ENKELE WENKEN IN DE OMGANG MET SLECHTHORENDE EN DOVE LEERLINGEN

Transcriptie

1 ENKELE WENKEN IN DE OMGANG MET SLECHTHORENDE EN DOVE LEERLINGEN 1. Vooraf Je hebt voor het eerst een gehoorgestoorde leerling in je klas! Je vraagt je af of je deze leerling zal verstaan, en of zij/hij jou zal begrijpen. Of misschien gaat het allemaal wel erg vlot, waardoor je niet eens een probleem ervaart? Hij/zij doet toch alles prima mee!?????? En andersom? Voor de slechthorende of dove leerling is alles nieuw. Hij/zij is je stem en je mondbeeld niet gewoon, misschien zit hij voor het eerst bij deze klasgenoten, hoe ervaart de leerling het les volgen? Lukt het? Communicatie met een gehoorgestoorde vraagt een wederzijdse aanpassing. Dat vergt tijd. Om het contact met een gehoorgestoorde leerling vlot te laten verlopen, geven we vooreerst wat algemene informatie alsook enkele eenvoudige communicatietips. 1. Een gehoorverlies (perceptieverlies) impliceert dat geluiden en gesproken taal niet alleen zachter (stiller) maar ook vervormd worden waargenomen. Slechthorende maar ook dove kinderen horen of voelen geluid: ze kijken op bij lawaai, draaien zich eventueel om, zoeken de geluidsbron. Dit is vaak misleidend. Er is een verschil tussen horen en verstaan. Horen betekent niet dat je ook verstaat wat gezegd wordt. Onder verstaan begrijpen we hier het precies en correct opvangen van wat gezegd werd. Het gaat feitelijk om het kunnen onderscheiden of correct discrimineren van kleine verschillen. Zeg ik in het land, of t is plezant, in de naam van de vader of in januari. Naargelang de graad van gehoorverlies, de situatie, de akoestiek, de spreker (krachtige stem, zwakke stem, man of vrouw), de persoonlijke aanleg van het slechthorende of dove kind en de beschikbare hulpmiddelen wordt het voor slechthorende en dove kinderen gemakkelijker om tot een goed verstaan te komen

2 2. Het individueel hoorapparaatje (achter-het-oorapparaatjes of cochleaire implant) maakt het gehoorverlies niet ongedaan. Het versterkt de geluiden maar kan de vervorming niet volledig opheffen. Het apparaat herstelt het gehoor niet, het is hooguit een goede steun bij het spraakverstaan en/of spraakafzien. Voor sommigen is het gehoorapparaat in een rustige situatie voldoende om een gesprek te kunnen voeren, voor de meesten blijft dit ontoereikend. Deze leerlingen moeten dan beroep doen op spraakafzien om tot een betere discriminatie te komen. Spraakafzien is een combinatie van liplezen en aflezen van mimiek en lichaamstaal. Ook afleiden van informatie uit de situatie en contextgegevens is een compensatie die vele leerlingen vlot beheersen. Leerlingen die in een 1-1-situatie louter auditief kunnen volgen moeten vaak in minder gunstige omstandigheden gaan liplezen. We spreken dan van selectief liplezen. 3. Probeer te weten te komen op welke kanalen de slechthorende of dove leerling in je klas aangewezen is om de communicatie te volgen. Dit verschilt van leerling tot leerling, alsook van situatie tot situatie. Toch kan je grof weg volgende types onderscheiden: - leerlingen die hoofdzakelijk auditief functioneren. Zij hebben een goed restgehoor, gebruiken individuele hoorapparaatjes (achter het oor toestellen) al of niet in combinatie met draadloze afstandsapparatuur (FM). Meestal kunnen ze auditief volgen en ontgaan hen hier en daar kleine auditieve verschillen: bv hand-gans/ eend -een. Met hun FM kan je op grote afstand communiceren omdat ze zelden beroep moeten doen op het spraakafzien. Deze leerlingen kunnen hoegenaamd nieuwe taal (nieuwe woorden en begrippen) leren door ze auditief over te nemen van hun omgeving. - leerlingen die heel veel nut hebben van hun restgehoor maar selectief ondersteuning van het spraakafzien nodig hebben. We noemen ze selectieve liplezers. Ze kijken niet continu naar je mond! Enkel bij het leren van nieuwe woorden (ongekende taalbegrippen) of ook daar waar het op precies luisteren aankomt (dictee, luisteroefening, oefeningen tweede of derde taal, volgen van wat voorgelezen wordt, lange exposés rond nieuwe thema s met veel nieuwe begrippen) zijn ze aangewezen op de informatie van de mond om een correct woordbeeld over te nemen én in te slijpen. Soms kunnen ze de grote lijnen wel volgen maar veelal ontsnappen hen de details alsook de nieuwe woorden en eigennamen..gebruiken van FM is voor deze leerlingen cruciaal. De goede signaal- ruisverhouding die je via de FM genereert is een belangrijke ondersteuning voor het spraakafzien. Het geeft comfort omdat het de inspanning van het spraakafzien reduceert. Bedenk dat je bij deze leerlingen ook met gebruik van FM apparatuur beperkt blijft in afstand (met oog op het liplezen). Jonge kinderen weten nog niet wanneer ze moeten kijken, oudere kinderen kunnen dit beter inschatten. Het alternerend kijken moet hen in ieder geval geleerd worden. Als je goed observeert zal je bij deze kinderen ontdekken dat ze gekende woorden/dagelijkse - 2 -

3 opdrachten vlot auditief herkennen terwijl ze voor nieuwe begrippen steevast het lipbeeld nodig hebben. Voor deze kinderen is het werken luisteren naar cassette,video,tv, CD s niet haalbaar! - leerlingen die continu op spraakafzien aangewezen zijn. Spontaan kijken ze je continu aan. Ze halen informatie zowel van je lippen (liplezen) maar ook van je hals, mimiek en pantomimiek. Voor hen moet communicatie altijd face- à- face verlopen. Dit vergt een zeer grote aanpassing van een horende persoon die niet vertrouwd is met visuele communicatie! Deze leerlingen moet net als de bovenvermelde groep vlot, vlug en precies getimed hun visuele aandacht leren verleggen én verdelen tussen enerzijds je mond (liplezen) en anderzijds hun blad, het werk- of leesboek, het bord, de computer, een andere leerling, een hele klus! Aandachtsregulerende strategieën van de juf helpen hen hierbij : zoals eerst de aandacht vragen,dan pas de boodschap geven (bv luister eens allemaal?...) Je zal snel ondervinden dat rekening houden met de visuele aandachtsverdeling het tempo van communicatie drukt. (bij vb kijk hier (eerst tonen), daarna (en niet tegelijkertijd ) uitleg geven, dan weer tonen).bespreek dit met je Gon- begeleider. - leerlingen die volledig aangewezen zijn op communicatie via gebaren. Vroeger integreerden deze leerlingen pas op niveau van secundair onderwijs omdat enkel op dit onderwijsniveau mogelijkheid bestond tot inschakelen van tolken (zowel gebarentolken als schrijftolken). Per vak wordt bekeken wat haalbaar en aangewezen is. Je GON- begeleider, de thuisbegeleider, de medewerker van het revalidatiecentrum kan je hierover meer informatie geven. Ook de ouders helpen je op weg. Afhankelijk van de communicatieve vaardigheden zal je moeten bepalen waar je en of je voor bepaalde lesonderdelen moet differentiëren of deze zelfs helemaal verwijzen naar het parallel lesgeven in het Gon (bij vb dictee, luisteroefeningen, uitspraak Frans, ). De GON-begeleider en de logopedist (privé of uit het revalidatiecentrum) zijn belangrijke partners om dit uit te zoeken

4 2. Communicatietips 1. Bedenk: ga eerst dichterbij staan op een goed, zichtbare plaats en begin dan te praten! Neem zo nodig vooraf al het materiaal ter hand, dat helpt om de boodschap te verduidelijken. 2. Praat duidelijk en rustig, liefst ietsje trager dan je gewoon bent. Articuleer goed, maar overdrijf ook niet want dan krijg je onnatuurlijke mondbewegingen waarvan je niet kan liplezen. Het is belangrijk dat je tanden van elkaar komen (een kaakhoek maken). Spreek ook niet te traag of staccato want dan wordt het natuurlijke ritme en de intonatie gebroken. De leerling moet woordgroepen, woordaccenten, pauzes en melodie kunnen horen. Het ritmisch praten geeft de beste ondersteuning! 3. Ga vooral niet roepen: dat vervormt de klanken én het mondbeeld. En je eigen stem lijdt eronder. Gebruik de beschikbare gehoorapparatuur adequaat. 4. Spreek levendig met een duidelijke mimiek. Teveel hoofdbewegingen daarentegen bemoeilijken het spraakafzien. 5. Praat zo vaak als mogelijk van gezicht tot gezicht. D.w.z.: zorg ervoor dat de gehoorgestoorde je steeds kan zien (als je begint te praten). Ga niet te dicht staan (± 1,5 m) en praat liefst op gelijke hoogte. Sta vóór de leerling als je taken corrigeert en niet achter hem om over zijn schouder mee te kijken. 6. Lichtinval: zorg ervoor dat je gezicht steeds naar het licht gericht is. Tegen licht in spraakafzien is vermoeiend en vaak onmogelijk. 7. Een zichtbare mond: Verberg je mond niet achter je handen, een blad papier, een potlood, een sigaret, een (te weelderige) snor of baard. 8. Aandacht vragen: Vooraleer je begint te spreken, kan je best eerst in het gezichtsveld van de leerling gaan staan en even de aandacht van de (alle?) leerling(en) trekken door oogcontact te maken, eventjes op tafel te tikken, mondeling de aandacht van de groep te vragen, of waar dit gepast is de leerling bij zijn naam te noemen. 9. Aandachtsverdeling: het alternerend kijken. De gehoorgestoorde leerling die op spraakafzien aangewezen is, moet continu zijn aandacht verdelen tussen je mond en zijn werkblad. Wees je bewust dat je beide moet kunnen alterneren: eerst dicteren, dan tijd om te schrijven, eerst uitleg geven dan op de computer kijken, eerst toelichten, dan op de kaart kijken. 10. Taalgebruik: Spreek in eenvoudige, korte maar correcte zinnen geen kromtaal, telegramstijl of lange, samengestelde zinnen

5 11. Als het slechthorende of dove kind je niet begrijpt, herhaal dan even. Verstaat hij/zij je nog niet, zeg het dan eens met andere woorden of schrijf een kernwoord op. 12. Controleer af en toe of deze leerling je begrijpt. Aan zijn/haar gelaatsuitdrukking kan je misschien merken of hij/zij je niet verstaat. Vergeet echter niet dat de meeste leerlingen er niet voor uitkomen dat ze niet kunnen volgen. Vraagjes als Wat gaan we nu doen?, Herhaal wat ik gezegd heb. zijn geschikter dan Heb je me verstaan?. Zo weet je meteen waar het misverstand of de moeilijkheid zit. Af en toe een gesprekje na de les om te horen hoe de leerling jouw lessen kan volgen, geeft je de broodnodige feed back. Nuttige vragen: Kan jij me horen als ik aan het bord sta? Versta je me? Stoort de beamer jou? Zijn er andere dingen die maken dat je me niet hoort/verstaat? Sta ik goed voor jou bij dictee of luisterproef? Waar zit je het liefst voor groepswerk? Kan je volgen als ik de agenda dicteer? Wat helpt jou? Houd in je achterhoofd dat de gehoorgestoorde leerling in de les veel informatie mist en vaak alleen hoofdlijnen beet heeft. Eigennamen, détails, nieuwe begrippen ontgaan hen vaak. Houd daar rekening mee als je meteen over de nieuwe leerstof vragen stelt. 14. Geschreven informatie is voor slechthorende en dove leerlingen het enige kanaal dat zekerheid geeft: het schriftbeeld is immers het enige volledige en intacte weergave van het gesproken woord. Opschrijven van nieuwe woorden of essentiële begrippen tijdens het gesprek/les is voor de gehoorgestoorde een belangrijke steun. Als je vooraf enkele kernwoorden opschrijft geef je de leerling aanknopingspunten om het luisteren en liplezen mentaal aan te vullen. Hij/zij weet waarover het zal gaan en dit helpt de leerling op weg! Ook woordspinnen en mind mapping geven extra steun. 15. Plaats in de klas: Vermits de slechthorende of dove leerling én de leerkracht én de medeleerlingen zo veel als mogelijk moet kunnen zien, is het belangrijk hem een plaats toe te wijzen (of te laten kiezen) a) vooraan in de klas, b) van waaruit hij/zij een zo ruim mogelijk overzicht heeft op de medeleerlingen. De banken opstellen in gebogen rijen of een U-vorm geeft een meerwaarde. 16. Bedenk dat het volgen van groepsgesprekken voor vele gehoorgestoorde leerlingen niet haalbaar is, zelfs in de meest ideale omstandigheden. Het blijft zeer moeilijk om medeleerlingen te begrijpen. Vandaar : beperk je eisen en herhaal alleen belangrijke antwoorden van medeleerlingen, als deze cruciaal zijn voor de leerstof die je verder behandelt. Ook het kunnen meepikken van grappige antwoorden is belangrijk. 17. Groepswerk: de communicatie tijdens groepswerk is voor een gehoorgestoorde leerling moeilijk te volgen. Er is vooreerst veel achtergrondlawaai van de andere groepen in hetzelfde lokaal en de - 5 -

6 onderlinge communiceren, verloopt niet gestructureerd. Dit beperkt de mogelijkheid tot actieve inbreng en deelname. 18. Maak steeds gebruik van de beschikbare hoorapparatuur. Eis dat het kind zijn individueel apparaat gebruikt. Het biedt in normale omstandigheden een goede geluidsversterking tot op 2 à 3 meter. Draadloze apparatuur (zogenaamde FM-apparatuur) overbrugt grotere afstanden en geeft vooral het broodnodige luistercomfort. Maar vergeet niet voor de liplezers dat liplezen op grote afstand onmogelijk is. FM moet je selectief gebruiken naargelang de werkvorm. Je leidraad is steeds: wie moet de leerling horen? 1 of meerdere, snel wisselende sprekers? Bekijk naargelang de gespreksituatie wie de micro moet krijgen, of je de FM micro centraal kan ophangen/zetten (tafelmodel) of heeft FM hier geen meerwaarde zodat je besluit de FM niet te gebruiken. Neem steeds de opmerkingen van de leerlingen i.v.m. zijn apparatuur/gebruik van zijn apparaatjes ter harte en bespreek dit met de Gon-begeleider, logopedist, thuisbegeleider of ouders. Vraag advies aan deskundigen. Bedenk dat sommige leerlingen hun FM-apparaat niet zo graag gebruiken. Het valt op en dit is niet leuk. Een informatiegesprek met de klas helpt de leerling en zijn klasgenoten op weg. 19. Achtergrondlawaai in en buiten de klas is voor gehoorgestoorden zeker hinderlijk. Heb dus begrip voor het feit dat zij in bepaalde situaties (zoals op de speelplaats, in een overdekte hall, een werkplaats.) even afhaken of zelfs hun apparaat op uit zetten. Te harde geluiden kunnen hinderlijk zijn. Prettige, informele, minder gestructureerde activiteiten die voor anderen leuk en ontspannend zijn, vragen van een slechthorende of dove leerling extra inspanning. 20. Een gehoorgestoorde hoort soms niet dat zijn apparaat piept of fluit. Maak hem/haar er attent op. Het oorstukje weer goed in de gehoorgang duwen is vaak voldoende om dit euvel te verhelpen. Informeer de ouders, GON-begeleider, logopedist of thuisbegeleider als je het probleem niet kan oplossen. 21. Een hoorapparaat is niet bestand tegen water, zand, harde stoten. Een hevige regenbui kan nefast zijn (kap dragen). Maak duidelijke afspraken inzake het dragen van het gehoorapparaat in de turnles, de refter,. alsook m.b.t. het veilig opbergen of bewaren ervan. 22. Gehoorgestoorde kinderen missen vaak waarschuwingsgeluiden (vb. de bel) of belangrijke mededelingen (vb. op het einde van de les: de verwittiging voor een schriftelijke beurt). Daardoor voelen ze zich vaak onzeker. Heel belangrijk is dat het kind weet dat het je kan vertrouwen. Dat het weet dat je er ook over waakt dat het niet in moeilijkheden komt omwille van zijn gehoorverlies. (vb. weten dat je alle belangrijke mededelingen op het bord zet of individueel aan het kind zegt). Inschakelen van een buddy kan helpen. Denk hier ook aan als je met de klas op uitstap gaat, op studiebezoek, als er bezoek is in klas of een stagiaire Is er een tolk? Bespreek vooraf hoe je met een tolk werkt in je klas. Bekijk de verschillende werkvormen (doceren, groepsgesprek, groepswerk, hoekenwerk, uitstap of bezoek,.) - 6 -

7 24. Tot slot: het vraagt even tijd om dit in je vingers te krijgen, maar eenmaal je dit beet hebt loopt het opmerkelijk vlotter. Geef jezelf hiervoor de nodige leertijd! Ook andere leerlingen uit je klas halen vaak voordeel uit de extra aandacht die je aan communicatie besteedt.! Succes! 25. Specifieke situaties/lesvormen: zie bijlage Carrein D. Coördinator Perspectief Thuisbegeleiding Spermalie 05/10/

8 3. Specifieke situaties => Doceren: meestal haalbaar mits je rekening houdt met communicatietips! => Nota s nemen: gelijktijdig schrijven en liplezen is niet mogelijk! Moet je dit toch doen, dan krijg je veel fouten en onvolledige zinnen. Het is erg belastend en je wordt onzeker. o Nota s van andere leerlingen aanbieden (op dezelfde dag laten kopiëren) o Vooraf gedrukte, lesschema s aanreiken => Luisteroefeningen o Schriftelijke tekst ter beschikking stellen (wegnemen)/ vragen schriftelijk aanbieden o Invuloefeningen voorzien als alternatief o Individueel laten afnemen met oog op het alternerend kijken o Dictee o Probleem van het alternerend kijken of de aandachtsverdeling tussen liplezen en schrijven: noodzaak om tempo aan te passen/pauzes te voorzien, te dicteren in accent groepen o Verschil tussen voorbereidde en niet voorbereidde dictee s: - voorbereidde dictees is herkennen van zinnen die je vanbuiten geleerd hebt - niet voorbereidde dictees: niet haalbaar => Video s: indien niet ondertiteld: niet toegankelijk o Ondertiteling voorzien (in de moedertaal) o Verschaf vooraf informatie over de inhoud ( voorkennis ) o Voorzie vooraf een schriftelijke neerslag van de inhoud => Losse mededelingen: worden vaak niet opgemerkt of fout/onvolledig begrepen o Individueel of schriftelijk aanbieden is zinvoller (o het bord) o Via de buddy => Groepsgesprekken: zijn beperkt en doorgaans niet toegankelijk. o Hoe meer structuur, hoe toegankelijker. (om de beurt, diegene die het woord krijgt aanspreken met zijn naam, een kring maakt elke spreker zichtbaar, ) o Noodzakelijk dat de inbreng van medeleerlingen gestructureerd en geparafraseerd wordt

9 => Demonstraties: het alternerend kijken is vaak het grootste probleem: je kan als slechthorende of dove vaak allen de handeling of de uitleg/instructies maar niet beide tegelijkertijd. o Maak van demonstreren en bespreken 2 afzonderlijke handelingen: sequentieel werken o Soms kan je wat je toont, in eenzelfde gezichtsveld brengen m.n. naast je mond => Studiebezoek: Houd er rekening mee dat de communicatie op verplaatsing doorgaans niet te volgen is: nieuwe locatie met vaal slechte akoestiek, galm,achtergrondslawaai, geen gestructureerde situatie waar het moeilijk is een goede positie in te nemen voor communicatie; onbekende spreker die geen rekening houdt met de communicatietips, een ongekende spreker = een onbekende stem en mondbeeld,.. o Vooraf informatie verschaffen o Bespreek vooraf of FM in die situatie haalbaar is, aanvaardbaar is o Individueel begeleiden: fungeren als tolk => Groepswerk: beperkt toegankelijk o Beperk de groepsgrootte (ideaal: groepjes van 2) o Maak een groepje in een uithoek van het lokaal (geen groepjes achter jou), de gang,. => Vreemde talen: onmogelijk om het lesverloop te volgen gezien spraakafzien ontzettend moeilijk is. Doelen en vaardigheden moeten bijgestuurd worden. Tijdig signalen en problemen melden zodat dit in de klassenraad kan opgenomen worden. o Minimale mondelinge beheersing voorop stellen o Het schriftelijk taalgebruik van de taal staat voorop (lezen vervangt luisteren, schrijven vervangt spreken) o Zorgvuldig afwegen of specifieke opdrachten haalbaar zijn en zinvol zijn, de eisen bijstellen (bij voorbeeld: spreekbeurt, dialoog) => Sociale interacties: (speelplaats): de communicatie is vaak niet te volgen. Leerlingen horen ook niet dat ze aangesproken of aangeroepen worden, wat tot misverstanden leidt. Gehoorgestoorde leerlingen hebben vaak de neiging om zich steeds tot enkele vertrouwde personen te wenden. => Buddy: bespreek in de klas het systeem van de buddy. Zorg voor een roulement zodat niet steeds dezelfde leerling buddy is. Bespreek wat de taken van de buddy zijn. o Taken: bladzijde of oefening aanwijzen/ agenda laten kopiëren terwijl je de opdrachten opschrijft/ checken of losse mededelingen begrepen zijn/ aandacht vestigen op.. o Wat niet kan: helpen bij toetsen, dictee, => Eventuele stages: de nodige opvolging en informatie voorzien aan de medewerkers op de stageplaatsen, eventueel zoeken naar aangepaste stageplaatsen

10 Carrein D. Coördinator Perspectief Thuisbegeleiding Spermalie 05/10/