Resultaten van het vleermuis-onderzoek in Nederland in 1^60

Transcriptie

1 Resultaten van het vleermuis-onderzoek in Nederland in ^0 P, F. VAN HEERDT en J. W. SLUITER. De census" in de Zuid-Limburgse grotten. Vanaf januari 95 werd het ringen in de grotten gestaakt bij alle soorten, omdat er voldoende gegevens waren verzameld om een overzicht te krijgen over de zomerverblijfplaatsen van de in de mergclgroeven overwinterende vleermuizen en voor het schatten van de overlevingskans, de vangkans en de opbouw van de populatie (Bels, grotten" (opgenoemd bij tabel ), dan treft ons een opvallende overeenkomst in de aantallen waarmee de diverse soorten vertegenwoordigd zijn. Het blijkt, dat de Baardvleermuis (Myotis mystacinus) 's winters veruit het talrijkst in de mergelgroeven wordt aangetroffen. De Grote hoefijzerneus (Rhinolophus ferrumequinum) is een zeldzame verschijning geworden in Zuid-Limburg. Tabel. Drie jaren census in de grotten van Zuid-Limburg. / Jaar Mopsvlcermuis (Barbastella barbastellus) Laatvlieger (Eptcsicus serotinus) Langoorvlecrmuis (Myotis bechsteinii) Mecrvleermuis (M. dasycneme) Watervleermuis (M. daubentonii) Ingekorven vleermuis (M. cmarginatus) Vale vleermuis (M. myotis) Baardvlcermuis () Franjestaart () Grootoorvleermuis () Grote hoefijzerneus (Rhinolophus ferrum-equinum) Kleine hoefijzerneus (Rh. hipposidcros) I , Sluiter c.s. 95, Sluiter & Van Heerdt 95, Van Heerdt Sluiter 95, 959, Bezem c.s. 90). Vergelijken we de resultaten van de afgelopen drie jaren (tabel ) in de cencus- In tabel zien we de verdeling in 90 van de soorten over de census-grottcn, die hiertoe gegroepeerd zijn tot geografische eenheden, Deze eenheden hebben dus geen oecologische waarde..5

2 Tabel. De verdeling van de soorten over de census-grotten in 90. Can. Geul. Valk. Heer. Slav. Ries. Sibbe. tot. Barb, barbastellus Eptesicus serotinus Myotis bechsteinii M. dasycneme M. daubentonii M. emarginatus M. myotis Rhinolophus ferrum-equinum Rh. hipposidcros, 9 9, , 9.,, ^ Can. = Cannerberg achter Kasteel Neer Canne (nr. 0). Geul. = Geuldal (nrs.,, A,, 9, 9 en ). Valk. = Valkenburg en Vallenberg (nrs. 5, /, / en /). Heer. = Grotten bij het Voogdijgesticht St. Jozef te Heer (nrs., 5, /, 05, 0 en 0). Slav. = Stelsel Slavante in de Pietersberg (nrs. /). Ries. = Grotten in de Riessenberg bij Gronsveld (nrs. 50/5 en /A). Sibbe. = Sibbergroeve (nrs. 55, /A). Voor de nummering der grotten vergel. Bels, 95. Het Ringonderzoek in enige forten van de Hollandse waterlinie heeft thans, na tien jaren, bevredigende resultaten geleverd (zie tabel ). Ook hier blijkt het aantal gevonden dieren van jaar tot jaar een grote overeenkomst te tonen. Er zijn thans voldoende gegevens om een statisbisohe bewerking toe te kunnen passen. De resultaten daarvan zullen elders gepubliceerd worden. Tabel. De forten Honswijk, Korte Uitweg, Rhijnauwen en Vechten Myotis daubentonii M. myotis 9 5 r '5

3 Tabel. De vleermuisbevolking in de kelders bij kasteel Amerongen Myotis daubentonii M. myotis,, _,,, 5 _, ,, De kelders van kasteel Amerongen werden sinds 95 geregeld onderzocht, waarbij veel medewerking ondervonden werd van de heren Ir. G. A. Graaf Bentinck en G. L. van Eyndhoven. De kelders bieden een zeer gunstige gelegenheid tot overwinteren voor vleermuizen, daar er volkomen rust heerst (ze worden slechts X per jaar voor ons onderzoek geopend) en vele scheuren en spleten in het metselwerk aan de dieren en ideale schuilplaats bieden (zie tabel ). Het totale aantal winterslapcnde vleermuizen is hier niet zó constant als in de bovengenoemde forten. Uit de vangstcijfers van de Watervleermuis (Myotis daubentonii) en de Vale vleermuis (M. myotis) kan niet meer geconcludeerd worden, dan dat deze soorten wel eens in het kasteel gevonden worden. Bij de Franjestaart () valt een zekere toeneming in aantal te constateren. Het aantal individuen van de Baardvleermuis () schommelt van jaar tot jaar om een -gemiddelde. Let ook op de Grootoren-invasie () in 955. In 95 kon, ten gevolge van de strenge winter en de hoge stand van het water, het onderzoek eerst in april plaatsvinden. Het merendeel der vleermuizen was toen waarschijnlijk reeds vertrokken. Wij kunnen trachten vast te stellen, of er bij de soorten vleermuizen een voorkeur voor een bepaalde winterverblijfplaats bestaat. Daartoe bepalen we voor ieder fort afzonderlijk het percentage van iedere soort op het totaal aantal dieren, dat gedurende de afgelopen tien jaar werd gevonden (tabel 5). Tabel 5. Totale vangst per soort gedurende 0 jaar in kasteel Amerongen (A) en de forten Honswijk (H), Korte Uitweg (K), Rhijnauwen (R) en Vechten (V). / Plaats Tot. A aantal 95 H -90 K R V Percentages A H K R V Myotis daubentonii '5

4 De Baardvleermuis (Myotis mystacinus) is absoluut zowel als relatief de talrijkste soort. Vooral in Amerongen en in Vechten is deze soort sterk vertegenwoordigd. De Watervleermuis (M. daubentonii) blijkt in Honswijk na de Baardvleermuis het best vertegenwoordigd, terwijl de Grootoor () in de forten Korte Uitweg en Rhijnauwen deze posittie inneemt. De Franjestaart () komt in A- merongen op de tweede plaats. Elders zijn de percentages gering. Wij ontvingen twee terugmeldingen van buiten de forten: Baardvleermuis geringd bij Vechten, 5//95, dood gevonden bij kasteel Rijnhuizen te Jutphaas en dito 5 geringd bij Rhijnauwen //955, in verzwakte toestand te Zeist gevonden. Dit is in overeenstemming met onze ervaring opgedaan in Zuid-Limburg, nl. dat deze soort geen grote afstanden pleegt af te leggen. De zomerkolonie van de Rosse vleermuis (Nyctalus noctula), die huist in de bomen tussen Groenekan en Biltoven werd ook dit jaar weer geregeld gecontroleerd. Hoewel in één van de bomen op mei reeds zwak gepiep klonk, konden we eerst op mei uitvliegers tellen. Op mei vlogen uit twee bomen rosp. en 5 exemplaren hetgeen een totaal geeft van 5 exemplaren vóórdat er jongen geboren zijn. Wij veronderstellen echter, dat er nog mannetjes bijzaten, daar de eigenlijke kraamkolonie in de jaren 95 en 959 tussen de 50 en 0 wijfjes bevatte. Op juni duidt zwak gepiep na het uitvliegen van de ouden op de aanwezigheid van jongen. Ben maand later, dus op juli, wees het grote aantal uitvliegers (9 exs.) erop, dat de jongen vlug waren. Op augustus verlieten zelfs 9 exemplaren de boom. Tijdens een controle op 0 augustus bleken alle dieren uit de ons bekende kraambomen verdwenen, maar op 9 september gelukte het, uit twee bomen mannetjes en 0 wijfjes te vangen en te ringen, De in 959 ontdekte kolonie in een schoorsteen van het hotel 't Wapen van Sandenburg" bij Doorn, dat midden in de bossen van de Utrechtse Heuvelrug gelegen is, bleek bij controle op juni I90 verdwenen te zijn. De exploitant verklaarde, dat voorjaar geen dieren te hebben zien inof uitvliegen. De kolonie op het landgoed Kernhem te Ede was op juni niet te vinden in de tot dusver bekende bomen. In een andere boom bleken exemplaren te huizen. Op september evenwel gelukte het ons mannetjes en 5 wijfjes te vangen (vorig jaar exs.), waarvan terugmeldingen. Bij deze dieren, die in 959 met de door ons ontworpen monel-ringen (monel is een legering van nikkel en koper) waren geringd, bleken alle ringen gaaf en geen enkele was vastgebeten. Een mooi resultaat! Intussen is het aantal ons bekende Nycta- /us-kolonies in Nederland nu tot gereduceerd. Wij houden ons steeds aanbevolen voor meldingen. De kraamkamers in Zuid-Limburg werden ook dit jaar weer gecontroleerd. Op juni bevonden zich in het kasteel Caestert exemplaren van de Kleine hoefijzerneus (Rhinolophus hipposideros). In het kasteel Terworm werden er dieren van deze soort waargenomen, in het kasteel te Mheer a, Er werden op die datum nog geen jongen gezien, waarvoor het trouwens nog rijkelijk vroeg was. De kolonie Baardvlcermuizen (Myotis mystacinus) te Scheulder was eveneens aanwezig. Door de hoge temperatuur op de zolder waren de dieren zeer actief en ^9

5 weken snel uit achter het planken beschot, zodat slechts vleermuizen werden geteld, hoewel er waarschijnlijk meer waren. Eén wijfje had een klein jong. Op de vliering van het kasteel Rijckholt hing één Grootoor (). De kraamkamer te Biervliet (Z.), die ons reeds in 95 was gemeld, werd dit jaar voor het eerst bezocht. Het bleek een kolonie Dwergvleermuizen te zijn (Pipistrellus pipistrellus). 0 Vleermuizen verlieten op 0 juni tussen.5 en.5 de spouwmuur waarin zij huizen. In juni werd ons bericht, dat zich vleermuizen ophielden achter de vensterluiken van het poortgebouw van kasteel Nijenrode. Op juni brachten wij daar een oriënterend bezoek. Achter een van deze luiken bevond zich inderdaad een vrij groot aantal vleermuizen, waaronder enige kleine jongen te zien waren, zodat wij het niet verantwoord vonden de dieren zo dicht te naderen, dat ze gedetermineerd en geteld konden worden. Bij nadere inspectie op de avond van juli d.a.v, zaten er 9 Baardvleermuizen (Myotis mystacinus), die wegvlogen toen wij het luik open draaiden. Het waren allen volwassen exemplaren. Hun jongen, die wij op juni gezien hadden, waren kennelijk naar een andere schuilplaats gebracht. De kraamkamer van Myotis dasycneme, de Meervleermuis, te Oostzaan bleek niet bewoond te zijn ten tijde van ons bezoek op juli, hoewel 0 april door de bewoners van het huis een 0-tal uitvliegende vleermuizen werd geteld. Op juli werd ons een kolonie vleermuizen gemeld in een spouwmuur van een landhuis te Bilthoven, gelegen in een villawijk te midden van de dennenbossen. Een daar gevonden dood jong bleek een Dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) te zijn. Dertig exemplaren verlieten de spouwmuur, waarvan één geringd, dat helaas niet gevangen werd. De controle van de kraamkamers in Friesland werd dit jaar op 5- juli gehouden. In Kollum werden Meervleermuizen (Myotis dasycneme) gevangen (0 juv. + ad. waarvan 9 terugmeldingen). Naar schatting bevinden zich in totaal 00 exemplaren in de kolonie, die van jaar tot jaar constant blijft. De kleine kolonie Laatvliegers (Eptesicus serotinus) te Ferwcrd, die vorig jaar door ons ontdekt werd, bleek thans niet aanwezig. Te Wommels werden 9 Meervleermuizen gevangen: juv. + ad. waarvan terugmeldingen. Ook deze kolonie weet zich goed te handhaven. Op september boekten we ons eerste succes met de vleermuis-kasten (vergelijk: B & W. Issel, 955), dat, voor zover ons bekend, tevens het eerste is in Nederland. Bij de controle op het landgoed Gunterstein te Breukelen bleek in kast nr. zeer veel mest te liggen. Een uitvliegende vleermuis kon niet gevangen worden. Na rijp beraad openden wij de kast, waarin één mannetje Dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) bleek te hangen. Enkele vleermuiskeutels bleken ook te liggen in kast nr. (Over-Holland) en nr. 0 (Groeneveld-Baarn). Tijdens ons bezoek aan Zuid-Limburg op 5- juni I90 experimenteerden wij met het gebruik van een nylon-net bij de vangst van vleermuizen. Daartoe werd op 5 juni het nylon-net uitgespannen in de ingang van een grot, waar enige Grote- en Kleine hoefijzerneuzen in dagslaap hingen. Tussen en uur vlogen er telkens vleermuizen tegen het net, meestal van binnen uit, soms ook van buiten. Totaal werden mannetjes en één ongeslachtsrijp wijfje 0

6 van de Grote hoefijzerneus (Rhinolophus ferrum-equinum) en mannetjes van de Kleine hoefijzerneus (Rh. hipposideros) alsmede mannetje van de Baardvleermuis (Myotis mystacinus) gevangen. Het blijkt dus, e. dat het net wel voor dit doel gebruikt kan worden, hoewel het zeker geen ideale methode is, omdat ca. 0% van de dieren, die er tegenaan vliegen er niet in blijven hangen; e. dat de gevangen vleermuizen mannetjes zijn, benevens I niet geslachtsrijp wijfje, waarmee dus werd aangetoond, dat grotten ook 's zomers als schuilplaats kunnen dienen voor dieren, die niet aan de zorg voor jongen deelnemen. Een volgende poging op oktober op dezelfde plaats had veel minder succes. Hoewel er Grote- en Kleine hoefijzerneuzen bij de eerder vermelde ingang hingen, werd slechts één Baardvleermuis gevangen ( ), terwijl er verscheidene vleermuizen in de grot rondvlogen. Wij kregen sterk de indruk, dat de dieren op de een of andere wijze op het net opmerkzaam waren, hoewel het ons onwaarschijnlijk voorkomt, dat zij het uiterst dunne nylon kunnen peilen lijke ringplaats zijn teruggevonden, werden door Bels (95) foreign returns" genoemd. De in de kraamkamer te Wommels (Fr.) geringde 9 Meervleermuis (Myotis dasycneme) nr. 590 werd ruim een jaar later te Horn bij Detmold (Duitsland) dood teruggevonden. Afstand km in ZO-richting. Dit is thans het vierde dier, dat, in Friesland geringd, uit dat deel van Duitsland werd teruggemeld. De Baardvleermuis nr. 05, geringd in het fort Rhijnauwen, werd dood teruggevonden bij het Slot te Zeist. Een dito nr. 555, geringd in het fort Vechten werd dood gevonden bij het F.O.M.-instituut, gevestigd in het kasteel Rijnhuizen te Jutphaas. Tenslotte berichtte de heer R. Tolman ons, dat de 5 Rosse vleermuis (Nyctalus noctula) nr,, geringd te Bilthoven, dood teruggevonden werd langs de straatweg tussen Soest en Amersfoort. De afstand, welke door de laatstgenoemde drie dieren was afgelegd, bedroeg maximaal km. Tabel. Terugmeldingen buiten de ringplaats. ring datum plaats nr. sexe geringd geringd plaats terugmelding afst. km datum terugmelding richting Nyct. noctula M. dasycneme e, 9 -I-, 55 -V-'5 5-II-, 5 -Vn-, 59 F. Rhijnauwen Bilthoven F. Vechten Wommels (Fr.) -IV-, 0 ^-IX-^O 5-V-'0 -IX-, 0 Slot te Zeist Soest Jutphaas Hom b. Detmold ZO met hun echolocatie-apparaat. Zij vlogen vaak tot vlak bij het net, doch zwenkten op het laatste moment af. Diverse terugmeldingen. Geringde dieren, die buiten de oorspronke- Summary. The annual census on hibernating bats was held in January 90 (cf. table,). The banding scheme in the 9th century fortresses of the Dutch Watcrline has been kept for 0 years now and yields interest-

7 ing results (cf, table ). The distribution of bat species in Amerongen castle is more irregular than in the fortresses (cf. table, please note the invasion of in 955 and the lincreasing numbers of Myotis nattereri). It has been tried to establish a preference of certain species for a certain fortress (tables). The activities of the Noctule bats (Nyctalus noctula) were checked once a week. The Voordaan colony near Utrecht showed a maximal number of 9 individuals after the young fledged on August th. The colony near Ede contained a smaller number: 9 exs, against previously. At Doom, the colony living in an unused chimney, had disappeared. Three nurseries of the Lesser horseshoe bats (Rhinolophus hipposideros) in S. Limburg contained, and a individuals respectively. No juveniles were seen on June th. W^e found nurseries of the WLiskered bat (): Scheulder (Limburg) indiv.; Nyenrode n. Breukelen (Utrecht) 9 indiv. Two nurseries of Pipistrelle bats (P. pipistrellus) are known now: Biervliet (Zeeland) 0 indiv. and Bilthoven (Utrecht) 0 indiv. Two nurseries of the Rough-legged bat (M. dasycneme) were inhabited: Kollum (Friesland) indiv. and Wommels (Friesland) 9 indiv. One of our bat nursery-boxes (cf. Isscl, 955) was inhabited for the first time since they were placed on trees; two Pipistrelle bats were found inside. We tried to catch bats by mist-netting at the entrance of a cave, but success proved to be slight and variable. Foreign returns (Bels 95 p. 50) cf. table. Litteratuur; Bels, L. 95. Fifteen years of bat banding in the Netherlands. Thesis. Utrecht. Reprinted from Publ. Natuurhist. Gen. Limburg, Reeks V. Bezem, J. J., J. W. Sluiter & P. F. van Heerdt, 90. Population statistics of 5 species of the bat genus Myotis and one of the genus Rhinolophus. hibernating in the caves of S. Limburg, Arch. Neerl. de Zool. (); pp Heerdt, P. F. van & J. W. Sluiter, 95. The results of bat banding in the Netherlands in 95. Natuurhist. Maandblad (-): p. -. Heerdt P. F. van & J. W. Sluiter, 959a. The results of bat banding in the Netherlands in 95. Ibidem (-); p Heerdt P. F. van & J. W. Sluiter, 959b. Waarnemingen over het gedrag van de Rosse Vleermuis gedurende de zomer. De Levende Natuur, p. -. Heerdt P. F. van & J. W. Sluiter, 90. The results of bat banding in the Netherlands in 959. Ibidem 9 (-); p. -. Issel, B. & W Versuche zur Ansiedlung von Waldfledcrmaüsen in Fledermauskasten. Forstwissensch. Centralbl. (-). p Sluiter J. W. P. F. van Heerdt, 95. Distribution and decline of bat-populations in S. Limburg from 9 untill 95. Natuurhist. Maandblad (-), p. -. Sluiter J. W., P. F. van Heerdt J. J. Bezem, 95. Population statistics of the bat Myotis mystacinus, based on the marking recapture method. Arch. Need, de Zool. (I), p. -. 0