VOORTGANG VLEERMUISKASTENPROJECT IN DE KOP VAN NOORD HOLLAND, IN TERREINEN VAN STAATSBOSBEHEER,

Transcriptie

1 VOORTGANG VLEERMUISKASTENPROJECT IN DE KOP VAN NOORD HOLLAND, IN TERREINEN VAN STAATSBOSBEHEER, DE STICHTING LANDSCHAP NOORD-HOLLAND, GEMEENTE DEN HELDER EN VERENIGING S HEERENLOO. RESULTATEN OVER Rosse vleermuis Foto Leon Kelder De laatste jaren is het gebruik van vleermuiskasten over het hele land enorm toegenomen. Er wordt nog weinig vernomen van opmerkingen als zouden kasten niet natuurlijk zijn en daarom uit de natuurterreinen geweerd moeten worden. Hoewel vleermuiskasten niet als compensatie voor verloren gegane bomen of gebieden kunnen gelden, zijn ze een welkome aanvulling op de arbeidsintensieve inventarisaties met een bat- detector en / of toevallige vondsten. Om een groot aantal vleermuisonderzoekers en geïnteresseerden met het werken met vleermuiskasten kennis te laten maken, organiseerde Anne-Jifke Haarsma (Zoogdiervereniging) in het weekeinde van 20 en 21 augustus een tweedaagse workshop. Staatsbosbeheer Wieringermeer verleende gastvrijheid in de werkschuur bij het Robbenoordbos. Tijdens deze twee dagen zijn alle door ons opgehangen vleermuiskasten in de kop van Noord Holland bezocht. In de avonduren waren er verschillende presentaties. Robbenoordbos (Staatsbosbeheer) In het voorjaar, op 6 mei 2011 is één controleronde gelopen. De opbrengst bedroeg twee ruige dwergvleermuizen, allebei mannetjes. De voorjaarstrek was al voorbij. De najaarstrek van de ruige dwergvleermuis lijkt een sterk begrensde periode te omvatten. Tijdens de simultaancontrole op 20 augustus vonden we 21 ruige dwergvleermuizen; 20 waren man; slechts één vrouwtje werd aangetroffen. Overigens ontsnapten er vijf vleermuizen, het was behoorlijk warm weer en de vleermuizen waren erg actief. Op 16 september bleek de trektijd volop aangebroken. In vrijwel alle kasten 1

2 werd een seksueel actief mannetje met één of meerdere vrouwtjes aangetroffen. De voortplantingsstrategie van deze soort is bijzonder; mannetjes roepen naar langs vliegende vrouwtjes en proberen in korte tijd zoveel mogelijk verschillende vrouwtjes te bevruchten. Ze zijn hier dan ook duidelijk op toegerust. De zaadballen zijn in deze periode erg groot en langs de staartwortel zijn de bijballen goed zichtbaar. Dat er tijdens de najaarstrek behalve vrouwtjes ook jonge dieren, waaronder natuurlijk óók mannetjes naar Nederland trekken, bleek op 14 september toen vanaf de Stoomweg Breezand (parallel aan Balgzanddijk) een subadult mannetje ruige dwergvleermuis binnengebracht werd; het beestje droeg een ring van het Natuurhistorisches Museum Dresden Deze gebeurtenis laat zien dat deze kleine dieren in korte tijd tot het afleggen van grote afstanden in staat zijn. Dijkgatsbos (Staatsbosbeheer) De op 12 februari 2010 opgehangen kasten in het Dijkgatsbos zijn erg goed aangeslagen. Jarenlang heb ik er aan getwijfeld of het Dijkgatsbos met zijn hoge recreatiedruk wel geschikt zou zijn voor het ophangen van kasten; dit in verband met mogelijk vandalisme. Tot op heden is hier niets van gebleken; sterker nog, tijdens controles wordt er veel tijd vrijgemaakt om belangstellende recreanten te informeren over vleermuizen. Op 6 mei 2011 werden tijdens een controle negen vleermuizen aangetroffen; één er van betrof een nieuwe soort; het ging hier om een vrouwtje gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus). Verder vijf ruige dwergvleermuizen, twee meervleermuizen en één grootoorvleermuis, dit waren allemaal mannetjes. In totaal zijn in het Dijkgatsbos dus nu vijf soorten waargenomen, te weten: gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus), ruige dwergvleermuis (Pipistrellus nathusii), meervleermuis (Myotis dasycneme), baardvleermuis (Myotis mystacinus) en gewone grootoorvleermuis (Plecotus auritus). De laatste twee zijn tijdens inventarisaties met een bat detector vrijwel niet op naam te brengen, om deze soorten voor het gebied vast te stellen zijn kasten onmisbaar. De gewone dwergvleermuis is landelijk gezien een erg algemene soort, maar in de kop van Noord Holland lijken ze toch minder algemeen dan bij voorbeeld de ruige dwergvleermuis. Tijdens het instructiekamp, georganiseerd door Anne Jifke Haarsma, zijn op 20 augustus 24 ruige dwergvleermuizen gevonden; 20 mannetjes en vier vrouwtjes. Tevens vonden we drie meervleermuizen twee mannetjes en één vrouwtje. Ook de controle van 16 september was erg succesvol; 66 ruige dwergvleermuizen, waarvan 37 mannetjes en 29 vrouwtjes, drie meervleermuizen (twee mannetjes, één vrouwtje) Als kers op de taart vonden we nog een vrouwtje gewone grootoor. Al met al is het Dijkgatsbos momenteel met stip de meest succesvolle locatie in de Noordkop! 2

3 Paardenweitje (Staatsbosbeheer) Tijdens een tussentijdse controle door L. Kelder (Staatsbosbeheer) is in één van de kasten langs het Paardenweitje een rosse vleermuis (Nyctalus noctula) gevonden (Zie foto). Van deze soort is bekend dat kolonies aanwezig zijn in de binnenduinrand (Bezoekerscentrum aan oorsprongsweg, bekeken op 27 augustus 2011, 27 uitvliegers) Op 19 september is er hier weer een rosse vleermuis in een kast gevonden. Op 7 oktober is er een controle uitgevoerd van de vijf kasten en de werkschuur; er was nog één grootoor aanwezig onder de kap, één vrouwtje rosse vleermuis in kast 27 en één ruige dwergvleermuis, mannetje, in kast 29. Eendenkooi Callantsoog (Staatsbosbeheer) De eendenkooi in Callantsoog blijft voor de ruige dwergvleermuis een belangrijk gebied. Andere soorten zijn dit jaar niet waargenomen. Er zijn vier controles uitgevoerd, te weten op 8 juli, 20 augustus, 21 en 25 september. Op 8 juli werden er alleen mannelijke ruige dwergvleermuizen aangetroffen; dit is niet ongebruikelijk omdat de vrouwtjes in deze tijd de kraamkolonies elders bevolken. De mannetjes bevinden zich in deze tijd in hun rondhang periode, van enige seksuele activiteit is geen sprake. Tijdens de simultaancontrole op 20 augustus werden 12 ruige dwergvleermuizen gevonden, ook dit keer alleen mannelijke dieren. Op 21 september werden er 25 ruige dwergvleermuizen aangetroffen, waarvan 15 mannetjes. Op 25 september werden er 11 dieren gevonden, waarvan zes mannetjes. In deze periode was er wel duidelijk sprake van seksuele activiteit. Op 30 september is er samen met Peter Lina mest van ruige dwergvleermuizen verzameld. Het verzamelen van uitwerpselen dient een tweeledig doel: In verse, per individu verzamelde keutels, wordt gekeken naar de aanwezigheid van virussen. In het bijzonder naar Coronavirussen. Bij deze virussen kan een aantal varianten potentieel gevaarlijk zijn voor mensen; het Sarsvirus, dat een aantal jaren geleden in China enkele honderden menselijke slachtoffers maakte, is een van deze varianten. Mest verzameld van de mestplankjes kan ons bij nadere analyse iets vertellen over de geconsumeerde prooidieren. Doormiddel van de analyse van isotopen (van koolstof, stikstof en zwavel) wordt nauwkeurige informatie verkregen over genuttigde prooidieren en kunnen de jachtbiotopen van de dieren worden bepaald. Op 28 oktober 2011 is er nog een ronde gelopen om wat reparatiewerk te verrichten, er werden geen vleermuizen meer aangetroffen. Zanddepot aan de Grootslagweg Andijk (Staatsbosbeheer) Op 21 augustus zijn vleermuiskasten aan de Grootslagweg bekeken. Er hangen hier enkele platte kasten (Model Boshamer) en een paar houtbetonnen Schweglerkasten. Er werden 5 ruige dwergvleermuizen gevonden, allemaal mannetjes. In een platte kast troffen we 3 meervleermuizen aan (twee vouwtjes, één man), waarvan er één van een 3

4 chip voorzien bleek. Dit vrouwtje was door Anne Jifke Haarsma gemerkt in een kolonie in Vrouwenakker (Uithoorn) in het kader van haar promotieonderzoek naar meervleermuizen. Deze onverwachte vondst laat zien dat meervleermuizen erg mobiele dieren zijn, die flinke afstanden kunnen overbruggen. De twee andere meervleermuizen zijn van een chip voorzien. t Wildrijk St. Maartensvlotbrug (LNH) Tijdens een van de avondexcursies bleken er bij de werkschuur vier laatvliegers (Eptesicus serotinus) te jagen die zich aangevuld met minsten vijf ruige dwergvleermuizen prachtig lieten bekijken en beluisteren, dit tot groot enthousiasme van de excursiedeelnemers (en mij zelf) Op 20 augustus werden in de kasten 7 mannetjes ruige dwergvleermuis gevonden. Eendenkooi t Zand (LNH) Ook dit jaar werden tijdens diverse publieksexcursies in de avonduren meerdere soorten waargenomen; verspreid over de kooi werden ruige dwergvleermuizen gehoord en gezien. Opvallend was dat dit jaar boven de kooiplas steeds een drietal laatvliegers te jagen, die zich goed in de schijnwerper lieten vangen. Wanneer het totaal donker is konden één of twee watervleermuizen(myotis daubentonii) vlak boven het water van de kooiplas te jagen. De aantallen van deze soort vallen erg tegen, ik betwijfel of er momenteel nog een kolonie in de eendenkooi aanwezig is. De bezetting van de kasten is over het gehele jaar genomen laag, op 10 mei helemaal niets, tijdens de controle op 20 augustus waren er wel 5 mannelijke ruige dwergvleermuizen aanwezig en zelfs één watervleermuis. Deze laatste soort wordt zelden in een platte kast gevonden; misschien is de door ons gebruikte kast minder populair. Het lijkt mij een mooie aanleiding om eens een tiental Schwegler houtbetonkasten te gaan uitproberen. Mariëndal (Gemeente Den Helder / LNH) Met de opening van het bezoekerscentrum De Helderse Vallei heeft Den Helder er een mooie trekpleister bij gekregen, waarbinnen het publiek op allerlei manieren bij de Helderse natuur betrokken wordt. Tijdens excursies blijken vleermuizen de Helderse Vallei al lang gevonden te hebben, een mooie aanleiding om deze dieren bij het publiek wat meer onder de aandacht te brengen. Op 21 april 2011 hebben Gerrit Makelaar en ondergetekende 20 platte vleermuiskasten opgehangen. Gezien het aantal dieren dat tijdens excursies gezien en gehoord wordt, waren onze verwachtingen hoog gespannen. Helaas hebben verschillende controles nog niets opgeleverd. Noorderhaven (Vereniging s Heerenloo) Op 29 april is een controleronde gelopen waaruit bleek dat er nog al wat kasten beschadigd waren; een aantal kasten is daarop vervangen. Toch 4

5 SBBNHL shl 2011 waren er nog negen ruige dwergvleermuizen aanwezig, allemaal mannetjes. Op 20 augustus werden er tijdens de simultaancontrole 17 ruige dwergvleermuizen gevonden, allemaal mannetjes. Vanwege de warmte waren ook hier de dieren erg actief; bij het openen van de kasten ontsnapten 7 vleermuizen. Tijdens een laatste controle op 21 oktober werden er toch nog 13 ruige dwergvleermuizen gevonden en (gelukkig) twee gewone grootoorvleermuizen. Ook dit jaar is er geen spoor van de kolonie grootoorvleermuizen gevonden. Gewone grootoorvleermuis Foto: Joske Wardenaar Dankwoord Iedereen ook dit jaar weer hartelijk bedankt voor alle medewerking, voor het verstrekken van materiaal, ontheffingen, gezelligheid en koffie: Zonder Gerrit Makelaar zou het hele vleermuiskastenproject niet uit te voeren zijn, bedankt voor het maken en repareren van ondertussen enkele honderden kasten en natuurlijk het steeds weer samen uitvoeren van de controles. Anne-Jifke Haarsma wordt bedankt voor het organiseren van de zeer geslaagde workshop op 20 en 21 augustus Volgend jaar weer? Leon Kelder (Boswachter Inventarisatie & Monitoring Staatsbosbeheer Regio West) bedankt voor de medewerking en voor het beschikbaar stellen van de werkschuur voor de kastenworkshop Nathan Krab (Beheerder Staatsbosbeheer beheereenheid De Noordkop) Frans Erinkveld (Boswachter Staatsbosbeheer Schoorl / Petten), H. Genet (Meewerkend voorman Staatsbosbeheer Schoorl / Petten) Chris van der Vliet (Boswachter / Kooiker eendenkooi LNH), Roelf Hovinga (Boswachter, monitoring LNH), Do van Dijck (Beheerder Noordkop LNH), Katelijne van Spronsen (Bezoekerscentrum Helderse Vallei) en Henk Stroomer (Hoofd terreinbeheer Noorderhaven s 5

6 Heerenloo) worden bedankt voor hun medewerking en gastvrijheid in hun terreinen. Hopelijk kan ik komend seizoen weer op iedereen rekenen! LITERATUUR DIETZ, C. & O. VON HELVERSEN, Illustrated identification key to the bats of Europe. Tuebingen & Erlangen. Digitale publicatie. DIETZ, C. & O. VON HELVERSEN, Handbuch der Fledermäuse Europas und Nordwestafrikas. Franckh-Kosmos Verlags GmbH & Co. KG, Stuttgart. LIMPENS, H. et al. Atlas van de Nederlandse vleermuizen, Onderzoek naar verspreiding en ecologie, KNNV uitgeverij, Utrecht. SALVARINA, I. & M. LAM, K. SAFI, Investigation of feeding habits of bat species using stable isotope analysis from faeces. Abstracts from the 12th EBRS in Vilnius Den Helder, 4 februari 2012 J.P.C. Boshamer Vogelzand MP Den Helder tel janboshamer@planet.nl 6