Authenticiteit over de rol van authenticiteit als architectuurcriterium

Transcriptie

1 Authenticiteit over de rol van authenticiteit als architectuurcriterium

2 Authenticiteit over de rol van authenticiteit als architectuurcriterium philosophy in architecture 7X700 dr. jacob voorthuis erik van de scheur id:

3 De authenticiteit van brandevoort? Een authentiek Brabants dorp, tussen jarenoude eiken, bossages en traditionele bebouwing, Een dorp met een hart, met pittoreske gevels en stoepen door kleine kronkelige straatjes en een sfeer van weleer ; Dit is slechts een selectie van de vele slogans die door makelaars en marketeers worden gebruikt om hun vastgoed aan de man te brengen. Hiernaar luisterend, zou je denken dat het om een oud typisch Brabants dorpje gaat. Maar dit blijkt toch niet helemaal het geval te zijn. Het gaat hier namelijk om de gloednieuwe wijk Brandevoort, net buiten Helmond. Het is een al veel bediscussieerde wijk welke door middel van een historiserende, authentieke architectuur, een gevoel van herkenbaarheid, identiteit en nostalgie probeert op te roepen bij haar toekomstige bewoners. Je krijgt de sfeer van een oudhollandse binnenstad met al zijn historische architectuur, maar met alle luxes van heden ten dagen. Het beste van twee werelden! Zou je zeggen.? het in wezen niet. Het is niet echt, niet eerlijk, het is kitsch; Het is niet authentiek! Blijkbaar is authenticiteit voor mij een belangrijk architectuurcriterium geworden tijdens de studie. Maar, daar waar de makelaars en marketeers het woord gebruiken om Brandevoort te prijzen, wordt het door mij gebruikt om Brandevoort af te kraken. Beiden claimen we naar authenticiteit te streven, maar we bedoelen allebei iets anders. Wat betekend dat woord authenticiteit dan eigenlijk nog? En wat kan ik er mee? Dit is een onderwerp waar ik al langer mee worstel en in dit essay zal ik dan ook op zoek gaan naar het antwoord op de volgende twee vragen: A: Wat betekent authenticiteit? B: Hoe kan ik dit kundig toepassen als een architectuurcriterium? Voordat ik aan mijn studie Bouwkunde begon, was ik dan ook een groot voorstander van deze historische architectuur. De architectuur die herinnert aan de tijd van vóór het modernisme, van vóór de schaalvergroting en vóór de massaproductie. Een architectuur die typisch Nederlands was, ambachtelijk, met zijn smalle straatjes, bakstenen gevels, kleine ruitjes, en een veelvuldig gebruik van ornamenten. Iedereen die ik kende hield hiervan. Woorden als mooi en gezellig voerden de boventoon. Maar waarom bouwt men nu niet meer zo? Waarom bouwen ze nu alleen nog maar van die standaard, repetitieve en identiteit loze VINEX-wijken? Voor mij was Brandevoort dan ook het ideale voorbeeld van hoe de moderne bouwmethoden en de traditionele, meer ornamentale architectuur samen konden gaan. Ik was er toen nog van overtuigd dat ik later, als architect zijnde, ook zo zou gaan bouwen. Tijdens mijn architectuurstudie in Eindhoven is dit standpunt echter volledig omgeslagen. Brandevoort is verandert in niet meer dan een decor, het is theater. Het liegt, het doet zich voor als een oud Brabants stadje, maar dat is 5

4 De etymologie: De vele gedaantes van authenticiteit: Om achter de betekenis van het woord authenticiteit te komen, ligt het voor de hand om eerst uit te zoeken waar het woord vandaan komt: Het woord authenticiteit betekent in eerste instantie autoritair (authoritative), wat een afgeleide is van het Franse woord autentique, volgens het middeleeuws- Latijnse woord authenticus, naar het Griekse authentikos, wat origineel, echt en voornaamste betekent. Authentikos volgt uit het woord authentes, wat iemand die handelt naar zijn eigen autoriteit betekent, naar een samenstelling van autos : zelf, en hentes : doen, zijn, oftewel zichzelf zijn. 1 Hier komen gelijk al een aantal interessante betekenissen naar voren. Origineel en echt zijn begrippen die je ook tegenkomt wanneer je authenticiteit opzoekt in het woordenboek namelijk: echtheid, wat op zijn beurt weer onvervalst en werkelijk 2 betekent. Een authentieke Rembrandt is dus daadwerkelijk door Rembrandt gemaakt, hij is niet vervalst, niet nep. Iemand die handelt naar zijn eigen autoriteit duidt op een meer morele insteek. Een existentialistische insteek, een insteek waarbij wordt uitgegaan van een authentiek bestaan. Een authentiek iemand is iemand die puur is, niet beïnvloedt door externe sturende factoren, iemand die handelt vanuit zichzelf ; Zichzelf zijn? Wanneer is iets niet zichzelf? Alles is toch op zijn minst zichzelf? Zelfs een leugen is in zichzelf toch altijd een leugen? Anders zou de leugen liegen? En bij deze paradox komt het probleem van authenticiteit pas echt goed naar voren. Het begrip authenticiteit gaat een rol spelen wanneer een ding iets claimt te zijn wat het in wezen niet is. Anders gezegd; Een ding kan, op basis van zijn gedrag verwachtingen scheppen, welke deze in werkelijkheid niet kan waarmaken. Het doet zich voor als iets wat het niet is, óf, wij ervaren het als iets wat het niet is. 3 Oftewel: Is datgene wat ik voor mij heb, ook daadwerkelijk datgene wat het claimt te zijn? Zo ja; dan is het eerlijk, echt en dus authentiek. Dit klinkt als een heldere definitie van authenticiteit. Als je echter verder kijkt naar hoe het begrip wordt gebruikt, niet alleen in de architectuur maar ook daarbuiten, dan blijft er nog maar weinig van deze helderheid over. Het begrip authenticiteit blijkt namelijk in staat te zijn om voor vele doelen zowel gebruikt als misbruikt te worden. Dit verklaart de verwarring die bij mij achterblijft wanneer het begrip wordt gebruikt. Authenticiteit blijkt namelijk in staat te zijn een eigen leven te gaan leiden en kent daardoor vele gedaantes. Het verlangen naar authenticiteit speelt al langer een grote rol in de architectuur, vaak in de dubbele gedaante van een esthetische afwijzing van schijn en een morele afwijzing van overdaad en luxe. 4 Deze afwijzing is terug te leiden tot een van de eerste propagandisten van het idee van authenticiteit: Jean- Jacques Rousseau. Hij bekritiseerde de gekunstelde, artificiële en gezochte cultuur van de late achttiende eeuw, en pleitte voor een meer spontane, ongedwongen en dus natuurlijke houding. Alleen het natuurlijke kan volgens Rousseau direct, waarachtig, eerlijk, echt en dus authentiek zijn. Adolf Loos, een van de meest invloedrijke architectuurcritici op het gebied van de authenticiteit en een van de grondleggers van de moderniteit, speelde ook een grote rol in de beweging tegen de schone schijn. Zo zette hij in zijn essay Die Potemkischen Stadt 5 zich sterk af tegen de laat negentiende-eeuwse pretentieuze façadearchitectuur van zijn woonplaats Wenen. Vergelijkbaar met Brandevoort, gaan de woningen langs de Ringstrasse daar schuil achter historiserende ertegenaan gespijkerde façades. En dit laatste is letterlijk te nemen, want niet alleen de stijl, maar ook de materialen vindt Loos bedrieglijk. Ornamentale details lijken uit steen gehouwen, maar bestaan in wezen uit niet meer dan opgespijkerd betongietsel. Hij vindt de valsheid van materialen de verantwoordelijkheid van de ontwerpers. In plaats van beton te gebruiken om steen te imiteren, hadden de ontwerpers, of kunstenaars zoals Loos ze noemt, voor dit nieuwe materiaal een nieuwe vormentaal moeten ontwikkelen. Materialen mogen zich niet anders voordoen dan ze zijn, dit bekledingsprincipe staat voor Loos niet alleen gelijk aan eerlijkheid, maar ook aan eigenheid en eigentijdsheid. Volgens Loos was er in Wenen sprake van een immorele handelswijze, van bedrog. Moderne architectuur zou op natuurlijke, vanzelfsprekende wijze moeten voortvloeien uit de nieuwe bouwmaterialen en technieken. Zoals de ingenieur het zou bouwen, vanuit de kennis van de mid- delen en precies besef van de doelen. Een standpunt welke Loos gemeen had met Henry van de Velde. Ook hij was ervan overtuigd dat het natuurlijke, het waarachtige, op logische wijze beantwoord aan zijn functie. In zijn essay Principiële stellingnamen 6 beschrijft hij hoe zijn ouderlijk huis doordrenkt was met de frivoliteit van het leugenachtige. Alles was misleidend, van het geschilderde behang tot aan de portretten aan de muur, nergens kon hij zich aan hechten, want niets beantwoordde aan zijn werkelijke doel. Alleen de dienstbode, wie zich op natuurlijke wijze heeft aangepast, en met zijn ware gevoelens de taak verricht die hij op zich heeft genomen, kon model staan voor het echte en het waarachtige; het authentieke. De authenticiteit van de dienstbode gaat uit van een vrome levenshouding, vrij van het representatieve en het overdadige; vrij van de kitsch. Het heeft niet als doel mooi te zijn, maar, zoals van de Velde zegt: Wat gericht is op zijn werkelijke doel en zijn ware bestemming wat geheel op zijn taak gericht is, is sterk en wezenlijk, en valt met zichzelf samen. Het gaat volgens Van de Velde om het reeds door Plato verkondigde ideaal van architecturale schoonheid: de volkomen overeenstemming van het middel met het doel. Oftewel, zoals Louis Sullivan het formuleerde: form follows function. De strijd tegen het representatieve leidde er uiteindelijk toe dat authenticiteit gelijk kwam te staan aan onverborgenheid, het reduceren tot zuivere, ware vormen. Een authenticiteit van reductie, met als toppunt het brutalisme. Een stijl waarbij zowel de constructie als de installaties volledig in het zicht werden gelaten, alles om volledige naaktheid te realiseren. De authenticiteit van de onverborgenheid stelt dat datgene wat naakt is, zich niet anders kan voordoen dan zij is; Zij kan en zal zo niks schuil houden voor de toeschouwer en is zo in staat om ware en waarachtige vormen te realiseren. 6 7

5 De voorgaande betekenissen zijn allemaal nog terug te leiden naar de eerder genoemde definitie van authenticiteit, namelijk: Is datgene wat ik voor mij heb ook daadwerkelijk datgene wat het claimt te zijn? In het geval van de Weense Potemkinstadt, was dit duidelijk niet het geval. De woningen deden zich voor als Italiaanse renaissancepaleizen en de bewoners als aristocraten, maar in beide gevallen was dit niet meer dan een maskerade. De authenticiteit van de ingenieur en de dienstbode verwijst meer naar de houding van de ontwerper. Hij die handelt naar zijn werkelijke doel; Hij die geheel gericht is op zijn ware taak; Alleen hij kan model staan voor het authentieke. Oftewel; Hij die zich niet anders voordoet dan dat hij is; Hij die zichzelf is. En het brutalisme streefde naar een authentieke architectuur door middel van een eerlijk materiaalgebruik en de totale naaktheid van de onderdelen. Tot dusver lijkt er nog geen echte verwarring te bestaan over het de betekenis van authenticiteit. Het draait om echtheid, eerlijkheid en dus ook om betrouwbaarheid. Kan ik erop vertrouwen dat datgene voor mij, zij het een ding of een persoon, zich niet anders voordoet dan zij daadwerkelijk is? De verwarring over het begrip authenticiteit zit hem echter in het onontkoombare probleem van deze betrouwbaarheid, namelijk dat dit vertrouwen geschaad kan worden. Men kan misbruik maken van dit vertrouwen. En daar komt een van de eerste betekenissen van authenticiteit om de hoek kijken, namelijk autoritair. Men kan niet over alles genoeg kennis hebben om te kunnen controleren of de claim van authenticiteit klopt of niet. In dit geval moet je vertrouwen op de mensen die claimen er wel verstand van te hebben, namelijk de autoriteiten. Ik kan bijvoorbeeld niet nagaan of de Rembrandt waar ik in het museum naar sta te kijken, ook daadwerkelijk een schilderij van Rembrandt is. Het zou ook een namaak kunnen zijn, met als doel de echte te preserveren. Ik kies ervoor om de kenners te geloven, maar het is in dit geval niet moeilijk om misbruik te maken van mijn onwetendheid. Een mooi voorbeeld van dit misbruik is de Duitse nationaalsocialistische partij en hun authentieke volkse stijl, welke de tegenhanger was van de modernistische authenticiteit van het gereduceerde en het naakte. De nationaalsocialisten vormden de Griekse bouwkunst om tot een Duitse bouwkunst, en presenteerde deze neoclassicistische architectuur zelfs als volkseigen, als een architectuur welke dichter bij de traditie, het oorspronkelijke en dus het echte zou staan. Ze spelen in op de onwetendheid van het volk en misbruiken zo het begrip authenticiteit voor politieke doeleinden. Maar de meest voorkomende vormen van misbruik van het begrip authenticiteit, komen naar voren wanneer geld een rol gaat spelen. Neem de Brandevoortse makelaars als voorbeeld, met hun authentieke Brabantse dorp. Veel mensen houden van oude binnensteden, ze houden van de traditionele architectuur, de smalle straatjes en dan vooral ook van de geschiedenis wat hieraan vooraf ging. Het is een veelal geromantiseerd beeld, welke eigenlijk niet meer overeenkomt met de situatie van toen. Mede door dit beeld, en mede natuurlijk ook door de centrale ligging, hebben een hoop van deze traditionele binnenstedelijke huizen een hoge aantrekkingskracht en dus ook een hoge waarde. Maar de voorraad is slechts beperkt. Daarom is het dus niet zo gek dat makelaars en projectontwikkelaars hier op inspelen door een nieuwe voorraad aan te leggen. Het probleem is echter dat zij daardoor de oude binnenstad en dus de historie terugbrengen tot een vorm van branding. 7 Het Brabantse dorp en de traditionele binnenstad zijn een merk geworden, welke gelijk staat aan een hoge waarde. Ze proberen in te spelen op een gevoel van nostalgie, om zo meer inkomsten te genereren. Authenticiteit heeft hier dus niets meer te maken met echtheid of eerlijkheid, want Brandevoort is niet daadwerkelijk datgene wat het claimt te zijn, namelijk een oud Brabants dorp. Het is een nieuwbouwwijk in een historisch uitziend jasje. De authenticiteit van de makelaars staat hier dus gelijk aan historisch gelijkend, en niet aan historisch correct. Het mag duidelijk zijn, authenticiteit is in staat vele vormen aan te nemen. Zo zijn de vormen die ik tot nu toe ben tegengekomen: origineel, onvervalst, echt, werkelijk, eerlijk, autoritair, waar, waarachtig, geloofwaardig, direct, betrouwbaar, puur, eigentijds, onverborgen, naakt, volks, primitief, natuurlijk, functiegericht, rechtvaardig, oprecht, historisch correct, historisch gelijkend en zelfs simpelweg nieuw. En zo zijn er waarschijnlijk nog vele anderen te vinden. Authenticiteit is op deze manier niet veel meer dan een containerbegrip geworden. Het kent zo veel betekenissen dat zijn daadwerkelijk betekenis verloren dreigt te gaan. Voor mij blijft echter de eerder genoemde definitie overeind staan: Is datgene wat ik voor mij heb, ook daadwerkelijk datgene wat het claimt te zijn? Authenticiteit dus als een vorm van betrouwbaarheid en geloofwaardigheid. 8

6 Architectuur is (als) een gebaar: Maar als authenticiteit zo n ambigu begrip is geworden; Hoe kan ik authenticiteit dan nog kundig gebruiken als een architectuurcriterium? In zijn essay Architectuur is (als) een gebaar, 8 geeft Bart Verschaffel hier een goede voorzet voor. Hij beschrijft hierin drie soorten handelingen, namelijk: de instrumentale handeling, de rituele handeling en het gebaar. De eerste, de instrumentale handeling is puur resultaat gericht. Het staat niet voorgeschreven hoe tot dit resultaat bereikt dient te worden. Als men een schilderij aan de muur wil nagelen, dan doet men dat meestal met een hamer. Maar het kan ook met een steen of met een schoen, het zal niemand wat uitmaken, want de handeling is van niemand. Het is dus een finaal gerichte en onpersoonlijke handeling, waarbij meerdere interpretaties mogelijk zijn. Het tegenovergestelde van deze puur instrumentale handeling is de rituele handeling. Hierbij is het resultaat ook belangrijk, maar lang niet zo veel als de manier waarop dit resultaat bereikt wordt. Dit kan slechts op strikt voorgeschreven wijze, waardoor er geen persoonlijke interpretatie meer mogelijk is. Dit maakt de rite leeg en onpersoonlijk. Tussen de instrumentale handeling en de rituele handeling, bevindt zich het gebaar. Het gebaar is niet puur resultaatgericht, dus het is geen instrumentele handeling. Maar er zijn ook geen strikt voorgeschreven manieren om een gebaar uit te voeren. Dat maakt het dus ook geen rituele handeling. Het gebaar is zoals het groeten van iemand. Het gebeurd op een vertrouwde en collectieve manier, maar het staat niet voorgeschreven. Er zijn meerdere manieren om iemand te groeten, maar wanneer men het groeten opnieuw probeert uit te vinden, wanneer men nieuw wil zijn om nieuw te zijn, dan wordt de handeling onbegrijpelijk. Persoonlijke invoer hoort daarom altijd dienend te zijn aan wat al daar is, het collectieve goed. waarop het spel van de acteur perfect kan zijn. Niet als een herhaling, maar als een foutloze, indrukwekkende interpretatie waarin tegelijk de rol én de acteur aanwezig zijn. Het gaat volgens Verschaffel dus niet om de echtheid of de eerlijkheid, maar om de geloofwaardigheid van het gebaar. Hij gaat uit van een bescheiden, levensvrome houding, van een verantwoordelijkheid om het algemeen goed te dienen. Als architect dien je, zoals de acteur of de dienstbode van Van der Velde, met je volle overtuiging, zo goed mogelijk je taak uit te voeren die je op je hebt genomen. Wanneer je deze taak uit het oog verliest en streeft naar persoonlijk gewin, dan houdt de handeling op een gebaar te zijn. Het gaat bij het beoordelen van een project dus niet om de authenticiteit. Authenticiteit is slechts een middel om betrouwbaarheid mee te meten. 9 Het beantwoordt de vraag of datgene wat ik voor mij heb ook daadwerkelijk datgene is wat het claimt te zijn. Het antwoord is dan ja of nee, simpel! En wat als het antwoord nee is, wat als een ontwerp zich anders voordoet dan dat het daadwerkelijk is? Dat bepaalt toch zeker niet of iets goed is of niet? Zo doet Brandevoort zich voor als een typisch, oud, Brabants dorp, maar in wezen is het niet meer dan een hedendaagse Potemkinstad. Brandevoort is dus absoluut niet authentiek! Is het daarom een slechte wijk? Nee! Sterker nog, het is een welkom alternatief voor de vaak zo generieke Vinex-wijken welke het Nederlandse landschap zo ontsieren. De kromme straatjes, kleine grachten, afwisselende gevelpatronen, en overzichtelijke pleinen zorgen voor een verrassend, charmant en vooral ook aangenaam straatbeeld welke je nog maar weinig in moderne wijken tegenkomt. Verschaffel ziet het gebaar als een opdracht, een taak waarmee men zich meet, zoals een acteur met zijn theaterstuk. Het kan perfect zijn, maar alleen op de wijze 11

7 Tijdens mijn studie ben ik authenticiteit gaan gebruiken als een waardeoordeel. Sterker nog, in het geval van Brandevoort bepaalde dit mijn volledige beeld van de wijk; Het is één groot commercieel theater. Maar door Brandevoort puur en alleen te beoordelen op zijn authenticiteit, in plaats van op zijn ruimtelijk ervaarbare kwaliteiten, doe ik de wijk te kort. Authenticiteit is niet geschikt als waardeoordeel, behalve als je in de ban bent van de commercie. Je dient een project te beoordelen op datgene wat het wel is. Het gaat om de uitvoering van het project en de interpretatie van de architect op de gegeven partituur; Het gaat om de geloofwaardigheid van het gebaar! 12

8 Verwijzingen: 1. Etymonline.com 2. Thefreedictionary.com 3. Voorthuis p De Cauter, L. (2009). De opstand van de authenticiteit. ( Dat is architectuur. 2009, pp ) 5. Loos, Adolf, 1898(a) De Potemkinstad. ( Dat is architectuur vert. 2009, pp ) 6. Van de Velde, Henry, Principiele stellingnamen. ( Dat is architectuur vert. 2009, pp ) 7. Voorthuis p Verschaffel, Bart. Architectuur is (als) een gebaar. Figuren / Essays (pp ) 9. Voorthuis p. 210 Bibiografie: Heynen, H., Loeckx, A., De Cauter, L., Van Herck, K., Dat is architectuur Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. Amsterdam: Uitgeverij ISBN: X Voorthuis, Jacob. A good use and a generous thinking. (onbekend) ISBN: Verschaffel, Bart. Architectuur is (als) een gebaar. Over het echte als architecturaal criterium. Figuren / Essays (pp ). Verkregen 8 november, 2012, van Hoexum, P. (2011). Een gloednieuw authentiek dorp. Trouw.nl. van detail/ /2011/04/16/een-gloednieuw-authentiek-dorp.dhtml Vollaard, P. (2012). Hoe authentiek is de traditie. Archined.nl. van The Freedictionary: Etymonline: Wikipedia: Afbeeldingen: Afbeeldingen van Helmond Brandevoort, genomen op woensdag 20 februari 2013, eigen productie 14 15

9