H-team Over de grens het nieuwe H-team

Transcriptie

1 H-team

2 H-team Over de grens het nieuwe H-team

3 Over de grens het nieuwe H-team Als het nieuwe H-team willen we de herbestemmingopgave hoog op de maatschappelijke en bestuurlijke agenda houden. Wij zullen gevraagd en ongevraagd adviseren en met kleine interventies deze opgave beïnvloeden, zodat herbestemming de gewoonste zaak van de wereld wordt en er een beter, leuker en duurzamer Nederland ontstaat. Van herbestemming iets gewoons maken vraagt dat we grenzen negeren. Dat we van geijkte paden durven afwijken. Als individu en als bedrijf, als sector en als overheid. Het vergt breed maatschappelijk grensoverschrijdend gedrag, maar dan in de goede zin van het woord. We kiezen voor een aantal hoofdlijnen. Het bereiken van een cultuuromslag is een zeer belangrijke. Wij willen het besef verspreiden dat het grootste deel van de bouwopgave de komende jaren in of in plaats van bestaand vastgoed plaats zal vinden. Nu nog zijn grondbeleid en passieve eigenaren de grootste hindermachten bij herbestemming. Een mentaliteitsverandering biedt ruimte om perverse systeemprikkels aan te pakken en om te buigen. De overheid moet haar rollen als marktmeester en tegelijkertijd marktpartij helder onderscheiden. Inspiratie van over de grens kan ons helpen bij het bewerkstelligen van een cultuurverandering. Niemand is te oud of te jong om te leren. Alle educatie, elke vorm van kennis verspreiden en delen, biedt inspiratie en leidt op termijn tot wijziging in grondhouding. Herbestemming schept kansen voor de grote vragen en opgaven die op onze samenleving af komen: verandering van arbeid en arbeidsrelaties, vergrijzing, vergrijzende mobiliteit, eenzaamheid, trek naar de stad. Dit vraagt om samenwerking tussen disciplines zoals sociale demografie, arbeidskunde, psychologie, etc. Zo overschrijden we de grenzen van onze vakgebieden. En omdat het om meer gaat dan het transformeren van individuele gebouwen overschrijden we ook de grens van het gebouw. Het koppelen van opgaven met schaalniveau s (gebouw-gebied-stad-regio) zal noodzakelijk zijn om tot een adequate inrichting van Nederland te komen. Waar het eerste H-team veel onderwerpen heeft opgepakt op terrein van regelgeving en financiën gaat onze focus uit naar de praktijk: het proces, ontwerp en realisatie. Wij willen de meerwaarde van een goed ontwerp laten zien; inzetten op kwaliteit en maatwerk in plaats van kwantiteit en generieke oplossingen. Wij willen het dynamisch proces dat herbestemming is stimuleren; een amalgaan van matchmaking, experiment, doorgroeien en stapsgewijs ontwikkelen. Wij willen al die mogelijkheden en methoden voor en van herbestemming een podium bieden. Ons werkplan start vanuit een aantal uitgangspunten, statements (zie volgende pagina s), en bevat een aantal concrete activiteiten. Actuele casussen leggen we op de snijtafel. We zullen deze fileren om de do s en dont s bloot te leggen. Bovendien gaan alle H-team leden om de beurt een prikkelende blog uitbrengen. Het H-team staat onder auspiciën van het College van Rijksadviseurs en richt zich op overheden, zoals het Rijksvastgoedbedrijf en gemeenten, en marktpartijen. Het H-team bestaat uit de volgende leden: Carolien Ligtenberg bureau ZWIRT Dionne Baaré Gemeente Nieuwegein Gerben van Dijk Vernieuwing Bouw Hilco van der Wal APPM / Urbanisator Maarten van Tuijl TEMP.architecture. urbanism Vincent Taapken New Industry Development Willemijn de Boer ANNA Vastgoed & Cultuur Teun van den Ende College van Rijksadviseurs 4 H-team H-team 5

4 1. Verbouwen, niet bouwen De gebouwen voor de komende generaties staan er al, ze hoeven slechts aangepast te worden aan hun wensen. De opgave is verbouwen, niet bouwen. Herbestemmen is dubbel duurzaam.

5 2. Nieuw leven Met een goed ontwerp krijgt een gebouw een tweede, derde of vierde leven. Een geslaagde transformatie geeft een goed gevoel bij het gebouw en straalt af op de omgeving.

6 3. Tijdelijkheid als katalysator Een kleine interventie brengt een gebouw al in beweging. Tijdelijk gebruik maakt gebouwen soepel en schept perspectief.

7 4. Maximale ruimte voor initiatief Wetten en regels zijn geen belemmering meer. De ergste hindernissen zijn geslecht. Transformatie kan beter, sneller en goedkoper.

8 5. De jeugd en de toekomst De nieuwe generatie stadmakers zit nu in de collegebanken. De mentaliteitsverandering die nodig is moet voor hen vanzelfsprekend zijn.

9 6. Klein en wendbaar Kleine, wendbare partijen kunnen goed inspelen op de grote complexiteit en de kleine korrelgrootte die horen bij herbestemming. Herbestemming vraagt om een vloot kleine bootjes, niet om een mammoettanker.

10 7. Slopen schept ruimte We kunnen niet alle gebouwen behouden, zeker niet in krimpgebieden. Sloop is óók herbestemming en creëert meer leefbaarheid.

11 7 statements H-team Leden Dit is het nieuwe H-team. Wie zijn zij, wat drijft hen en wat willen ze bereiken? 20 H-team H-team 21

12 Herbestemming is geen doel op zich, het moet een Dionne Baaré is programmamanager woningbouw en kantorenaanpak bij de gemeente Nieuwegein. Zij is ook lid van het landelijke expertteam kantoortransformaties van BZK en zelfstandig adviseur bij kantoortransformaties beter leefklimaat scheppen Expertise Ik heb veel ervaring met transformatieprojecten. In de gemeente Nieuwegein zijn al een tiental kantoorpanden verbouwd tot zo n driehonderd woningen. Vooral in de wijk Merwestein gaat het hard. Ik ken de markt en de gemeente van binnenuit; mijn expertise ligt op de beleidsmatige en de procedurele kant, wet- en regelgeving en procesversnelling. Ambitie Bouwers moeten beseffen dat voor de toekomstige bouwopgave het grootste deel van de gebouwen er al staat. Nieuwe functies realiseer je binnenstedelijk, door hergebruik of herbestemming. Ik help graag bij het nadenken over hoe dat slim, snel en kosteneffectief kan, zodat het loont. Voor een eigenaar is een transformatie al vaak een aderlating, de verbouwing zelf doet hij dan liefst quick and dirty, om zo snel mogelijk weer rendement te halen. Maar met kleine, extra inspanningen kan hij het gebouw een stuk mooier maken en de omgeving verbeteren. Dat is mijn ervaring en dat wil ik uitdragen. Herbestemming is geen doel op zich, het moet ten dienste staan van een beter leefklimaat en het publiek belang. Daarvoor is ook een meer gebiedsgerichte aanpak nodig. 22 H-team H-team 23

13 Meer mensen uit andere disciplines en sectoren betrekken bij herbestemming Willemijn de Boer is oprichter en eigenaar van ANNA Vastgoed & Cultuur, het bedrijf waarmee zij leegstaande gebouwen tijdelijk in beheer neemt en beschikbaar stelt aan startende ondernemers, de creatieve industrie, en de culturele sector. Daarnaast is zij een van de oprichters van het platform Haagse Bodem, een community die herbestemming wil versnellen in Den Haag door betrokkenen bij elkaar te brengen. In Rotterdam en Schiedam voert De Boer samen met Stipo projecten uit onder de noemer Tussentijd. Expertise Ik heb veel praktijkervaring in tijdelijk beheer en de ontwikkeling om vanuit tijdelijkheid aan te sluiten op herontwikkeling/gebiedsontwikkeling. Ik doe aan ontwikkelend beheer. Ik zet laag in qua voorzieningen en ontgin het gebouw in fases. Ik probeer in panden een voedingsbodem te creëren. Een van mijn panden was gastlocatie én onderwerp en van de eerste Week van het Lege Gebouw. Ambitie Tijdelijk beheer betekent voor mij kijken naar de context van een gebouw, waarde creëren of toevoegen. Ongeacht de korte termijn wil ik een plek tot leven brengen. Het verbinden van uiteenlopende netwerken blijkt hierbij cruciaal. Een van mijn ambities met het H-team is het betrekken van mensen uit andere disciplines en sectoren bij het denken over herbestemming. 24 H-team H-team 25

14 Het zou mooi zijn als je straks wel gék bent om nog nieuwbouw te Gerben van Dijk werkt als procesmanager bij Vernieuwing Bouw. Dit is een netwerk van overheden, bedrijven en (kennis)instellingen rond thema vernieuwing in de bouwsector. Vanaf 2015 is dit netwerk aangesloten bij De Bouwcampus (TU Delft). Via co-creatie, experimenten en pilotprojecten wil Bouwsector het opdrachtgeverschap, de kennisontwikkeling en de uitvoering in de bouw op een hoger plan brengen. plegen Expertise Ik opereer als ambassadeur van herbestemming en communiceer veel en vaak over herbestemming via sociale media. Het is mijn bedoeling overzicht en inzicht te bieden en anderen te stimuleren om te gaan herbestemmen. Mijn expertise is mijn netwerk, en ligt bij het verbinden van mensen, het op weg helpen van initiatieven. Ik schrijf een tweewekelijkse column in Cobouw. Ambitie Herbestemmen kunnen we steeds beter, maar het houdt altijd nog iets speciaals. Je moet er toch een beetje gek voor zijn. Ik zou het mooi vinden als je straks wel gék zou zijn om nog nieuwbouw te plegen. Maar het systeem werkt niet altijd mee. Om in Nederland tot een echt duurzame economie te komen moet de herbestemmingcapaciteit stijgen. Al blijft herbestemming ook een vorm van symptoombestrijding. Want al zet je nog zulke duurzame gebouwen neer, als je vervolgens zes panden leeg achterlaat, blijft die kraan openstaan. Ik draag er graag aan bij dat inwoners, bedrijfsleven en overheden in Nederland met elkaar in een modus komen van Herbestemmen wat kan, slopen wat moet en terug houdend zijn met nieuwbouw. 26 H-team H-team 27

15 Niet pand voor pand, maar vanuit gedeeld beeld van de toekomst Teun van den Ende is medewerker van het College van Rijksadviseurs (CRa). Het CRa adviseert het Rijk over ruimtelijke kwaliteit op thema s als transformatie, mobiliteit en energietransitie. Hij is medeoprichter van Platform VOER, een opinieplatform voor erfgoed en ruimte. Hij is daarnaast coördinator van de 10e Eo Wijers-prijsvraag, een drie - jaarlijkse prijsvraag voor bovenlokale gebiedsontwikkeling. van een gebied Expertise Ik werk graag vanuit mijn eigen nieuwsgierigheid. Die ligt op het snijvlak van cultureel erfgoed en ruimtelijke ontwikkeling. Niet elk gebouw of landschap kan erfgoed zijn (of blijven), ik zie het eerder als een dynamisch begrip. Bij het NAi in Rotterdam (nu: het Nieuwe Instituut) werkte ik aan tentoonstellingen voor een breed publiek vanuit een museale benadering van erfgoed: gebouwen en plekken die zich in ons geheugen hebben gegrift. De laatste jaren zien we dat hardnekkige leegstand ook optreedt in zulke gebouwen. Het eerste H-team is opgericht om (met name) daar wat aan te doen. Bij het CRa heb ik meegewerkt aan een recent advies over de diversiteit van deze leegstand: Rijksvastgoed in beweging. Daarin adviseren we overheden en het bedrijfsleven (ontwikkelaars en beleggers) scherp te kijken naar maatschappelijke gevolgen naast financiële afwegingen. Dat kan soms ook sloop betekenen, als je daarmee de kwaliteit van de leefomgeving kan verhogen. Ambitie Herbestemming en transformatie is per de finitie een gebiedsopgave. Niet pand voor pand, maar vanuit een gedeeld beeld van een toekomst voor een dorp, stad of gebied. Dat lukt op sommige plekken in Nederland aardig, zeker als partijen bereid zijn om hun bezit of regierol niet te statisch te interpreteren. Daarin zou ook meer ruimte mogen ontstaan voor een interdisciplinaire benadering. Daarmee bedoel ik samenwerking vanuit een gedeelde doelstelling: dat kan een streefbeeld of ontwerp zijn, maar ook een kansrijk business model. Zo n ontwikkeling kan ook associatief gestalte krijgen, voortbouwend van de ene impuls op de volgende. Daar is passend beleid bij nodig. Niet limitatief maar voorbeeldstellend. De Omgevingswet houdt een belofte in op dit gebied. Ik zou graag zien dat in ruimtelijk ontwikkelingen cultuurhistorie meer inspirerend en betekenisgevend gaat werken. 28 H-team H-team 29

16 Koppel de fysieke plek aan de sociale betekenis Carolien Ligtenberg is architect en oprichter van Bureau ZWIRT, dat zich richt op het herinzetten van onbenut kapitaal in de veranderende stad. Zij is lid van Team Nederlandwordtanders, het online platform voor ruimtelijke vernieuwers. Verder maakt zij deel uit van het bestuur van Refill en van de NDSM-werf en is zij trekker van Young Innovators CRA. en gebruik vooral veel nieuwe technologie Expertise Ik heb veel ervaring met tijdelijke projecten en herbestemming van leegstaande panden en openbare ruimte. Vaak op lastige plekken. Een voorbeeld is het tijdelijke wijkhotel Kus & Sloop, met kamers in telkens wisselende lege corporatiewoningen in de Rotterdamse Afrikaanderwijk. Dit is inmiddels overgedragen aan een ondernemer en heeft daarmee een permanente functie in de wijk gekregen. De inzet van nieuwe technologie en de koppeling met maatschappelijke vraagstukken is een van mijn strategieën. Zonder sociale media had zo n project nooit een succes kunnen worden, want het zou onvindbaar geweest zijn. Daarnaast heb ik veel ervaring in onderzoek naar en lesgeven over nieuwe ruimtelijk-maatschappelijke vraagstukken. Ambitie De oplossing voor leegstaand vastgoed wordt nog te veel gezocht in vastgoed zelf. Bij herbestemming is het juist van groot belang een mentale verbinding te leggen; de fysieke plek te koppelen aan sociale betekenis en hierbij gebruik te maken van nieuwe technologieën. Een goed voorbeeld is de transformatie van Kleiburg, van verloederde leegstaande Bijlmerflat tot gewilde klusflat. We hebben een aantal interventies bedacht en uitgevoerd om de flat weer te activeren en de potentie te laten zien. De buzz die daarmee in de virtuele wereld ontstond verandert de kijk op de fysieke werkelijkheid. Het benoemen van de ruimtelijke, sociale en innovatieve capaciteit en de mogelijkheden van leegstand en deze koppelen aan de plek zelf, dáár ligt potentie. Denk ook aan de ontwikkeling van 3D-printen, waardoor mensen steeds meer zelf kunnen maken. Het inzetten van nieuwe technologie op het raakvlak van sociaal en fysiek, of het nu op gebouw-, gebieds- of stadsniveau is, daar ligt nog een terrein braak. 30 H-team H-team 31

17 Sturen op cultuurverandering: Vincent Taapken is oprichter en eigenaar van stadsontwikkelaar New Industry Development, een nieuwe stijl ontwikkelaar met als doel het creëren van ontmoetingsplaatsen waar wonen, werken en ontspannen samenkomen. Het moet en het kan slimmer, sneller en experimenteler Expertise Kernactiviteit van New Industry is herontwikkeling en transformatie van industrieel en cultureel erfgoed in combinatie met markante architectuur als aanjagers voor stadsontwikkeling. Wij onderzoeken vernieuwende methoden van stadsontwikkeling en experimenteren met vormen van financiering, samenwerking, realisatie en exploitatie. Ik noem het Trendgericht ontwikkelen, waarbij we rekening houden de exponentiële veranderingen in onze maatschappij, zoals technologische veranderingen, verstedelijking, globalisering, nieuwe financieel-economische realiteit en demografische transitie en klimaatverandering. Ambitie Ik wil sturen op een cultuurverandering in de vastgoedsector. De moderne consument heeft gemiddeld behoefte aan groen stedelijk gebied met aantrekkelijke plekken voor ontmoetingsplaatsen, en om te werken, ontspannen, op fietsafstand van de woning. Dat is een teken van een veranderde vraag, en als de vraag verandert, moet het aanbod volgen. Zo begint een cultuuromslag. Herbestemming en duurzaamheid zijn daarbij geen aparte thema s, maar integrale onderdelen van de ontwikkel- en bouwcultuur. Het moet en kan slimmer, sneller en experimenteler! 32 H-team H-team 33

18 Creatief vermogen van ontwerpers is Maarten van Tuijl is met Tom Bergevoet oprichter van TEMP.architecture. urbanism, initiatiefnemer van Panorama West en auteur van het boek De flexibele stad, oplossingen voor leegstand en krimp. Daarnaast geeft Van Tuijl les aan de TU Delft en verschillende academies. belangrijk. Ik wil hun rol oprekken Expertise Ik heb als ontwerper/initiator ervaring met de realisatie van herbestemmingprojecten. Een van onze initiatieven is Panorama-West, de transformatie van een oud stadsdeel kantoor in Amsterdam tot co-werkplekken. Dit project is gebaseerd op een niet-traditioneel businessmodel, meer een soort prestatiecontract eigenlijk: hoe meer huurders wij engageren, hoe hoger onze fee. Het onderzoeken en agenderen van nieuwe vormen van ondernemerschap en actuele uitdagingen werk ik met temp. ook uit bij het organiseren van debatten, het maken van tentoonstellingen en publicaties. Ambitie Ontwerpers hebben een belangrijke meerwaarde in de herbestemmingopgave van de toekomst. Zij kunnen hun creatieve vermogen inzetten om onvoorziene mogelijkheden binnen bestaande structuren te vinden en deze binnen restricties kwalitatief goed uitgevoerd te krijgen. Daarom wil ik de rol van ontwerpers oprekken. Dat begint al op de opleidingen. Mijn ervaring als docent is dat de huidige studenten veel ondernemender zijn, dat zij beseffen dat hen geen gespreid bedje wacht. Het onderwijs springt daar nog niet echt op in. Dat zou ik wel willen stimuleren, die mentaliteitsverandering. Daarnaast vind ik met name herbestemmen als gebouw overstijgende opgave, de sloopopgave en het bevorderen van een slimmere, meer vraaggerichte manier van bouwen om de leegstand van de toekomst te voorkomen nog onvoldoende belicht door het huidige H-team. 34 H-team H-team 35

19 We gaan wat dóen. Herbestemmen moet vanzelfsprekend worden Expertise Als Urbanisator beweeg ik mij op het niveau van de gebiedsontwikkeling. Ik zoek oplossingen voor leegstand door belangen te bundelen en partijen over de grenzen van de eigen kavel heen te laten kijken. Ik breng eigenaren, overheid en gebruikers samen en verzin met hen manieren om het gebied te verbeteren, want dan heeft het weer zin om ook in gebouwen te investeren. Als lid van het expertteam kantoortransformaties zoek ik concrete oplossingen voor tastbare problemen: ik help nu bijvoorbeeld gemeenten met nieuwe invulling van overtollige stadhuizen. Hilco van der Wal werkt als adviseur/ procesmanager Ruimte en Vastgoed bij APPM Management Consultants. Dit bureau richt zich op opgaven in onze leefomgeving, met als motto Nederland mooier maken. Hilco van der Wal heeft het initiatief genomen om de Urbanisator op te zetten. Dit is een concept om leegstand als gebiedsopgave aan te pakken en dit te doen vanuit het belang van de direct betrokken partijen. Verder is Van der Wal lid van het landelijke expertteam kantoortransformaties, dat ressorteert onder minister Blok (Binnenlandse Zaken). Ambitie Ik wil dat herbestemmen de standaard wordt. Vanzelfsprekend. Dat een eigenaar zegt: oké, dit gebouw is klaar als kantoor, nu gaan we naar een volgend leven kijken. Iedereen weet nu wel dat we niet meer in de weilanden moeten bouwen, dat er in de steden ruimte genoeg is, maar in het dagelijks werk is er vaak toch ergens nog een grondpositie in portefeuille of een gebouw dat niet is afgeboekt. Mijn ambitie is dat herbestemming de normale manier van werken wordt. Die cultuurverandering wil ik mede teweeg brengen. Door oplossingen te zoeken en die goede voorbeelden naar buiten te brengen, zodat iedereen er van mee kan profiteren. Ik ben net als de andere leden behoorlijk praktisch ingesteld. We gaan wat doén. 36 H-team H-team 37

20 Highlights volgens de leden van het nieuwe H-team Dionne Baaré Nieuwegein Brinkwal 7, van tandheelkundig opleidingsinstituut naar 25 loftwoningen. Het is een project van de woningbouwcorporatie in de sociale huur (ca 575,-) voor jongeren, gerealiseerd zonder onrendabele top en in heel korte tijd (proceduretijd 14 weken, bouw 6 maanden). De woningen zijn verticaal gesplitst, dus iedereen heeft een eigen tuintje. Bewoners konden ook zelf kiezen waar ze elementen (badkamer, keuken, toilet) in de woning wilden hebben. Willemijn de Boer Den Haag ca Binck36. Eigenaar corporatie Vestia besloot om de locatie (bestaande uit drie grote panden) tijdelijk te herbestemmen. Inmiddels zijn we tien jaar verder, is de wereld veranderd en is Binck36 voor de stad een creatieve HUB geworden, met creatieve bedrijvigheid, event- en exporuimte, podiumkunsten en uitgaansgelegenheid. De tijdelijke herbestemming heeft waarde toegevoegd aan de stad en heeft de potentie van de locatie getoond. Gerben van Dijk Groningen Boterdiep 63, van oude schoenenwinkel naar werkplek creatieve bedrijven. Het kernwoord is durf. Durf van initiatiefnemer en gebruiker Aaron van Delft van AAS Architecten en van eigenaar Ziengs Schoenen en vastgoedmanager Edward Doornbos om kansloze leegstand te voorkomen. Ook de ingrepen zijn gedurfd. Zo is er een gat in het dak gezaagd om een boom in het pand te kunnen planten. Teun van den Ende Schiedam De Sodafabriek, van twee verloederde oude pakhuizen in het oude havengebied van Schiedam, tot werkplek voor afstudeerders, tijdelijk decor voor de opnames van een horrorfilm en omgeving voor brainstormsessies. Met een succesvol crowdfunding-project in 2013 haalde het team euro op. Hoewel het project nog lang niet af is, wekt het ondernemerschap enthousiasme bij de duizenden volgers van het project, on- en offline, waarvan een deel financieel participeert. Carolien Ligtenberg Amsterdam Zuid-Oost 2012 en verder. Kleiburg, van typische Bijlmer-honingraadflat tot complex van gewilde kluswoningen. Consortium De Flat koopt Kleiburg in 2012, renoveert de publieke delen en verkoopt de 500 corporatiewoningen als kluswoningen. Om de leegstaande flat te activeren en de potenties van de flat zowel sociaal als ruimtelijk te laten ervaren, heb ik met bureau MEST een serie tijdelijke ontwerpinterventies uitgevoerd. Inmiddels zijn alle woningen, veel eerder dan verwacht, verkocht. Vincent Taapken Rotterdam Feijenoord en verder. Van vergeten fabrieken aan de Maas, tot authentieke werkplekken. De Piekstraat was een onbekende parel, die we zichtbaar hebben gemaakt door allerlei creatieve en commerciële evenementen te organiseren. Zo hebben we deze plek geladen met positieve associaties. En dat lokt gebruikers. Je moet zorgen dat de eigenaar meer ziet dan een veel te groot pand, verborgen op Zuid. Doordat de eindgebruikers ook eigenaar zijn geworden is een creatieve manier gevonden. Maarten van Tuijl Amsterdam, De Baarsjes Panorama West, van stadsdeelkantoor naar co-werkplek voor zzp ers en kleine ondernemers Temp.architecture is zowel de initiatiefnemer, de ontwerper, de PR agent, de makelaar als de host van Panorama West. Dit project heeft ons uitgedaagd om op een andere manier met ons vak om te gaan en geïnspireerd om op strategische wijze het bestaande zo her te gebruiken dat er nieuwe kwaliteiten en een nieuw leven ontstaan. Hilco van der Wal Rijswijk, Plaspoelpolder Van lege plint tot wervend infocentrum. Het Infocenter is het clubhuis aan één van de entrees van de Plaspoelpolder. Hier komen ondernemers, eigenaren en gemeente samen om het gebied met te veel leegstand een tweede leven te geven en de herbestemming van de Plaspoelpolder aan te jagen. De Urbanisator Plaspoelpolder werkt vanuit hier aan het verbinden van mensen met energie en het komen tot nieuwe concepten. 38 H-team H-team 39

21 Colofon Deze publicatie is een initiatief van het H-team en het Nationaal Programma Herbestemming (NPH) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. publicatie januari 2015 interviews en tekst Marijke Bovens coördinatie en (beeld)redactie Roos van Oss ontwerp en-publique.nl drukwerk Calf+Ando Deze publicatie is tot stand gekomen met medewerking van Dionne Baaré Willemijn de Boer Gerben van Dijk Teun van den Ende Carolien Ligtenberg Vincent Taapken Maarten van Tuijl Hilco van der Wal Bronvermelding fotografie Pagina 1, 2-3, 20-21, 22, 24, 26, 28, 30, 32, 34, 36: Joost Enkelaar 6-7: Raymond van Mil, Volkshotel Amsterdam 8-9: Archief ZUS, Schieblock Rotterdam 10-11: Jonathan Vos, Brandweerkazerne Maastricht 12-13: Wiki Commons, Pllek NDSM Amsterdam 14-15: Johannes van Assem, Week van het Lege Gebouw 16-17: Studio Valkenier, Ceuvel Amsterdam 18-19: Archief J-W Schoppers, RAF gebouw Strijp R Eindhoven 38: (links boven) Dionne Baaré, (rechts boven) Archief Vestia, (links boven) Judith Quax, (rechts onder) Vincent Basler 39: (links boven) AAS Groningen, (rechts boven) Teun van den Ende, (links boven) Katja Effting, (rechts onder) Urbanisator Plaspoelpolder 40 H-team