artikel 37-maatregel of een jeugdmaatregel via het strafrecht: deze onvrijwillige zorg kreeg een (iets) groter deel van de niet-westerse allochtonen. Voor zorg buiten het strafrecht om is bij hen juist van een groter deel bekend dat zij helemaal geen hulpverlening hebben gehad. Conclusie Allochtonen zijn oververtegenwoordigd in criminaliteitscijfers en detentie. 39 In de onderzoeksliteratuur zijn hiervoor diverse verklaringen aangedragen. In deze studie is een alternatieve verklaring geïntroduceerd en bestudeerd. De hogere prevalentie van psychiatrische problematiek onder allochtonen en barrières bij de toegang tot zorg kunnen wellicht de oververtegenwoordiging van allochtonen mede verklaren. In deze studie is deze verklaring nader bestudeerd aan de hand van een populatie gedetineerden met een ernstige psychiatrische stoornis: patiënten die verblijven in het PPCA. De voorgeschiedenis van deze patiënten laat zien dat het gaat om een delinquente en gewelddadige groep. Velen van hen zijn aangemeld vanwege fysieke en/of verbale agressie en worden verdacht van of zijn veroordeeld voor een gewelddadig delict. De vertegenwoordiging van allochtonen bleek in deze populatie aanzienlijk hoger dan eerder in detentie- en criminaliteitscijfers werd gevonden: 58,6% heeft een niet-westerse herkomst, 18,7% een westerse herkomst en slechts 22,7% is autochtoon. Veel patiënten in het PPCA lijden aan een psychotische stoornis. Patiënten met een dergelijke stoornis hebben een verhoogde kans op agressief gedrag. In de groep autochtonen lag, in vergelijking met allochtonen, het percentage met deze stoornis iets lager, maar was het aantal met een persoonlijkheidsstoornis relatief hoog. Zij waren vaker vanwege suïcidaliteit aangemeld. Autochtonen kregen in het verleden de meeste hulpverlening. Niet-westerse allochtonen zijn gemiddeld jonger wanneer zij aangemeld worden bij het PPCA dan de andere twee groepen. Een relatief groot deel van hen heeft eerder hulpverlening gehad in een gedwongen kader (opname in de ggz met een 39 Leuw 1997, p. 1; Jennissen & Blom 2007, p ; Blokland e.a. 2010, p. 143; Linckens & De Looff 2013, p. 29; Eggen & Kessels 2014, p PROCES 2015 (94) 5

12 Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond Tabel 4 Hulpverleningsgeschiedenis Strafrechtelijke hulpverlening (meerdere hulpverlening mogelijk) AU (n = 62) WA (n = 51) NWA (n = 160) Allen (N = 273) freq. % freq. % freq. % freq. % 11 17,7 1 2, , ,3 Reclassering 35 56, , , ,9 Ggz ambulant 24 38,7 6 11, , ,6 Ggz opname 19 30,6 5 9, , ,2 Geen hulpverlening Jeugdmaatregel(OTS/PIJ, jeugdrechter) 16 25,8 3 5, , ,7 Tbs 2 3, ,6 3 1,1 ISD 7 11,3 3 5,9 14 8,8 24 8,8 Artikel , ,0 10 3,7 Niet-strafrechtelijke hulpverlening (meerdere hulpverlening mogelijk) Geen hulpverlening Jeugdhulpverlening 2 3,2 2 3, ,3 22 8, ,9 1 2, , ,7 Ggz ambulant 31 50,0 6 11, , ,6 Ggz opname vrijwillig Ggz opname gedwongen (IBS/ RM) Beschermd wonen 25 40,3 5 9, , , ,0 3 5, , ,8 7 11,3 2 3, ,2 Inbewaringstelling (IBS) of Rechterlijke Machtiging (RM) en een artikel 37-maatregel), of heeft eerder een jeugdmaatregel opgelegd gekregen. Het aantal patiënten dat nooit eerder hulpverlening buiten het strafrecht om heeft ontvangen, is het grootst in deze groep. Voorgaande zou erop kunnen duiden dat de reguliere zorg voor deze allochtone patiënten minder goed bereikbaar was. Een opvallende groep in deze studie wordt gevormd door de westerse allochtonen, een groep waarover nog weinig bekend is. Velen van hen werden aangemeld met psychotische symptomen, ontremd gedrag en automutilatie. Vaker dan andere patiënten hadden zij geen vaste woon- of verblijfplaats en zij waren min PROCES 2015 (94) 5 299

13 Sara de Wilde, Joke Harte & Dorina Denzel der vaak gedetineerd vanwege een gewelddadig delict. In de dossiers van deze groep, die bijna een vijfde vormt van de gehele populatie, ontbrak vaak informatie. Discussie Het huidige onderzoek kent een aantal beperkingen. Ten eerste is een vrij grove indeling van patiënten in drie groepen gehanteerd: allochtonen, westerse en nietwesterse allochtonen. Dit impliceert dat patiënten met zeer verschillende achtergronden zijn samengevoegd en dat belangrijke informatie verloren is gegaan. Het verder uitsplitsen van groepen zou in te kleine subgroepen resulteren. Het databestand Landelijke Databank PPC s is echter in volle ontwikkeling en de verwachting is dat een bestudering op meer specifiek niveau binnen enkele jaren mogelijk zal zijn. Een andere beperking betreft het feit dat belangrijke informatie vaak miste in de dossiers. Helaas was dit vaker het geval wanneer de patiënt een westerse allochtoon betrof. Dit kan de resultaten enigszins vertekend hebben. Ondanks deze beperkingen heeft dit onderzoek een aantal interessante resultaten naar voren gebracht. De zeer hoge vertegenwoordiging van allochtonen in het PPCA vraagt om nader onderzoek naar de vraag of de reguliere ggz voldoende toegankelijk is voor allochtonen en of de beschikbare gezondheidsvoorzieningen voldoende aansluiten bij hun achtergrond en problematiek. Ook onderschrijven de resultaten de noodzaak dat behandelprogramma s in de forensische psychiatrie, vanaf de instroom tot en met de resocialisatiefase, voldoende aansluiten bij patienten met diverse culturele achtergronden en hun netwerk. Deze studie heeft ook laten zien dat de definitie van het begrip allochtoon grote invloed kan hebben op de resultaten. Wanneer, volgens de definitie van het CBS, niet alleen het geboorteland van de patiënt maar ook dat van diens ouders in beschouwing werd genomen, leidde dit tot een totaal andere verdeling van de patiënten over de etnische groepen. Dit benadrukt het belang van het gebruik van dezelfde definities in verschillende studies. Een opmerkelijk resultaat is het aantal westerse allochtonen binnen het PPCA; een groep waarover (nog) weinig bekend is. Waarom en op welke manier zijn zij in Nederland en vervolgens in detentie terechtgekomen? Zoals gezegd ontbrak helaas voor hen vaak belangrijke informatie in de dossiers, wat de resultaten enigszins vertekend kan hebben. De ervaring is dat het achterhalen van informatie over het verleden van de (veelal psychotische en ernstig verwarde) patiënten in het PPC middels interviews vaak niet mogelijk is. Het verdient desalniettemin aanbeveling om deze groep nader te onderzoeken. De huidige studie betreft slechts een eerste verkenning. Nader onderzoek naar de (oorzakelijke) relatie tussen de ontwikkeling van psychiatrische problematiek, de toegankelijkheid en kwaliteit van zorg en de relatie met gewelddadig gedrag is nodig. Niet alleen met grotere databestanden, maar ook met meer gedetailleerde bronnen van informatie. Ook een vergelijking met een controlegroep, bestaande uit psychiatrische patiënten die geen agressief gedrag vertonen, zou idealiter deel uitmaken van een dergelijke vervolgstudie. Een vergelijking tussen eerste- en 300 PROCES 2015 (94) 5

14 Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond tweedegeneratieallochtonen is in dat verband eveneens van belang. Kennis die op deze manier verkregen kan worden, kan wellicht voorkomen dat psychiatrische patiënten in aanraking komen met het strafrecht. Ook kan deze kennis een belangrijke bijdrage leveren aan effectieve behandelmethoden en vormen van toezicht. PROCES 2015 (94) 5 301