HANDLEIDING COMPOSTVELD

Transcriptie

1 HANDLEIDING COMPOSTVELD Inleiding We zijn alweer wat 'vrijwillige compostdagen' verder en er werd geopperd om toch een soort van handleiding te schrijven. Als vrijwilliger, en al een paar keer persoonlijk de compostbult te hebben omgespit, is het inmiddels al wat duidelijker wat er op de bult wordt neergelegd en hoe het met onze bult gaat. Met deze handleiding willen we wat tips meegeven, zodat de bult het misschien wat beter kan gaan 'doen'. Maar vooraf aan deze tips zal deze handleiding een klein beetje dieper in de theorie duiken om te kunnen beargumenteren waarom deze tips zo nuttig zijn voor onze compostbult. Wel met het idee om dit zo kort mogelijk te houden. Het composteringsproces is echter een dermate complex proces waarvan men nog steeds niet helemaal precies weet hoe het werkt. Ook tegenstrijdige theorieën over composteren maakt het lastig om een korte eenduidige uitleg hierover te schrijven. Mocht de behoefte er zijn deze achtergrondinformatie over te willen slaan, vanaf blz. 7 met Tips, Indeling vakken en Tot slot hebben direct betrekking op onze bult. Termen Blz. 2 Composteringsproces in de natuur Blz. 2 De composteringsbult Blz. 4 Tips Blz. 7 Indeling vakken Blz. 9 Tot slot Blz. 10 * Voor de doorgewinterde lezers die meer willen weten over composteren, is de Nederlandse vertaling van de in de bronvermelding staande tekst van Steve Solomon's 'Organic Composting for Gardeners' vrij beschikbaar als pdf voor non-commercieel gebruik. Handleiding composteren 1

2 Termen Er zijn wat verschillende termen in omloop die voor hetzelfde gebruikt worden, en dit werkt wat verwarrend. Daarom eerst een uitleg welke term wat betekend. Mulch Een eventueel basismateraal voor composteren is mulch, een mengsel van allerlei fijngesnipperde plantenresten. Compost Bij het composteren veranderd deze mulch in een donkere wat papperige massa waar herkenbaar plantaardige resten in terug te vinden zijn. Het composteringsproces is nu duidelijk begonnen en vanaf dan wordt het compost genoemd. Humus Vervolgens wordt het een substantie waar niet veel meer in te herkennen valt. Ook al lijkt dit op het uiteindelijke te worden humus, het is het nog steeds niet. Het bevat nog te veel niet gecomposteerde resten. Uiteindelijk valt er niets tot zeer weinig meer te composteren en pas vanaf dat moment wordt het humus genoemd, een donker-bruin tot zwarte, wat droge korrelige maar zeer stabiele substantie, wat totaal niet meer lijkt op de plantenresten waar het oorspronkelijk uit is ontstaan. Goede humus ruikt lekker zoetig en voelt een beetje droog en korrelig aan tussen de handen. Dit is datgene waar we voor composteren. Humus is ontzettend goed bestand tegen verdere afbraak en valt uiteindelijk bij het wortelsysteem van planten uiteen in elementaire deeltjes waaronder stikstof. Composteringsproces in de natuur. Composteren is iets wat overal voorkomt. We hebben hier veel bossen om ons heen en in de herfst waaien bladeren en takjes op de bosgrond. Hier begint een redelijk langdurig proces waar allerlei verschillende micro-organismen aan al deze plantenresten beginnen te 'eten'. Deze plantenresten bestaan voornamelijk uit complexe verbindingen van cellulose en lignine. Om deze complexe verbindingen te kunnen ontbinden in deeltjes die ze kunnen opeten, maken de microorganismen gebruik van enzymen. Door de enzymen worden delen aan de buitenkant van de cellulose en lignine zacht, waarna deze zachte delen door de organismen kunnen worden Handleiding composteren 2

3 opgenomen. In hun verteringssysteem worden de voor hun nodige stoffen er uit gefilterd en de bij dit proces ontstane afvalstoffen weer uitgepoept. Deze afvalstoffen kunnen vervolgens weer door een heleboel andere soorten weer worden opgegeten en verder worden ontbonden. Dit gaat zo een heel eind door, tot het bij één van de belangrijkste organismen in dit proces komt. De aardworm. De aardworm eet zich een weg door al deze met micro-organismen vermengde halfverteerde plantenresten. Het is vooral de aardworm met zijn zeer zure verteringkanaal die een substantie uitpoept, die nauwelijks meer verder verteerd kan worden. Zij zijn één van de laatste schakels in het maken van humus. Maar het is niet alleen dit wat de aardworm zo belangrijk maakt. Ze zorgen tevens door hun gangenstelsels die ze in de grond achterlaten dat er genoeg zuurstof in het composteringsmengsel ontstaat. Dit zuurstof is essentieel voor de rest van de populatie micro-organismen die daarmee lekker kan door-eten aan de plantenresten. Maar als alle stoffen uit de humus zijn 'opgegeten' en zijn ontbonden door al deze microorganismen, hoe kan dit dan nog voeding voor planten zijn? Planten hebben vooral koolstofverbindingen en proteïnes nodig. De koolstofverbindingen zijn van belang voor de directe energiebehoefte van de plant en dit zit in ruime hoeveelheden aanwezig in nagenoeg alle plantenresten. Voor bescherming, groei en voortplanting zijn proteïnes nodig. Deze proteïne wordt door vrije bacteriën die in de compost en in de humus leven, omgezet uit stikstofverbindingen. De koolstof en de stikstof zaten dus in de plantenresten die door alle verteringssystemen van de micro-organismen in de humus worden achtergelaten. Hoewel stikstof (N) in grote mate in de natuur in gasvorm aanwezig is, hebben planten de verbindingen nodig, (NO3) nitraat of (NH3) ammonia. Dit worden ook wel vervaardigd stikstof genoemd. Er kan op een stuk grond niet meer groeien dan de hoeveelheid aan stikstofverbindingen die in de grond zit dit toelaat, ongeacht of er een heel veel grotere hoeveelheid koolstofverbindingen in aanwezig is. Koolstof-verbindingen komen uit de meer 'harde' materialen, zoals bijvoorbeeld takken, maar zitten in grote mate in alle plantaardige resten. Stikstofverbindingen komen meer uit het bladgroen, zoals vers groen blad en vers gemaaid gras. De verhouding tussen deze twee type verbindingen wordt de koolstof/stikstof verhouding genoemd. Ook wel C/N verhouding. Het proteïnegehalte is nagenoeg gelijk aan het stikstofgehalte wat de bacteriën omzetten. Vandaar dat de term stikstof wordt gebruikt. Hierbij moet men denken aan bijvoorbeeld 25:1 voor vers gras tot 100:1 voor dennennaalden en conifeer. Proteïnes zijn veel schaarser in de natuur aanwezig dan de koolstof. Grond kan daarom ook erg snel verarmen als de hoeveelheden te ver uit elkaar komen te liggen. De uiteindelijke C/N verhouding in de humus geeft redelijk aan hoe vruchtbaar dit is. Maar hoe meer stikstof hoe beter, kan niet gezegd worden. Bij te veel stikstof kan de hoeveelheid micro-organismen heel snel zo hoog oplopen dat er verdichting in de grond optreed omdat de micro-organismen voor hun directe energiebehoefte alle zuurstof in de grond opmaken. Ze hebben voor hun groei zelf ook stikstof nodig. Bij een goede grondsamenstelling zullen de organismen ongeveer 2/3 van de stikstof zelf gebruiken en blijft er 1/3 voor de planten over. Bij een te grote verhouding komt de stikstof te snel vrij, wordt door overvloedige voeding de populatie organismen te groot, en blijft er te weinig meer over voor de planten. Een juiste verhouding ligt ergens tussen 20:1 en 30:1. Handleiding composteren 3

4 Compostveld Boerhaarsveld 31 augustus 2016 Er is nog iets waarom humus erg belangrijk is voor planten. Het werkt namelijk als een spons voor water en mineralen. Het kan namelijk heel goed water vast houden. Op een zandgrond kan niet veel groeien omdat water en de hierin opgeloste stoffen tussen de zandkorrels door te diep de grond in sijpelen. De wortels van de planten kunnen hier dan niet of nauwelijks meer bij. Maar humus houdt water juist dichter aan de oppervlakte vast, zodat de plant hier wel met de wortels de nodig stoffen uit kan onttrekken. Veel planten geven ook stoffen (o.a. glucose) weer aan de humus af, zodat dit voor de plant gunstige bacteriën aantrekt. Dit zijn onder anderen de vrije bacteriën die de proteïnes in de humus kunnen omzetten in de stikstof zodat dit beschikbaar wordt voor de plant. Elke plant heeft haar eigen bodemgesteldheid en 'micororganismencocktail'. Sommig prefereren stikstof-arme grond. Anderen hebben juist rijke grond nodig. Vaak zijn het de onkruiden die het eerste opdoemen uit kale grond. Dit worden pioniersplanten genoemd. Planten die ergens pionieren waar op dat moment nog niet veel voorhanden is en niet eenkennig zijn aangaande de 'cocktail'. Het zijn vaak de eetbare planten die de rijke grond nodig hebben. De voedingswaarde van deze planten zit in de proteïnes die de plant opgenomen heeft uit de stikstofverbindingen van de micro-organismen in de grond. Het zijn de proteïnes die in de opgebouwde cellulose en lignine van de plant zit. Dit wordt ook wel proteïnerijk gewas genoemd. De grote van de plant zegt niet veel over de voedingswaarde die het heeft. De hoeveelheid proteïne dat er in totaal in zit is hierbij van belang. Handleiding composteren 4

5 De composteringsbult Temperatuur Wat wij met een compostbult doen is bijna precies hetzelfde als dat op de bosgrond gebeurt. Maar waarbij het bij de bosgrond om een vrij dunne laag plantenresten gaat, is een compostbult veel hoger en compacter. Een compostbult kan daardoor veel warmer worden dan de bosgrond. Hoe warmer, hoe meer bacteriën zich 'thuis' voelen, hoe sneller de compostering. Een goede bult kan zo oplopen tot 50 graden en hoger. Het liefst willen we de bult een paar keer boven de 65 graden hebben. Die temperaturen wordt mede veroorzaakt door de bacteriën zelf. Bij elke verbranding komt warmte vrij. Bacteriën verbranden glucose uit de plantenresten samen met de aanwezige zuurstof in de bult. Hier komt warmte bij vrij. Hoe meer bacteriën tegelijkertijd van de bult eten, hoe meer warmte ze samen op dat moment produceren. Wordt de temperatuur te hoog, en dat kan, dan stopt het composteren omdat de micro-organismen deze te hoge temperaturen niet kunnen overleven. De micro-organismen proberen dan naar de buitenkant van de bult te komen of ze gaan zichzelf inkapselen en wachten tot de temperatuur weer zakt. Zuurstofgehalte Dit is tevens erg belangrijk voor een goede compostbult. De zuurstof wordt verbrand samen met de glucose. Dus hoe meer zuurstof des te meer bacteriën. Te weinig zuurstof zal de bult langzaam doen composteren of zelfs doen stoppen. Dit gaat erg ten koste van de stikstofverbindingen. De bult wordt dan an-aerobisch. De populatie vrije bacteriën verminderd en an-aerobische schimmels nemen het hierbij over, waarmee veel stikstofverbindingen vroegtijdig ontbonden worden in enkel stikstof en dit voor de planten verloren gaat. Het uiteindelijke humus wordt dan minder voedzaam. Handleiding composteren 5

6 Vochtgehalte Elk levend organisme heeft water nodig. Een goede vochtgehalte in de bult zorgt dat microorganisme hierin goed kunnen overleven. Een droge bult zal een afkoelend effect hebben, omdat er een gebrek aan micro-organismen ontstaat. Weinig organismen produceren nu eenmaal weinig warmte samen. Maar ook een flinke koude regenbui zal de bult doen afkoelen en daarmee de snelheid van het composteren ook flink omlaag halen. Vaak worden compostbulten in de winter aan de bovenkant afgedekt om het niet te nat te laten worden en om de winterkou buiten te houden. s'winters gaat hoe dan ook de snelheid van het composteren een stuk omlaag door de koudere temperaturen. Grootte organische materialen Wat ook bijdraagt aan het versnellen van het composteren is de grootte van de plantaardige resten. De micro-organismen kunnen enkel vanaf de buitenkant de plantenresten met enzymen oplossen. Hoe kleiner de plantenresten, hoe meer oppervlak beschikbaar is voor de organismen. En dus ook hoe sneller het composteeringsproces. Hier zit wel een keerzijde aan, want als de plantenresten te klein zijn gaat het te dicht op elkaar zitten en komt er minder zuurstof meer bij. Vooral bij ver gevorderde bulten zullen deze de neiging hebben in te zakken waardoor er een zuurstoftekort kan ontstaat. Dit is de reden dat een compostbult regelmatig moet worden omgeschept zodat het zuurstofpeil weer wat opgekrikt wordt. Een compostbult moet daarom ook losjes liggen en niet worden aangestampt. Elke keer na het omscheppen zou de bult even boven de 65 graden moeten kunnen komen, alvorens het weer langzaam gaat afkoelen naar ongeveer 40 graden. C/N verhouding Een hoge verhouding van bijvoorbeeld 100:1 heeft veel koolstof dat maar erg langzaam composteert. Dit zijn bijvoorbeeld veel takken en conifeerafval. Een hoog stikstofgehalte, bijvoorbeeld 6:1, en het composteren gaat echt een stuk sneller omdat de organismen een deel van de stikstof ook voor hun eigen groei en vermenigvuldiging gebruiken. Maar een heel hoog stikstofgehalte en de hoeveelheid organismen gaan zich echt flink te goed doen, waardoor ze in rap tempo al het zuurstof en stikstof in de bult gaan opmaken. De bult zal dan heel snel verdichten om vervolgens niet veel meer te doen, waarbij er nagenoeg geen stikstofverbindingen meer in zit. Een goede balans in de C/N waarde is hier van belang. De beste graadmeter, zoals hierboven uit te concluderen valt, is het meten van de temperatuur in de bult. Een hoge temperatuur geeft aan dat alle voorwaarden gunstig zijn. Een te lage of veel te hoge temperatuur en in ieder geval één of meer van de voorwaarden is niet in orde. Handleiding composteren 6

7 Compostveld Boerhaarsveld 31 augustus 2016 Tips: Klein knippen. Wat wij als vrijwilligers erg zullen waarderen is dat plantenresten klein en zo veel mogelijk verspreid in laagjes op de bult kunnen worden gelegd. Het geeft de micro-organismen een groter oppervlak om sneller te kunnen verteren, en het vergemakkelijkt tevens het omscheppen. Maar te klein en het gaat weer ten koste van de beluchting. Dus zo klein mogelijk. Echter takken en steviger materiaal liefst niet kleiner dan 5 cm. Zo blijven er nog genoeg open ruimtes over waar zuurstof bij kan komen. Als leidraad kan pink-lengte worden aangehouden. Daarna is het aan ons vrijwilligers om het tijdens de compostdagen grootschaliger om te gaan scheppen. Lekker door elkaar mengen. De bult werkt het beste als er overal wat ligt. Dat alles goed met elkaar vermengd wordt. Gooi iets op de bult, meng het er dan heel even goed doorheen of verspreid het over de gehele bult. Grote bij elkaar geplakte bladeren of gemaaid gras houden juist op die plek in de bult het vocht tegen en er ontstaan lastige droge niet composteerbare plekken. Door alles te mengen wordt ook de C/N verhouding evenrediger verdeeld, waardoor alles evenredig snel composteerd. Onkruid en wortelonkruid. Onkruid is eigenlijk alles wat we niet in onze tuin willen hebben. Dat wil niet zeggen dat dit niet op de compostbult mag. Onkruid is gunstig voor de bult vanwege de gunstige C/N verhouding (gemiddeld 12:1). Zolang het compost nog niet helemaal tot humus is omgezet, is er echter altijd een kans dat er kiemende zaden in deze compost achter blijven. Belangrijk is dat de temperatuur van de bult een paar keer boven de 65 graden Celsius is geweest. Dit zorgt dat deze zaden niet meer kunnen kiemen. Maar omdat onze bult (nog) niet deze hoge temperaturen haalt, zou er altijd wat in kunnen blijven zitten, wat uiteindelijk tot ongewilde groei in de tuin kan ontstaan. Wortelonkruid is echter wat lastiger, omdat deze wortels de hogere temperaturen veel beter kunnen verdragen. Tevens composteren de wortels een stuk langer waardoor er gewoonweg meer resten tussen de humus kunnen blijven zitten. Wortelonkruid plant zich voort via hun wortelsysteem. Hiermee kunnen ze onder de grond behoorlijk uitbreiden. Via rizomen, horizontaal lopende wortelstokken, vermeerderen ze zich. Bij het afbreken van de plant bij de wortelknop, gaat deze knop onder de grond weer verder uitlopen om weer een nieuwe plant boven de grond te laten groeien. Handleiding composteren 7

8 Compostveld Boerhaarsveld 31 augustus 2016 Gras en graszoden. Gras is perfect voor op de bult. Vers gemaaid gras heeft ook een hoog stikstofgehalte. Perfect om goed door de bult te mengen. Graszoden is ook geen probleem, zolang het niet te veel is. De aarde die bij de graszoden zit, bevatten namelijk al behoorlijk wat micro-organismen die welkome gasten zijn voor in de bult. Tevens houd aarde warmte goed vast. Mits het goed door de bult verspreid wordt, want aarde verdicht de bult n.l. wel, met als gevolg een minder goede beluchting. Etensresten. Liever niet. Tot nu toe zijn we het ook niet op de bult tegengekomen. Op een goede compostbult kan dit prima, de hoge temperaturen zorgen dat maden en ander ongedierte weinig kans krijgen. Tevens is dit rijk aan de nodige stikstofverbindingen. Bij een snelle compostering in het begin, met goede hoge begintemperaturen, en als al deze etensresten goed binnen in de bult zit, is overlast van ongedierte niet of nauwelijks aanwezig. Het zal dan ook niet of nauwelijks stinken. Maar omdat onze bult deze hoge temperaturen niet haalt, en deze etensresten waarschijnlijk lang boven op de bult komen te liggen, kunnen we dit nog steeds maar beter vermijden. Wat uit de tuin gehaald wordt, moet er ook weer in. Bij het netjes maken van de tuin, zijn we vaak geneigd alle rommel, bladeren, gemaaid gras, takjes en dergelijke op te ruimen en op de compost bult te leggen. Maar hiermee wordt een groot gedeelte van de hierin zittende stikstofverbindingen uit de tuin gehaald. Hoe minder hiervan in de grond, hoe minder micro-organismen er in de grond kunnen blijven, en hoe minder er dus kan groeien. Net als op de bosgrond is het verstandiger genoeg blad onder de borders te laten liggen, net als gemaaid gras (ge-mulched!) op het gazon te laten liggen. Dit gecombineerd met een goede humus laag daar onder, en er is genoeg voeding in de tuin. Snoeiafval dat op de compostbult wordt gelegd, zal uiteindelijk als goede humus weer terug in dezelfde tuin moeten komen om zo de grond niet te laten verarmen. Handleiding composteren 8

9 Compostveld Boerhaarsveld 31 augustus 2016 Indeling bakken Hoewel de bakken zijn voorzien van bordjes, hieronder nog een uitleg welke vakken waarvoor dienen met eventueel nog wat extra info. We hebben op dit moment 5 met bordjes aangegeven vakken en een paar omschepvakken die we als vrijwilligers gebruiken om het compost om te kunnen scheppen. Alle vakken met de bordjes zijn voor de aanvoer van ons groen. Vak 1 Dit vak is voor klein snoeiafval, gemaaid gras, eventueel (beperkt) graszoden en via zaad verspreidend onkruid. Dit vak is opgedeeld in twee gedeeltes, maar dienen beide hetzelfde doel, het aanvoeren van al ons snoeiwerk. Het tegelpad ervoor vergemakkelijkt het storten met een kruiwagen. De breedte van het vak leent zich ervoor om het aangevoerde groen goed over de bult te verspreiden. Vak 2 Bestemd voor snoeiafval van coniferen. Dit wordt met name apart gehouden omdat de verhouding koolstof/stikstof nogal ongunstig is voor het composteren (100:1). De humus wordt uiteindelijk minder voedzaam. Daar komt bij dat het erg lang duurt voordat dit composteert. Vak 3 Vooral bestemd voor wortelonkruid. De wortelstelsels van deze onkruiden composteren zeer slecht en kunnen makkelijk weer uitlopen. Ze overleven maar al te vaak de hoge temperaturen van de bult. Om een hele lange opsomming te voorkomen tussen zaad- en wortelonkruid, kunnen we beter wat praktischer zijn. Indien het voor iemand niet duidelijk is wat waar op moet, dan geldt wat gesnoeid (geknipt) wordt kan in vak 1. Alles wat met wortel en al uit de grond getrokken wordt in vak 3. Dan komt er misschien wel wat meer in vak 3 te liggen, maar hebben we in ieder geval minder kans dat er schadelijke wortelstelsels in vak 1 terecht komt. Handleiding composteren 9

10 Vak 4 De bladbak gelegen tegenover vak 1,2 en 3. Dit is bestemd voor het vele bladafval wat bij de herfst op de grond valt. In theorie is het beter dit onder de bomen en tussen de struiken te laten liggen, maar het mag ook in deze bak worden gebracht voor diegene die het netter vinden voor hun tuin. Een dik bladerdek op de grond zorgt ervoor dat er in het voorjaar genoeg aardwormen de winter hebben kunnen overleeft. Vak 5 Dit vak is voor het grotere snoeiwerk. Grote overhangende takken of gevelde stammen. Het liefst zo veel mogelijk neergelegd met de stamrichting een kant op. Deze worden dan bij de eerstvolgende compostdag weer versnipperd. Ook hier om het wat praktisch te houden, datgene wat ongeveer qua dikte met een snoeischaar geknipt kan worden is geschikt voor vak 1 (klein snoeiwerk). Lukt het niet meer met de snoeischaar en als er gezaagd moet worden, dan is dit geschikt voor de takkenbult. Tot slot Het compostveld is ontstaan uit de vrijwillige hulp van een groot aantal eigenaren, en het terrein wordt ook in stand gehouden door deze vrijwillige bijdrage. Zonder dit was het niet gelukt om dit op deze schaal voor elkaar te krijgen. Mede vanwege de aard van het veldje dienen we met zorg om te gaan wat we waar neerleggen, en hierbij is het vooral de grote takkenbult (5) die nog wel eens wat ongewild wil uitdijen. Daartoe is er een bloemenrand aangeplant om als scheiding te dienen en om overlast bij het naastgelegen terrein te vermeiden. Tevens is er nog een gaaswerk geplaatst om het gedeelte heen achter de bladbak (4). Hier liggen restanten van de bouwactiviteiten van de landhuizen en gelieve hier geen eigen rommel te deponeren. Als vrijwilligers proberen we de compostbakken netjes te houden en hier ligt bij ons de uitdaging om het composteren beter te laten verlopen zodat meer humus gebruik kan worden. Het doel is dan ook om zoveel mogelijk snoeiafval als humus weer terug te krijgen in de tuinen. Handleiding composteren 10

11 Compostveld Boerhaarsveld 31 augustus 2016 Bronvermelding: Mark van Heck, 'Onder de grond' (2013) Steve Solomon, Originele Engelstalige versie 'Organic Composting for Gardeners' Nederlandse vertaling Rob Hundscheidt 'Composteren voor Biologische Tuiniers' Versie (2007) Tekst en foto's: Peter Kingma Handleiding composteren 11