Bijlage bij Green Deal Smart Energy Cities. Inhoudsopgave. 1 Rationale en uitgangspunten van Smart Energy Cities

Transcriptie

1 Bijlage bij Green Deal Smart Energy Cities Programma Opschaling Slimme Energie Concepten Inhoudsopgave 1 Rationale en uitgangspunten van Smart Energy Cities Doel van de Green Deal Smart Energy Cities Green Deal partners en hun ambitie Programmaopzet en fasering Activiteiten Geschikte locaties en selectie van projecten Tools, energieconcepten en diensten/producten combineren Netwerkvorming en uitwerking eventuele PPS-constructies Deliverables Rol en bijdragen van de consortiumpartners Gemeenten Netbeheerders Topsector Energie Topsector Creatieve Industrie Ministerie van Economische Zaken Organisatie Rationale en uitgangspunten van Smart Energy Cities Onze maatschappij staat voor grote uitdagingen, waarvan vele in relatie tot ontwikkelingen in de stedelijke omgeving. De verduurzaming van onze energievoorziening, met een groot aandeel decentrale energieopwekking, is één van deze uitdagingen. Daarbij zijn er niet alleen vraagstukken van technisch-economische aard, maar ook van sociale, en van maatschappijpolitieke aard. De uitdagingen en vraagstukken zijn voor de Green Deal Smart Energy Cities samen te vatten in één vraag. Welke slimme energieconcepten passen in de verduurzaming van de energievoorziening, zijn economisch aantrekkelijk om op grote schaal in de gebouwde omgeving te kunnen worden toegepast 1, en sluiten aan op (latente) behoeften van de gebruikers en eigenaren van woningen, publieke voorzieningen en andere gebouwen? De consumenten/gebruikers hebben dus een volwaardige rol, bijvoorbeeld als co-creator van succesvolle producten en diensten die hen in staat stelt optimaal gebruik te maken van de uiteindelijke slimme energieconcepten 2. 1 De scope van deze Green Deal is beperkt tot toepassingen in de gebouwde omgeving inclusief de interactie met lokaal transport, bijvoorbeeld door de inzet van elektrische auto s. Energie-intensieve bedrijfsprosessen zijn vooralsnog geen onderdeel van deze Green Deal. 2 Denk aan energymanagement@home voor energiebesparing en slim gebruik van zelf opgewekte energie, of energy4all om energie tussen gebouwen geautomatiseerd uit te wisselen via een lokale energiemarkt. 1

2 In het Energierapport 2008 werd Smart Energy City al genoemd als mogelijk toekomstbeeld voor Nederland. In dit toekomstbeeld wordt de energieafhankelijkheid verminderd door lokaal geproduceerde en vaak kleinschalig opgewekte energie. Nederland specialiseert zich in dit beeld in slim ontwerpen van energiesystemen, energiediensten en infrastructuur met hoge toegevoegde waarde met een sterk ecologisch profiel ; voortbouwend op de behoefte bij gebruikers en eigenaren van gebouwen worden kansen gezien voor de Nederlandse industrie, de handel en de dienstverlening. Nu, in 2013, lijkt dit toekomstbeeld niet eens zo heel ver weg. Er zijn proeftuinen opgestart om smart grids in de praktijk te demonstreren, is zonne-energie voor particulieren een aantrekkelijk alternatief geworden, en hebben een aantal bouwers en woningbouwcorporaties een afspraak gemaakt voor het realiseren van energienotaloze woningen. Recent hebben bijna 40 partijen een Nationaal Energieakkoord opgesteld en ondertekend. Dit geeft een duidelijke richting voor het realiseren van energiebesparing en van duurzame energieopwekking in Nederland. Het ministerie van Economische Zaken voert een topsectorenbeleid, met o.a. een Topsector Energie, waarin innovatie programmatisch wordt aangepakt en waarin de afstemming tussen bedrijven en kennisinstellingen is georganiseerd. Tevens hebben TKI s (Topconsortia voor Kennis en Innovatie) nieuw onderzoek geïnitieerd en er zijn verschillende demonstratieprojecten opgestart. De netbeheerders hebben met het Actieplan Duurzame Energievoorziening van Netbeheer Nederland een traject opgezet. Daarin onderzoeken zij samen met stakeholders in gezamenlijk overleg welke acties nodig zijn om ook in 2030 een betrouwbare, veilige, betaalbare en duurzame energievoorziening te kunnen garanderen. Meerdere gemeenten hebben concrete plannen om hun stad te verduurzamen via duurzame gebiedsontwikkeling. Burgers en bedrijven worden steeds actiever in decentrale, vaak duurzame, energieopwekking op wijkniveau of op bedrijventerreinen. Zij hebben nieuwe behoeften en verwachtingen op het gebied van energie efficiëntie, energiebesparing, gebruiksgemak en eigen invloed op hun energiehuishouding. Informatie is in allerlei vormen en op vrijwel elk gewenst moment voorhanden, deels vanwege de snel ontwikkelende informatietechnologie maar ook vanwege de almaar toenemende behoefte om met elkaar in contact te zijn en te weten wat er speelt. Ook de zogenaamde clean-tech sector ontwikkelt zich snel, wat leidt tot goedkopere vormen van technologie en integratie van sectoren. Denk aan de elektrische auto waarvoor een koppeling met de energie-infrastructuur is vereist. Bovengenoemde uitgangspunten vormen de stevige basis voor de Green Deal Smart Energy Cities en het bijbehorende programma Opschaling Slimme Energieconcepten. Een uitdaging die in deze Green Deal wordt geadresseerd vormt het overwinnen van de valley of death, de laatste horde voor het realiseren van grootschalige, commercieel aantrekkelijke en door de maatschappij en gebruikers geadopteerde toepassingen van deze concepten. De opschaling van slimme energieconcepten biedt bedrijven het benodigde perspectief op afzet en daarmee geeft het een extra impuls aan de innovatie-motivatie. De afgelopen jaren is er al veel geïnvesteerd in technologische ontwikkelingen en andere innovaties, en in toenemende mate ook in de integratie hiervan in demonstratieprojecten, waarbij is geanticipeerd op de eisen van gebruikers. Het ontbreekt echter nog aan organisatorische condities die het mogelijk maken dat deze (combinaties van) innovaties op voldoende schaal en op een commerciële basis kunnen worden toegepast. Het realiseren van een opschalingproject van voldoende omvang is daarbij essentieel. Het biedt bedrijven perspectief voor investeringen in hun innovaties. De schaal van het programma dwingt hen om deze innovaties (semi-)commercieel aan te bieden ook om de totale kosten betaalbaar te houden en deze innovaties aan te passen aan de wensen van gebruikers en eigenaren van de woningen en gebouwen die onderdeel worden van dit programma. Dit programma is de laatste stap naar het uitrollen van de door hen ontwikkelde diensten, producten en systemen. Deze Green Deal zal daarom een magneetwerking gaan krijgen op bedrijven en kennisinstellingen om te investeren in innovatie van slimme energieconcepten. Open is een sleutelwoord in deze Green Deal: alle betrokken partijen dienen toegang te hebben tot voor hen noodzakelijke gegevens ( open data ) en bijbehorende infrastructuur. Dat geldt ook voor de deelnemende afnemers/consumenten(de gebruikers en eigenaren van woningen en 2

3 gebouwen) die bovendien hun ervaringen en ideeën met elkaar moeten kunnen delen en daarmee mede sturing geven aan de gewenste innovaties. Een open platform is dan ook onderdeel van het programma. Op dit moment wordt voorzien in een soort virtuele marktplaats waar consumenten en aanbieders elkaar treffen. Het open platform kan op deze manier bijdragen aan het versnellen van de markt voor slimme energieconcepten. De private partijen realiseren de projecten waarbij nieuwe energieconcepten, producten en diensten van de onderzoeks-, laboratorium- en demonstratiefase worden opgeschaald naar reguliere toepassingen in de (energie)markt binnen de gebouwde omgeving. Deze nieuwe concepten zijn gericht op energiebesparing, inpassing en inzet van decentrale duurzame energie en flexibiliteit van het energiesysteem, en bedoeld om de kloof tussen (variabel) aanbod en vraag te reduceren. De Rijksoverheid en medeoverheden spelen een faciliterende en stimulerende rol in deze projecten. Bij de uitvoering zal worden aangesloten bij lopende programma s en zal worden voortgebouwd op bestaande initiatieven, waaronder de proeftuinen, de Innovatiecontracten van de betrokken TKI s en de Digitale Steden Agenda. Doel van de Green Deal Smart Energy Cities Partijen willen met deze Green Deal een extra impuls geven aan energiebesparing en de verduurzaming van de (lokale) energievoorziening door via publiek-private samenwerking een grootschalige uitrol van de voor intelligente energie netten benodigde nieuwe concepten, producten en diensten te versnellen. Het is een programma dat bestaat uit een aantal lokale (deel)projecten in verschillende gemeenten met voldoende schaalgrootte. De ontwikkeling van slimme energieconcepten wordt op twee manieren gevoed. De betrokken consumenten gebruikers en eigenaren van woningen en andere gebouwen en andere lokale stakeholders helpen de vraag naar nieuwe diensten en producten te formuleren. De TKI s stimuleren de ontwikkeling van innovaties in bedrijven en bij kennisinstellingen die een bijdrage leveren aan de verduurzaming van de (lokale) energievoorziening en die aansluiten op die vraag. 3

4 De deelnemende partijen in de Green Deal Smart Energy Cities hebben tot doel om in de periode slimme energieconcepten toe te passen op enkele locaties in de betrokken gemeenten, met een totale omvang van minimaal gebouwen. Het uiteindelijk streven is om te komen tot (nagenoeg) energieneutrale wijken/stadsdelen waarin de consument optimaal bediend wordt door een betrouwbare, veilige, betaalbare en duurzame energievoorziening. De gekozen oplossingen dienen aan te sluiten bij de lokale behoeften van consumenten (gebruikers, gebouweigenaren etc.), de gemeente en andere stakeholders. Deze dienen tevens economisch aantrekkelijk en (internationaal) opschaalbaar te zijn, zodat het leidt tot nieuwe business voor het Nederlandse bedrijfsleven. De oplossingen dienen tevens bij te dragen aan een geringere belasting van de lokale energienetten, waarbij wordt ingezet op slimme integratie van elektriciteit, gas en warmte- en koude-netten met inzet van energieopslag en ICTtoepassingen voor energie-, capaciteits- en datamanagement. Samenvattend: het opschalingproject zal leiden tot door gebruikers/eigenaren gewenste en geaccepteerde innovatieve energiereductie-oplossingen die tevens een structurele energienetstabiliteit creëren en tegelijkertijd het Nederlandse bedrijfsleven kansen biedt voor het valoriseren van hun kennis, producten en diensten gericht op verdere groei in Nederland en daarbuiten. Voor de periode tot 1 juni 2014 wordt een externe kwartiermaker aangesteld die tot taak heeft om het voorliggende programma in detail uit te werken, een aantal concrete projecten voor de periode te selecteren en de opzet te formuleren voor de organisatievorm waaronder de bedoelde opschaling maximaal kan plaatsvinden. De Green Deal is vooral gericht op het creëren van de kansen en de organisatorische verankering van de gewenste opschaling. Daaraan zullen partijen op verschillende wijzen bijdragen, naar gelang hun mogelijkheden; financieel, met inzet van personeel, etc. De kosten van de diensten, producten en systemen in de projecten dienen op normale commerciële termen te kunnen worden aangeboden (dus daarvoor komt geen financiële ondersteuning). Daarmee kunnen bedrijven de commerciële perspectieven aantonen. 2 Green Deal partners en hun ambitie De volgende partijen zijn partner in de Green Deal Smart Energy Cities: TKI s Switch2SmartGrids, EnerGO, Solar Energy en Gas (Power2Gas), allen onderdeel van de Topsector Energie TKI CLICKNL, onderdeel van de Topsector Creatieve Industrie Netbeheer Nederland Gemeenten Amsterdam, Arnhem, Eindhoven, Enschede en Groningen Ministerie van Economische Zaken. De samenstelling van de partners die nu de handen ineen geslagen hebben in deze Green Deal, versterken elkaar op een tweetal specifieke gebieden zodanig dat vergroening van de leefomgeving en het creëren van economische kansen voor Nederland hand in hand gaan. Deze gebieden zijn: 1. Integrale, op de lokale omstandigheden en lokale partners (vooral gebruikers en eigenaren van woningen en gebouwen die onderdeel zijn van dit programma) toegesneden aanpak voor het bieden van oplossingen voor slimme energieconcepten en dienstverlening aan de partners in de betrokken gemeenten. 2. Bouwen van een technisch en organisatorisch (eco)systeem van waaruit nieuwe, innovatieve dienstverlening ontstaat waarmee Nederland wereldwijd een koploperspositie kan innemen, bijvoorbeeld het bijeenbrengen van data uit diverse bronnen en het op basis daarvan ontwikkelen van gepersonaliseerde diensten. De gezamenlijke wens van de betrokken partijen bij het programma is: toepassing van slimme energieconcepten die als commerciële diensten en producten worden gekocht/afgenomen door gebruikers en/of eigenaren van gebouwen of vertegenwoordigers daarvan. Deze energieconcepten 4

5 leveren tevens een meerwaarde bij het realiseren van een duurzaam energiesysteem. De consumenten worden betrokken als co-creator van nieuwe diensten en producten via een open platform. Het streven is om daarmee de markt voor slimme energieconcepten te versnellen. De deelnemende partijen willen inspelen op (nieuwe) behoeften en verwachtingen van burgers en bedrijven als (energie)consument; op het gebied van energie efficiëntie, energiebesparing, gebruiksgemak en eigen invloed op hun energiehuishouding. Nieuwe innovaties bieden daarvoor technische mogelijkheden. Het toepassen van meer intelligentie dient tevens te leiden tot een betere benutting van de capaciteit en functionaliteit van energienetten. Intelligent netbeheer is een belangrijk uitgangspunt om op een verantwoorde wijze en tegen de laagst mogelijke maatschappelijke kosten energie te kunnen leveren aan energieconsumenten. Daarbij gaat het niet alleen om elektriciteit, maar zeker ook over warmte en koude en (groen) gas. In de realisatie van het opschalingsprogramma wordt actief samenwerking gezocht met vertegenwoordigers van lokale energiecollectieven, bewoners/gebruikers en eigenaren van woningen en andere gebouwen, andere lokale stakeholders en bedrijven. De partners zoeken ook de aansluiting internationaal en specifiek in Europa. Dit initiatief sluit bijvoorbeeld uitstekend aan op het EU Horizon 2020 programma, waarin smart (energy) cities een van de onderwerpen is. 3 Programmaopzet en fasering Het opschalingsprogramma slimme energieconcepten zal uiteindelijk resulteren in een aantal projecten bij de deelnemende gemeenten die gezamenlijk een schaal hebben van gebouwen. Er zullen verschillende deelprojecten worden geformuleerd binnen de aangesloten gemeenten. Voorbeelden van deelprojecten kunnen zijn: het Open (energiegerelateerde) Data Platform in Amsterdam of de verduurzaming van ziekenhuis Rijnstate in Arnhem waarin de zonnepanelen op en om het ziekenhuis via crowdfunding door medewerkers en omwonenden wordt gefinancierd en waardoor via die betrokkenheid nieuwe vormen van energie opwekking en beheer worden gevonden. Het programma Opschaling Slimme Energieconcepten kent een drietal fasen: Fase I is de opmaat naar de Green Deal Smart Energy Cities die wordt afgesloten met de ondertekening hiervan tijdens de Innovatie Estafette op 12 november Fase II begint op 13 november 2013 en is gericht op de formulering en detaillering van het opschalingsprogramma, waarin concrete (deel)projecten worden geselecteerd en projectplannen worden uitgewerkt. Het programma beschrijft de inhoudelijke invulling, de betrokken partners op lokaal niveau (vraag/aanbod), de (lokale) organisatie, een indicatie van de investeringskosten, en de bijdrage van de verschillende partners in die projecten. Verder zal een organisatorische structuur worden geformuleerd waarmee de gezamenlijke partners in de deelprojecten tot effectief resultaat kunnen komen. In dit stadium zal ook een eerste inventarisering plaatsvinden van de betrokkenheid van de bedrijven die bij de uitvoering van de projecten een rol zullen gaan spelen. Dat resulteert in een totaal projectoverzicht van deze Green Deal. Dit programma onderdeel wordt opgeleverd vóór 1 juni Fase III betreft de uitvoering van de geselecteerde projecten in de periode tot Daarmee draagt deze Green Deal concreet bij aan de realisatie van het Nationaal Energieakkoord. Door de opzet ontstaat een open aanpak die het mogelijk moet maken om nieuwe projecten en partners toe te kunnen voegen in latere stadia van het opschalingsprogramma. 5

6 4 Activiteiten In het beoogde programma wordt de samenhang van duurzame energieopwekking, energiebesparing en smart grids op drie verschillende niveaus toegepast: Op gebouwniveau: inzet van energiebesparing (door fysieke maatregelen en gericht gebruik) en duurzame opwekking. Daarbij zijn het naast de technische aspecten vooral de niet technische onderwerpen, zoals de betrokkenheid van de gebruikers, essentieel. Op gebiedsniveau: het managen en sturen van energiestromen, gericht op verdere efficiënte inzet en daardoor terugdringing van het (resterende) energiegebruik op gebiedsniveau. Dit geldt zowel voor elektriciteit, (groen)gas, als voor warmte en koude. Ook hier is een effectieve interactie tussen techniek en gebruikers de belangrijkste opdracht. Op niveau van de infrastructuur: optimalisering van de energienetten, gericht op het faciliteren van een (gereduceerde en flexibele) vraag en variabel aanbod van (hernieuwbare) energie. Daarbij kan opslag ook een belangrijke rol vervullen (Power2Gas, gebouwmassa, thermische opslag in de ondergrond, etc.). 6

7 De activiteiten van het opschalingsprogramma zijn op deze drie schaalniveaus gericht. In de uitvoering moet dit terugkomen in de selectie van de projecten, de keuze en inzet van de nieuwe tools, diensten, producten en concepten en de wijze waarop nieuwe beheersvormen dit geheel gaan faciliteren. Daarbij is de permanente interactie tussen de (technische) mogelijkheden en de manier waarop de energiegebruikers hier gebruik van gaan de rode draad in alle activiteiten. De verschillende hoofdactiviteiten van het opschalingsprogramma staan hieronder verder uitgewerkt. 4.1 Geschikte locaties en selectie van projecten Dit programmaonderdeel omvat: a) Een inventarisatie van concrete projecten in gemeenten die relevant kunnen zijn voor het Smart Energy Cities programma en waar het programma meerwaarde aan gemeenten kan bieden. Deze projecten worden beoordeeld op een aantal criteria: impact op energiereductie (via besparing en zelfopwekking); wijze waarop de betrokkenheid en sturing van gebouwgebruikers en -eigenaren is geborgd in het project; hun rol als co-creator in het proces; de potentie voor (nieuwe) commercialisatie van innovatie, leidend tot nieuwe bedrijfsactiviteiten; en impact op het beheer van energienetten (elektra, gas, warmte en koude). b) een concreet vaststellen van de aanpak voor de uitvoering van het project en daarmee het identificeren van (potentiële) meerwaarde van een project voor de projectdeelnemers. Dit laatste punt (meerwaarde projectdeelnemers) impliceert ook een inventarisatie van wat er aan de vraagzijde (eindgebruiker, consument/burger) speelt en wordt geïnitieerd, en dat kan bijdragen aan verdere succesvolle opschaling. Hierbij wordt nadrukkelijk naar verbreding van de betrokkenheid en mobiliseren van partijen buiten de huidige consortiumpartners. Het project heeft dus een open karakter, waarbij de selectie van de projecten uitsluitend zal zijn gerelateerd aan de onder a) genoemde criteria. 4.2 Tools, energieconcepten 3 en diensten/producten combineren Dit programmaonderdeel omvat: a) Het ontwikkelen van een platform dat energiegerelateerde data ter beschikking stelt aan dienstenleveranciers, op basis van bestaande technologie en van nieuwe, innovatieve technologie die voortkomt uit de innovatieagenda van de topsector Energie. Hierbij zullen de eindgebruikers (consumenten) controle moeten houden over het gebruik van hun data en moet het inzicht worden verhoogd om de informatie te benutten voor het terugbrengen van de energierekening. Uitgangspunt is dat er veel energiegerelateerde data beschikbaar zijn die, mits uniform beschikbaar gesteld voor diensten, een versnellend effect zal hebben op het ontstaan van nieuwe bedrijvigheid. De uitdaging ligt hier om het beschikbaar stellen en benutten van deze data in goede en bewuste afstemming met de gebruikers te doen. Hier hoort ook centrale ontwikkeling van tooling en communicatie bij, bijv. campagnes gericht op bewustwording van eigen invloed van consumenten op meer energie-efficiency en inzet van meer duurzame, lokale energienetwerken; b) Een inventarisatie en beoordeling op commerciële inzet van toe te passen tools, concepten en diensten/producten in de geselecteerde projecten; en c) Een beschrijving van het platform/mechanisme om hiervoor een gecoördineerde aanpak te ontwikkelen om de mogelijkheden van deze tools etc. aan te bieden aan de gebruikers in de toepassingsgebieden. 3 Onder energieconcepten verstaan we in dit verband een op gebruikersgemak afgestemd energiesysteem of subsysteem dat bijdraagt aan energiebesparing of duurzame opwekking en stabiliteit van het totale energiesysteem. 7

8 Individuele en samenwerkende partijen (commerciële bedrijven, lokale overheden, gebruikersgroepen, netbeheerders, etc.) die diensten/producten aanbieden en/of kunnen gebruiken zullen hiertoe lokale samenwerkingsverbanden aangaan. De meer algemene structuur waarin dat vorm kan krijgen zal worden ontwikkeld in fase II (zie onder H.4). De proeftuinen smart grids en de resultaten van de TKI-projecten bieden een scala aan mogelijkheden die geschikt zijn voor toepassing binnen Smart Energy City projecten en juist door de schaal van dit programma ruimte krijgt voor een bredere uitrol. Ook op het gebied van energie-infrastructuur is de behoefte aanwezig om te komen tot een betere benutting van de capaciteit en functionaliteit van netten. Intelligent netbeheer is een belangrijk uitgangspunt om de randvoorwaarden voor energiegebruikers tegen de laagste maatschappelijke kosten in te vullen. Hiervoor zijn investeringen noodzakelijk in bijvoorbeeld intelligente onderstations, slimme monitoring van ondergrondse kabels, slimme beheersystemen, etc. die prima toepasbaar zijn in een Smart Energy City. Daarnaast zal er in de projecten, waar mogelijk en in afstemming met de lokale deelnemers, gebruik worden gemaakt van de ontwikkelde kennis uit projecten als PowerMatching City 4 waarin energieopwekkende en energievragende apparaten gekoppeld zijn aan een geautomatiseerde (lokale) energiemarkt, resultaten van bestaande samenwerkingsverbanden zoals Flexible power Alliance Network (FAN) 5 en Smart Energy Collective 6, en Smart Energy Planning-tools zoals in het Europese Transform-project 7, waarin stakeholders bij elkaar worden gebracht en verschillende data-lagen worden gecombineerd. Vanuit de Topsector Creatieve industrie wordt er op verschillende onderwerpen aangehaakt. Er wordt input geleverd vanuit het netwerk CLICKNL Built Environment (architectuur/bouwkunde in Delft/Rotterdam) en de netwerken CLICKNL Design, CLICKNL Media&ICT en CLICKNL Gaming. Voor de laatste drie ligt de nadruk op dienstenontwikkeling (datagedreven, koppeling met smart devices, visualisaties) en op het betrekken van gebruikers zodat adoptie van geboden oplossingen kan worden vergroot (design thinking, service design, gamefication). Bij alle nieuw toe te passen slimme energieconcepten, innovatieve diensten, systemen en producten is het van belang deze sterk op de vraagzijde te richten. Dit klinkt logisch, maar is niet altijd een automatisme in technologie gedreven ontwikkelingen en toepassingen. 4.3 Netwerkvorming en uitwerking eventuele PPS-constructies Het streven is uiteindelijk te komen naar energie neutrale wijken (woonwijken, kantoren en andere gebouwen (scholen, ziekenhuizen, winkels, etc.) en/of bedrijventerreinen) waarin de eindgebruikers optimaal bediend worden door een betrouwbare, veilige, betaalbare en duurzame energievoorziening. Hierbij is sprake van een optimale mix van de energiedragers (elektriciteit, warmte/koude en gas). Door de inzet van datamanagement, capaciteitsmanagement en balanshandhaving allen in nauwe afstemming met de eindgebruikers realiseert de netbeheerder een efficiënt gebruik en beheer van het energienet. Daarbij kunnen opslag (thermisch en gas) en nettarief incentives nuttige en wenselijke instrumenten en technieken blijken om tot een optimalisatie te komen. Daarnaast kunnen de inzet van nieuwe technische mogelijkheden en/of door gebruikers geïnitieerde en beheerde energieconcepten nieuwe samenwerkingsmogelijkheden openen met de netbeheerders. Daarbij zal vanuit praktische uitvoering worden aangesloten bij 4 De PowerMatcher technologie wordt toegepast in PowerMatching City (Groningen/Hoogkerk) en enkele projecten in FP7 (o.a. projecten op eiland Bornholm in Denemarken). TNO (eerder ECN) heeft hier indertijd ca. EUR 3 miljoen in geïnvesteerd, Alliander de afgelopen 2 jaar ruim EUR 1 miljoen, naast de vele uren van projectpartners om deze technologie verder te ontwikkelen. 5 FAN is opgezet door Alliander en TNO en bedoeld om de link te maken tussen (lokale) energiemarkten en allerlei apparaten die aan het net zijn gekoppeld; zowel aan de aanbodzijde als aan de vraagzijde. 6 Universal Smart Energy Framework (USEF) is een model dat door partners van Smart Energy Collective is ontwikkeld voor lokale energiemarkten. Het concept is in principe wereldwijd of in ieder geval in Europa toepasbaar. Investering door de SEC partners is ca. EUR 1,5-2 miljoen tot nog toe. 7 TRANSFORM gathers frontrunner cities, energy and grid companies and leading commercial and knowledge partners in the field of energy and urban planning, financial models, stakeholder processes and analytics. Participating cities are Amsterdam, Copenhagen, Genoa, Hamburg, Vienna and Lyon. 8

9 verschillende partijen die op dit terrein ook nieuwe diensten en services willen of kunnen bieden zoals projectontwikkelaars en ESCO s. Dit programmaonderdeel bevat een uitwerking van eventuele PPS-constructies die gebruikt kunnen worden om deze nieuwe samenwerking mogelijkheden toe te passen in concrete projecten. 5 Deliverables De samenwerking tussen de partners in deze Green Deal en de betrokkenen in de te selecteren projecten zal de weg vrijmaken voor grootschalige implementatie van slimme energieconcepten en adoptie van diensten door energieafnemers specifiek: gebruikers en eigenaren van woningen en andere gebouwen. De Green Deal Smart Energy Cities zal concreet leiden tot de volgende deliverables: D1 Ontwikkeling en toepassing van economisch aantrekkelijk en (internationaal) opschaalbaar slimme energieconcepten die maatschappelijk en door consumenten worden geadopteerd, in eerste instantie in geselecteerde projecten in slimme wijken bij deelnemende gemeenten, met een totale omvang van minimaal gebouwen. D2 Een toegankelijk overzicht van de best practices en richtlijnen voor de aanpak om zoveel mogelijk van de ontwikkelde energieconcepten, diensten en producten breed beschikbaar te maken. Dit zal nadrukkelijk een levend document zijn dat jaarlijks zal worden aangepast op basis van de vastgestelde leerpunten in de lopende of afgeronde projecten [1]. D3 Een open platform (virtuele marktplaats) waarin vragers en aanbieders van diensten en producten als onderdeel van slimme energieconcepten elkaar treffen en die tevens dienst doet als ondersteuning van kennisuitwisseling en delen van ervaringen. D4 Een technisch platform waarop data uit uiteenlopende bronnen op uniforme wijze beschikbaar worden gesteld ten behoeve van dienstverleners onder de randvoorwaarde dat data-eigenaren regie kunnen voeren over het gebruik van hun data. D5 Nieuwe mogelijkheden voor de Nederlandse Industrie voor export en schaalvergroting op basis van de showcase ervaringen. 6 Rol en bijdragen van de consortiumpartners Dit hoofdstuk beschrijft de rol van elk van de consortiumpartners. Zij dragen een gezamenlijke verantwoordelijkheid in het scheppen van de juiste condities en het leveren van relevante input, menskracht en waar van toepassing middelen om slimme energieconcepten te kunnen ontwikkelen en toepassen in de deelnemende gemeenten. De partners bouwen daarbij voort op de afspraken in het Nationaal Energieakkoord om veranderingen in het energiesysteem met de inzet van experimenten te faciliteren. Tevens wordt geanticipeerd op de ambities van een aantal gemeenten om hen ruimte te geven aan nieuwe ontwikkelingen op energiegebied en daaraan verwante gebieden. Consumenten zoals gebruikers en eigenaren van woningen en gebouwen zijn een cruciale partij in het welslagen van het Opschalingsprogramma Slimme Energieconcepten. Zij zijn geen partner in de Green Deal, maar zullen nadrukkelijk betrokken worden in de realisatie van te selecteren projecten. [1] Het Europese Transform project kan mogelijk als start dienen, zie 9

10 6.1 Gemeenten Gemeenten zullen op verschillende manieren een faciliterende functie vervullen: Kansrijke projecten identificeren waar slimme energieconcepten een meerwaarde kunnen bieden voor de gemeente (bijv. omdat deze van strategisch belang zijn voor het realiseren van de gemeentelijke klimaatdoelstellingen) en voor gebruikers en eigenaren van de betrokken gebouwen. Gebruikers en eigenaren stimuleren deel te nemen aan dit programma deel te nemen (bijv. bewoners die actiebereid en georganiseerd zijn als het gaat om samenwerking ten behoeve van CO2-reductie)en launching customers faciliteren bij het realiseren van slimme energieconcepten. Partijen lokaal verbinden waar er sprake is van onderlinge afhankelijkheden. Gemeentelijke bestuurlijke en beleidsmatige processen en beslissingen waar mogelijk afstemmen om belemmeringen weg te nemen. Waar mogelijk matchen van investeringen met financiën die beschikbaar zijn voor realisatie klimaatambities. Beschikbaar stellen van datasets die relevant kunnen zijn voor nieuwe dienstverlening. Een toetsende en onafhankelijke rol inzake vergunningen en veiligheid van de projecten. 6.2 Netbeheerders Publiekelijk beschikbaar stellen van data die relevant kunnen zijn voor nieuwe dienstverlening binnen slimme energieconcepten. Investeringen in het verslimmen van het net op de locaties van te selecteren projecten die leiden tot meer mogelijkheden voor consumenten. Bijdrage leveren aan diensten zoals balansmanagement, capaciteitsmanagement, en datamanagement, en bijvoorbeeld aan toepassing van energieopslag en lokale power-togas. 6.3 Topsector Energie De topsector Energie levert een actieve bijdrage in deze Green Deal via inzet van de TKI s Switch2SmartGrids, EnerGO, Solar Energy en Gas (specifiek het onderdeel Power2Gas). Met de uitwerking van de programmalijnen van deze TKI s krijgt deze Green Deal een duidelijke rol. Het zal gaan fungeren als een concrete mogelijkheid voor consortia om uiteindelijk de ontwikkelde innovatieve kennis, diensten en producten te kunnen toepassen op een schaalgrootte die essentieel is voor bedrijven en mogelijk ook kennisinstellingen om de noodzakelijke investeringen te plegen. In die zin gaat deze Green Deal als een magneet werken op de lopende en nog nieuwe innovatieprojecten binnen de TKI s. Daar waar investeringen in innovatie(-projecten) aan de orde zijn, zullen de gezamenlijke TKI s innovatiebudget beschikbaar stellen aan bedrijven en kennisinstellingen. Dit gebeurt op zodanige wijze dat alleen projecten worden gehonoreerd die laten zien goed aan te sluiten bij lokale behoeften en die een integrale visie laten zien op de door de indieners voorgestelde oplossingsrichting. 6.4 Topsector Creatieve Industrie De topsector Creatieve Industrie levert een actieve bijdrage in deze Green Deal via het topconsortium voor kennis en innovatie CLICKNL waarin 7 netwerken samenwerken. Specifiek voor deze Green Deal zal kennis en expertise worden gebundeld vanuit de CLICKNL netwerken rond Built Environment, Design, Media&ICT en Gaming. De creatieve industrie brengt via CLICKNL kennisinstellingen, overheden, bedrijven en professionals samen om oplossingen te creëren die het gedrag van eindgebruikers ontwerpen, beïnvloeden en veranderen op een manier die aansluit bij de wensen en behoeften van die gebruikers. Ontwerpmethodes als design thinking, service design en gamification worden gekoppeld aan kennis en expertise rond materialen, technologie, 10

11 media, data en interactie met gebruikers. Ze leiden tot innovatieve en vaak ongebruikelijke oplossingen voor complexe problemen. Opschaling van innovaties, grootschalige adoptie door eindgebruikers en daarmee de impact van de oplossingen worden kansrijker en vergroot. Nationaal en internationaal. Per onderdeel van de het Opschalingsprogramma wordt bekeken hoe de creatieve sector de andere partners kan ondersteunen en optimaal kan bijdragen aan enerzijds succesvolle implementatie en adoptie van de aangedragen concepten en anderzijds bij het actief betrekken van gebruikers/bewoners eigenaren van woningen en andere gebouwen, bij het ontwerpen en realiseren van slimme energieconcepten. 6.5 Ministerie van Economische Zaken Het ministerie van Economische Zaken / de minister van Economische Zaken levert de volgende bijdrage: Faciliteert het opstellen van het Opschalingsprogramma en stelt voor de aanstelling van een externe kwartiermaker tijdig budget beschikbaar teneinde deze in staat te stellen vanaf 1 januari 2014 met zijn werkzaamheden te beginnen. Stelt in de periode een nader vast te stellen substantieel bedrag ( trigger money ) beschikbaar voor de realisatie van het (door de minister goedgekeurde) Opschalingsprogramma. Dit bedrag moet bijdragen aan activiteiten gericht op het creëren van de benodigde randvoorwaarden voor de specifieke (opschalings)projecten. De omvang van dit bedrag wordt mede vastgesteld in het licht van de bijdragen die door andere partijen beschikbaar zullen worden gesteld. Er wordt nadrukkelijk van uit gegaan dat de diensten en producten in deze projecten door marktpartijen zelf worden gefinancierd. Faciliteert de coördinatie van initiatieven, zoals het mobiliseren van kennis en partijen gericht op opschaling van nieuwe energieconcepten, het in gang zetten van uitvoeringsprojecten, en het monitoren van voortgang en kennisdeling. Spant zich om bij de realisatie van het programma waar mogelijk belemmeringen in weten regelgeving weg te nemen bij die toepassing van slimme energieconcepten, waar de minister van Economische Zaken een coördinerende rol vervult binnen de rijksoverheid. 7 Organisatie De huidige partners in de Green Deal Smart Energy Cities zijn: de gemeenten Amsterdam, Arnhem, Eindhoven, Enschede en Groningen, Netbeheer Nederland namens de gezamenlijke netbeheerders, TKI s (Topconsortia voor Kennis en Innovatie) Switch2SmartGrids, EnerGO, Solar Energy en Gas (Power2Gas), allen onderdeel van de Topsector Energie, TKI CLICKNL, onderdeel van de Topsector Creatieve Industrie, en het Ministerie van Economische Zaken. Andere partijen zullen in een later stadium aan kunnen haken, bijvoorbeeld bedrijven in de energiesector, bouwbedrijven, bedrijven die diensten of producten ontwikkelen en leveren (bijvoorbeeld MKB-ers in de genoemde gemeenten), kennisinstellingen, woningbouwcorporaties, (energie)coöperaties, en uiteraard bewoners/gebruikers en eigenaren van woningen en andere gebouwen. Er worden lokale privaat-publieke samenwerkingsverbanden (PPS) opgezet per gemeente of wellicht per project binnen de deelnemende gemeenten. Daarbij wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande organisaties die gericht zijn op verduurzaming van stadsgebieden. Dat verhoogt de slaagkans van de projecten en de snelheid van implementatie van slimme energieconcepten binnen deze projecten. Een belangrijke taak van deze PPS-en is om de lokale vraag te mobiliseren en nieuwe verbanden te creëren die noodzakelijk zijn voor de inpassing van de nieuwe energieconcepten en diensten. De partners zullen gezamenlijk een organisatie opzetten voor de volgende activiteiten: Overall coördinatie en communicatie tussen de partners. Ondersteuning van gemeenten bij selectie van projecten. Governance en concreet vastleggen wat ieders bijdrage is aan het opschalingsprogramma, zowel in financiële als personele zin en anderszins. 11

12 Een open platform waarin aanbieders van en vragers naar (in eerste instantie alleen voor de deelnemende gemeenten) nieuwe energiediensten en producten elkaar kunnen treffen. Zorgdragen voor maximale benutting van experimenteerruimte gericht op het beheer van energienetten in relatie toe nieuwe, slimme energieconcepten en toezien het correct toepassen van deze experimenteerruimte. Communicatie in brede zin en ondersteuning bij gerichte, lokale campagnes om de waarde van dit opschalingsprogramma uit te leggen aan (potentiële) deelnemers. Communicatie tussen de deelnemende partijen verzorgen. Ruimte bieden aan partijen om innovaties gecoördineerd aan te bieden in een of meerdere projecten binnen het opschalingsprogramma. Duidelijkheid bieden aan partners in PPS-en over de verschillende (mogelijke) rollen en verantwoordelijkheden binnen een project, bijvoorbeeld in het aanbieden van een conceptsamenwerkingsovereenkomst. Opstellen van een jaarprogramma en een meerjarige vooruitblik van activiteiten, met daarin een beschrijving van de overkoepelende activiteiten in het opschalingsprogramma en een (jaar)planning van concrete projecten. Al deze activiteiten dienen in een later stadium als blauwdruk om slimme energieconcepten op brede schaal uit te rollen / te dupliceren. In fase II van dit programma wordt de organisatievorm verder uitgewerkt. Dit proces zal worden geleid door een stuurgroep vanuit de belangrijkste deelnemende partijen. 12