De reservebescherming van afstammelingen onder druk

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID ACADEMIEJAAR De reservebescherming van afstammelingen onder druk Masterproef van de opleiding: Master na Master in het Notariaat Ingediend door: Isabel De Pauw Studentennummer: Promotor: Professor A. Wylleman Commissaris: mevrouw C. Willemot

2 Inhoud 1. De familiale solidariteit Geschiedenis van de reservebescherming Kenmerken reserve Reserve van openbare orde of van dwingend recht? Is de reservebescherming thans nog (sociologisch) te verantwoorden?... 7 i. Goederen binnen familie houden... 7 ii. Verzekeren bestaanszekerheid toekomstige generaties... 8 iii. Heeft de reserve dan nog een doel?... 9 a. Argumenten van voorstanders van de erfrechtelijke reserve... 9 b. Argumenten van tegenstanders van de erfrechtelijke reserve De beschikkingsvrijheid van de erflater Het rommelt in het familiaal vermogensrecht i. Vroegere wetgevende initiatieven ii. Beleidsnota Minister van Justitie K. Geens a. Familiale solidariteit vs. beschikkingsvrijheid b. Een regeling op maat iii. Wetsvoorstel van 3 december a. Behoud reserve b. 1/2 e beschikbaar deel en inkorting in waarde c. Verzaking aan de reserve d. Zorgenkinderen e. Erfovereenkomsten Voorstellen de lege ferenda i. Een blik over de grenzen heen ii. Voorstellen a. Volledige beschikkingsvrijheid, eventueel met verschillende bevestigingsmomenten II

3 b. Wijziging breukdelen c. Versoepeling verbod op erfovereenkomsten d. Mogelijkheid tot doorerving of generatiesprong e. Uitbreiden onderhoudsvorderingen met de nadruk op behoeftigheid f. Een onderscheid maken tussen de verschillende nalatenschapsgoederen g. Een voorwaardelijke reserve h. Leeftijdsbeperking reserve i. Naar een erfrecht in waarde en een (opnieuw) uniform beoordelingstijdstip voor de waardering van schenkingen j. Bescherming tegen schuldeisers en roekeloos gedrag k. Gronden tot erfonwaardigheid uitbreiden l. Verkorten verjaringstermijn vordering tot inkorting m. Schenkingen tot ( ) jaar voor overlijden worden ingekort iii. Eigen mening Besluit BIBLIOGRAFIE:... I III

4 Inleiding 1. Een toekomstige erflater kan van de opgelegde wettelijke devolutieregeling afwijken via schenking, testament en/of toegelaten erfovereenkomst. Het Belgisch erfrecht is echter een reservatair erfrecht, waardoor de mogelijkheden van de erflater beperkt zijn. 1 R. DEKKERS definieert de reserve of het voorbehouden deel van de nalatenschap als het deel waarover de eigenaar niet ten kosteloze titel mag beschikken ten nadele van sommige erfgenamen, voorbehouden of reservataire erfgenamen genoemd. 2 In wat volgt zal ik mij concentreren op de sinds oudsher meest beschermde reservatairen: de afstammelingen van de erflater. 3 In België is de reserve van afstammelingen zowel kwantitatief als kwalitatief zeer verregaand. Kwantitatief omdat het beschikbaar deel waarover de erflater vrij kan beschikken tot een vierde van de fictieve massa herleid kan worden, kwalitatief omdat de reserve in natura, in erfgoederen is. 4 Bovendien is het niet mogelijk de afstammelingen deze bescherming te ontnemen, behoudens bij erfrechtelijke onwaardigheid De reservebescherming van afstammelingen is reeds geruime tijd voorwerp van discussie. De voorliggende beleidsnota van huidig Minister van Justitie Koen GEENS is slechts een logisch uitvloeisel van een reeks wetsvoorstellen die in de vorige legislaturen werd ingediend. 6 Tevens blijkt uit de analyse van verschillende bijdragen in tijdschriften en boeken dat ook binnen rechtskundige kring het reservatair erfrecht onder vuur ligt. Niet alleen het principe op zich, ook de juridisch-technische uitwerking van dit principe wordt reeds geruime tijd bekritiseerd. 7 Zo wordt bijvoorbeeld de reserve in natura die het Belgisch erfrecht nog steeds handhaaft, als een ernstige beperking van de vrije verhandelbaarheid van goederen beschouwd. 8 De reserve van afstammelingen werd reeds afgezwakt ten voordele van de langstlevende echtgenoot. De relatie met de (reserve van de) langstlevende echtgenoot zou ons echter te ver leiden en valt buiten het bestek van deze masterproef. Het volstaat te vermelden dat de reserve van de afstammelingen bij een gehuwde erflater in principe een reserve in blote eigendom is. 1 R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2013, R. DEKKERS en H. CASMAN, Handboek burgerlijk recht, IV, Antwerpen, Intersentia, 2010, Afstammelingen op voorwaarde dat ze een juridisch vastgestelde afstammingsband met de erflater hebben. Hun graad tot de erflater is irrelevant. Kleinkinderen zijn ook reservatairen indien ze in eigen hoofde of door plaatsvervulling in de plaats van hun verwerpende, overleden of onwaardige ouder tot de nalatenschap worden geroepen. 4 A.-L. VERBEKE, To reserve or not to reserve?, TEP 2011, afl. 1, (3) 5. 5 A.-L. VERBEKE, To reserve or not to reserve?, TEP 2011, afl. 1, (3) 5. 6 Beleidsverklaring van 17 november 2014, Parl.St. Kamer , nr. 54K0020/ R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2013, Infra randnummer 54. 1

5 Ik besef dat de reservebescherming samenhangt met de eveneens gecontesteerde wettelijke devolutieregels. De kritieken en voorstellen hieromtrent zouden ons echter te ver leiden, waardoor deze ook buiten het bestek van deze masterproef vallen. 3. Ook rechtssociologisch wordt de figuur van de erfrechtelijke reserve van afstammelingen in vraag gesteld. Volgens CASTELEIN is er sprake van een mentaliteitswijziging in onze samenleving, waarbij de roep om het respecteren van de individuele vrijheid van iedere burger juridisch uitgedrukt door de contract- en testeervrijheid- een centrale rol inneemt. 9 Volgens CASTELEIN moet de overheid het de burger mogelijk maken individuele keuzes te maken die gerespecteerd zullen worden. Enkel indien deze keuzes tot zodanig maatschappelijk onaanvaardbare situaties zouden leiden, mag de overheid ingrijpen. 10 Ook het nut van de erfrechtelijke bescherming wordt gecontesteerd. Daar de reserveregeling in 1804 de verzorging van de afstammelingen tot doel had, heeft de groeiende individualisering thans tot gevolg dat een individu niet langer afhankelijk is van zijn familie voor zijn bestaanszekerheid. De familie heeft als maatschappelijke taak ervoor te zorgen dat het individu in staat zal zijn vanaf een bepaald ogenblik zelf in zijn bestaanszekerheid te voldoen. 11 Het laatste grootschalig onderzoek naar de mening van de bevolking dateert van Uit dit onderzoek, gevoerd in opdracht van de Koninklijke Federatie van het Belgisch Notariaat (KFBN), bleek 88% van de ondervraagde notarissen en burgers achter de reserve te staan. 12 Recent voerde het weekblad Knack bij zijn lezers een enquête uit. Daaruit bleek dat 48% van de ondervraagden voorstander is van een volledige onterving van de kinderen. Knack merkte echter een duidelijke generatiekloof op. Bij de -35-jarigen is maar liefst 61% voor de mogelijkheid tot volledige onterving. Bij 65-plussers is dit slechts 46%. Volgens advocate L. VERSLUYS is dit weerom te verklaren vanuit de groeiende individualisering van onze samenleving C. CASTELEIN, Verleden, heden en toekomst van de erfrechtelijke reserve. Aanzetten voor een grondige en kritische reflectie in F. BUYSSENS, K. GEENS, H. LAGA, B. TILLEMAN en A.-L. VERBEKE (eds.), Over naar familie. Liber amicorum Luc Weyts, Brugge, die Keure, 2011, (91) C. CASTELEIN, Verleden, heden en toekomst van de erfrechtelijke reserve. Aanzetten voor een grondige en kritische reflectie in F. BUYSSENS, K. GEENS, H. LAGA, B. TILLEMAN en A.-L. VERBEKE (eds.), Over naar familie. Liber amicorum Luc Weyts, Brugge, die Keure, 2011, (91) C. CASTELEIN, Verleden, heden en toekomst van de erfrechtelijke reserve. Aanzetten voor een grondige en kritische reflectie in F. BUYSSENS, K. GEENS, H. LAGA, B. TILLEMAN en A.-L. VERBEKE (eds.), Over naar familie. Liber amicorum Luc Weyts, Brugge, die Keure, 2011, (91) J. VAN HOUTTE, G. FRANSSEN en W. V. WAMBEKE, De sociale betekenis van de erfrechtelijke reserve in KFBN, De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld. Deel II Belgisch recht, Brussel, Bruylant, 1997,

6 4. In deze masterproef behandel ik de reservebescherming van afstammelingen vanuit twee premissen: de familiale solidariteit en de beschikkingsvrijheid. Ons erfrecht wordt namelijk gekenmerkt door de figuur van de reserve als compromis tussen de beschikkingsvrijheid van de decuius en de bevoorrechte aanspraken van sommige bloedverwanten van de decuius op een deel van diens nalatenschap. 14 Vooreerst bespreek ik de oorsprong, kenmerken en aard van de reserve. Daarna ga ik na of de reserve vandaag nog (sociologisch) te verantwoorden is en maatschappelijk gedragen wordt. Vervolgens zal ik summier een aantal wetgevende initiatieven bespreken die in het verleden zijn ingediend. Ik bespreek het beleidsvoorstel van Minister van Justitie Koen GEENS en een thans voorliggend wetsvoorstel. Daaropvolgend zal ik een aantal voorstellen de lege ferenda toelichten. Sommige voorstellen behelzen het reservatair erfrecht in se, andere voorstellen verzachten een aantal ongewenste effecten van deze reserveregeling. Het is geenszins de bedoeling een exhaustieve opsomming te geven van mogelijke oplossingen. Andere voorstellen zijn derhalve mogelijk. 1. De familiale solidariteit 1.1 Geschiedenis van de reservebescherming 5. We weten dat de materiële beperking op de testeervrijheid ontstond ten laatste in de 1 ste eeuw v. Chr. Indien bepaalde erfgenamen bij versterf meenden dat zij hun portio debita of legitima niet ontvangen hadden, konden zij zich in bepaalde gevallen tot de rechter wenden via een querela inofficiosi testamenti (klacht wegens onbehoorlijk testament). Ascendenten, descendenten en in bepaalde gevallen zelfs broers en zusters baseerden deze klacht op het officium pietatis (een plichtsbetrachting jegens personen waarmee men verbonden is). Deze pietas bepaalde binnen de familie een reeks wederzijdse rechten en verplichtingen. De verplichting tot levensonderhoud, tot het begraven van de parentibus, tot het opvoeden van de kinderen en tot het nalaten van een deel van de goederen aan bepaalde erfgenamen behoorden tot de plichten van naaste familieleden. De klacht wegens onbehoorlijk testament leidde soms tot de nietigheid van het testament. Men nam aan dat de testator geestelijk gestoord was en derhalve onbekwaam om een geldig testament op te maken. Het breukdeel van de legitieme portie stond aanvankelijk niet vast. Het was Justinianus die het recht op een legitieme portie 14 M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179)

7 grondig wijzigde en dit deel bepaalde op 1/3 e bij vier kinderen of minder en 1/2 e bij vijf kinderen of meer Tijdens het Ancien Régime had de réserve coutumière in het Franse gewoonterecht tot doel bepaalde goederen binnen de familie te houden. Deze rechtsfiguur was gericht op de eigen onroerende goederen. Het beoogde een collectieve bescherming daar de réserve aan de ganse groep reservatairen toegekend werd. 16 Dat deze reserve enkel gericht was op onroerende goederen is eenvoudigweg te verklaren. Onroerende goederen vormden het belangrijkste deel van iemands nalatenschap. 17 Vanzelfsprekend ging het om een reserve in natura: een recht op de onroerende goederen zelf. We kunnen wel opmerken dat het erfrecht vooral van belang was voor de happy few : de meerderheid van de bevolking had een gering patrimonium. 18 Iets later werd de légitime in het gewoonterecht ingevoerd. Tot dan bood de réserve namelijk geen bescherming tegen schenkingen van eigen goederen of roerende goederen en aanwinsten. De légitime had een subsidiair karakter en beoogde vooral de bescherming van de nieteerstgeboren kinderen. Men bood hierbij een bescherming tegen alle giften, dus ook tegen schenkingen onder de levenden en dit ten aanzien van het volledige vermogen van de erflater. Later kreeg de légitime net zoals de réserve een erfrechtelijk karakter De Franse Revolutie werd gekenmerkt door een enorme belangstelling voor de problematiek van het erfrecht en in het bijzonder voor de testamentaire vrijheid en de reserve. Dit is te verklaren vanuit de twee belangrijkste idealen bij de revolutie: vrijheid en gelijkheid. 20 De réserve coutumière werd verlaten daar deze een té feodaal en té aristocratisch karakter had. 21 Men mag niet vergeten dat deze réserve vooral de rijke adel diende en een herverdeling van de 15 F. STEVENS, De reserve in historisch perspectief in KFBN, De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld. Deel II Belgisch recht, Brussel, Bruylant, 1997, (5) M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179) M. J. A. VAN MOURIK, Perspective 5 Comparative Law The Netherlands in C. CASTELEIN, R. FOQUÉ en A. VERBEKE (eds.), Imperative Inheritance Law in a Late-Modern Society. Five perspectives, Antwerpen, Intersentia, 2009, (107) M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, F. STEVENS, De reserve in historisch perspectief in KFBN, De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld. Deel II Belgisch recht, Brussel, Bruylant, 1997, (5) M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011,

8 grond tegenhield door goederen binnen de familiale groep te houden. Ook Napoleon wou een verbrokkeling van het grootgrondbezit en behield in grote mate de principes van de Franse Revolutie. 22 De reserve van de Code Napoleon werd een reserve op alle erfgoederen. 23 Vooral de legitima en de légitime stonden model voor onze huidige reserve. Het Romeinse recht inspireerde de opstellers wat de grondslag van de reserve betreft (solidariteit tussen nauwe bloedverwanten), het gewoonterecht stond model voor de organisatie van de reserve (een pars hereditatis recht op de erfgoederen zelf). 24 De verdienste van de opstellers van het Burgerlijk Wetboek was niet zo zeer gelegen in het uitwerken van een origineel systeem dan wel in het handig samenbrengen van wat de tweevoudige traditie in het Frans privaatrecht in de loop der eeuwen aan waardevols had opgebracht Kenmerken reserve 8. Ik bespreek heel summier twee kenmerken van de reserve. Deze kenmerken beschouw ik als de belangrijkste, daar zij tot de meeste problemen en bezwaren in de praktijk leiden. Voor een meer uitgebreide bespreking van alle kenmerken van de reserve, verwijs ik graag naar de bijdrage van R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE Ten eerste verleent de reserve een aanspraak op een deel van de nalatenschap. Het is een pars hereditatis. Dit houdt in dat de afstammeling slechts zijn aanspraken kan laten gelden indien hij effectief als erfgenaam tot de nalatenschap geroepen wordt. Een afstammeling die de nalatenschap verwerpt, kan derhalve geen reservataire aanspraken laten gelden. Daarnaast heeft dit pars hereditatis tot gevolg dat men bij de bepaling van de reserve enkel rekening houdt met de massa waarop de reservatair ab intestaat aanspraak zou hebben gehad. Bijvoorbeeld: goederen die aan een anomale terugkeer zijn onderworpen worden niet toegevoegd aan de fictieve massa waarop de reserve wordt berekend. Tenslotte impliceert dit kenmerk dat de reserve een erfrechtelijk vorderingsrecht inhoudt. Tijdens het leven van de erflater staat de reservatair dus machteloos tegenover beschikkingen (om niet) van de erflater M. COENE, Over erven, gisteren, vandaag en morgen(1), TPR 2006, afl. 4, (1655) P. DE PAGE, La réserve héréditaire: quel futur? in S. WATILLON, Tussen vrijheid en regelgeving : de uitdaging voor de notaris, Brussel, Larcier, 2011, (153) M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, R. DILLEMANS, De erfrechtelijke reserve, Leuven, Drukkerij Ceuterick, 1960, R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2013, R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2013,

9 10. Ten tweede verleent de reserve aan de afstammelingen een recht op een deel van de erfgoederen zelf. Afstammelingen dienen zich niet tevreden te stellen met een vordering in waarde. Nochtans heeft de reservatair geen aanspraak op ieder goed van de nalatenschap. Het volstaat indien hij erfgoederen verkrijgt, ongeacht of deze een minder grote (emotionele) waarde voor hem zouden hebben. Dit kenmerk heeft tot gevolg dat de inkorting in natura zal gebeuren. Dit vormt in de praktijk de grootste en bijna onoverkomelijke hinderpaal indien een erflater zijn voornaamste vermogensbestanddeel wil overmaken aan één van de kinderen Reserve van openbare orde of van dwingend recht? 11. Een rechtsregel is maar zo sterk als zijn sanctionering. Het is derhalve van belang na te gaan wat het karakter is van de erfrechtelijke reserve. 12. Gedurende ruime tijd ging men ervan uit dat de erfrechtelijke reserve van openbare orde was. 29 Het Hof van Cassatie bevestigde in een arrest van 8 maart 1934 dit openbare-ordekarakter vermits de reserve een goede maatschappelijke en familiale ordening nastreeft. 30 Iedere overeenkomst of wilsuiting die afbreuk deed aan de reserve was daarom absoluut nietig. Deze stringente opvatting werd echter van in het begin reeds getemperd. De reserve zou namelijk haar openbare-orde-karakter verliezen na het overlijden van de erflater. 31 Partijen kunnen vanaf dat ogenblik verzaken aan de nietigheid. 32 Heden is de meerderheid van de rechtsleer echter van mening dat de reserve slechts van dwingend recht is, daar zij enkel de bescherming van private belangen beoogt. 33 Gelet op het voornaamste doel van de reserve, nl. het beschermen van de afstammelingen tegen overdreven beschikkingen van de erflater, dient de reserve enkel beoordeeld te worden vanuit het perspectief van deze erfgenamen. Voor de erflater zelf is deze reservebescherming neutraal: hij verliest geenszins zijn beschikkingsbevoegdheid. 34 Afstammelingen hebben een 28 R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2013, Cass. 8 maart 1934, Rev.prat.not.b. 1934, 567; Cass. 30 maart 1944, Rev.prat.not.b. 1944, 314; Luik 21 februari 1968, JL , Cass. 8 maart 1934, Rev.prat.not.b. 1934, M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179) R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2013, 179; M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179) R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2013,

10 vorderingsrecht en geen plicht om de inkorting te vragen van de door de erflater verrichte handelingen om niet die het beschikbaar deel overschrijden. Zij kunnen er derhalve ook aan verzaken. Men spreekt van een relatieve nietigheid. Wie het meerdere kan, kan ook het mindere. Na het openvallen van de nalatenschap kan de reservatair overeenkomen dat de reserve niet in natura dient te gebeuren Heeft het dwingendrechtelijk karakter van de reserve tot gevolg dat men tijdens het leven van de erflater al afstand kan doen van de reservebescherming? In sommige situaties kan dit wenselijk zijn. Men denke bijvoorbeeld aan gezinnen waarin men een regeling uitwerkt waarbij een kind reeds vooraf verzaakt aan zijn reserve ter bescherming van een gehandicapte broer of zus. Het recht om te verzaken aan zijn reserve ontstaat slechts na het openvallen van de nalatenschap. Bovendien gooit ook het absolute verbod op erfovereenkomsten roet in het eten. 36 De erflater kan dus niet voorkomen dat een afstammeling alsnog, ondanks (impliciete) afspraken, de inkorting eist. Verderop in deze masterproef zal ik een voorstel tot (gedeeltelijke) afschaffing van het verbod op erfovereenkomsten bespreken Is de reservebescherming thans nog (sociologisch) te verantwoorden? i. Goederen binnen familie houden 14. Landeigendommen en familiegoederen omvatten in de tijd van Napoleon het belangrijkste bestanddeel van iemands nalatenschap. Roerende goederen waren toen niet zo waardevol als nu. Het patrimonium van een erflater bestond uit de familievermogens van de vorige generaties. Een deel van dit familievermogen legateren aan een derde zonder enige tegenprestatie was toen zeer onlogisch. 38 Thans speelt het familievermogen echter niet zo n grote rol meer. Het vermogen van een erflater wordt in onze huidige samenleving vooral gevormd door het inkomen uit arbeid COENE, M., BARBAIX, R. en GEELHAND, N., Overzicht van rechtspraak. Giften , TPR 2013, afl. 1, (175) COENE, M., BARBAIX, R. en GEELHAND, N., Overzicht van rechtspraak. Giften , TPR 2013, afl. 1, (175) Infra randnummer M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179) M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179)

11 ii. Verzekeren bestaanszekerheid toekomstige generaties 15. Door de spectaculaire stijging van de levensduur en het uitgebreide recht van de langstlevende echtgenoot, is de meerderheid van de kinderen reeds pensioengerechtigd bij het overlijden van de ascendenten. Hun bestaanszekerheid dient derhalve reeds lange tijd met andere middelen verzekerd te zijn. 40 Zoals hierboven reeds gesteld, is de maatschappelijke taak van de familie thans beperkt en veranderd. Men zal er nu vooral voor zorgen dat het individu vanaf een bepaald ogenblik zelf in zijn bestaanszekerheid kan voorzien. De verzorgingsstaat biedt een vangnet indien dit niet mogelijk blijkt. 41 Daarom zal men heden vooral de nadruk leggen op het verzekeren van een goede opvoeding en opleiding tijdens het leven van de ouders, eerder dan het dwingend doorgeven van familiegoederen. 42 Toch mag men de familiale solidariteit niet onderschatten. Individualisering en familiale solidariteit sluiten elkaar zeker niet uit. In onze samenleving heerst nog steeds een cultuur van gezins- en familiesolidariteit. 43 Het is echter paradoxaal dat de reserve deze solidariteit kan ondermijnen. Ik denk hierbij aan ouders die de bestaanszekerheid van een gehandicapt kind of kind in financiële problemen willen verzekeren. Zij zullen geconfronteerd worden met het onvoorwaardelijk en forfaitair breukdeel van het andere kind. Op deze manier is de reserve dan geenszins een garantie voor de bestaanszekerheid van de toekomstige generatie. De reserve wordt toegepast, ook als het nagestreefde doel, -de bestaanszekerheid-, niet aan de orde is. 44 Anderzijds blijft de reserve ook beperkt tot dat breukdeel, ook al is dit onvoldoende voor de bestaanszekerheid. 45 Vandaag kan men dus stellen dat zowel omwille van technisch-juridische uitbouw als omwille van de gewijzigde socio-economische omstandigheden een dwingende reserveaanspraak niet noodzakelijk de goede verzorging en de bestaanszekerheid waarborgt van die beperkte groep nabestaanden, die er bij onterving beroep kan op doen, aldus M. COENE M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, C. CASTELEIN, Verleden, heden en toekomst van de erfrechtelijke reserve. Aanzetten voor een grondige en kritische reflectie in F. BUYSSENS, K. GEENS, H. LAGA, B. TILLEMAN en A.-L. VERBEKE (eds.), Over naar familie. Liber amicorum Luc Weyts, Brugge, die Keure, 2011, (91) M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, J. VAN HOUTTE, G. FRANSSEN en W. V. WAMBEKE, De sociale betekenis van de erfrechtelijke reserve in KFBN, De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld. Deel II Belgisch recht, Brussel, Bruylant, 1997, (39) C. CASTELEIN, Verleden, heden en toekomst van de erfrechtelijke reserve. Aanzetten voor een grondige en kritische reflectie in F. BUYSSENS, K. GEENS, H. LAGA, B. TILLEMAN en A.-L. VERBEKE (eds.), Over naar familie. Liber amicorum Luc Weyts, Brugge, die Keure, 2011, (91) M. COENE, Erfrecht: openvallen van de nalatenschap, devolutie, erfovereenkomsten, reserveregeling, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 1996, 286; M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011,

12 Volgens C. CASTELEIN kan de bestaanszekerheid daarom enkel gewaarborgd worden door middel van een onderhoudsvordering. 47 iii. Heeft de reserve dan nog een doel? a. Argumenten van voorstanders van de erfrechtelijke reserve 16. Het voordeel bij uitstek van een reserveregeling is de rechtszekerheid. 48 De toekomstige erflater en diens eventuele vermogensplanners weten welk deel onbeschikbaar is en binnen welke grenzen men vrij kan beschikken. 17. De afschaffing van de reserve zou volgens sommigen tot meer betwistingen leiden. 49 Zo zou men vaker een (ontervend) testament betwisten op basis van ontbreken van een geldige toestemming of wilsvorming. Dit argument is te nuanceren, daar betwisting van een notarieel testament slechts mogelijk is door de moeilijke procedure van valsheid in geschriften gepleegd door de notaris. Het is echter wel een reëel risico dat afstammelingen hun ouders onder druk zullen stellen. 50 Ook omgekeerd houden ouders echter de stok van de onterving achter de deur indien de reserve volledig wordt afgeschaft. De erfenis wordt op die manier een sterk chantagemiddel van de ouders ten opzichte van hun kinderen. Ook tussen kinderen onderling kan dit tot een enorme competitiviteit zorgen. Daarnaast bestaat ook steeds een reëel risico op invloed van buitenaf. Vooral bij oudere mensen, die zeer kwetsbaar zijn voor beïnvloeding, bestaat de vrees dat men op initiatief van de (nieuwe) partner zijn kinderen onterft. Deze erfenisbejaging, die nu reeds bestaat, zal bij volledige afschaffing van de reserve nog lucratiever worden. Thans gaan stemmen op om de reserve tot een bepaald breukdeel te herleiden, ongeacht het aantal kinderen. Oud-vrederechter J. NOLF uit hierbij de vrees dat men uiteindelijk afstevent op 47 C. CASTELEIN, Verleden, heden en toekomst van de erfrechtelijke reserve. Aanzetten voor een grondige en kritische reflectie in F. BUYSSENS, K. GEENS, H. LAGA, B. TILLEMAN en A.-L. VERBEKE (eds.), Over naar familie. Liber amicorum Luc Weyts, Brugge, die Keure, 2011, (91) R. FOQUÉ en A.-L. VERBEKE, Towards an Open and Flexible Imperative Inhertitance Law in C. CASTELEIN, R. FOQUÉ en A.-L. VERBEKE (eds.), Imperative Inheritance Law in a Late-Modern Society. Five perspectives, Antwerpen, Intersentia, 2009, (203) H. CASMAN, Perspective 5 Comparative Law Belgium in C. CASTELEIN, R. FOQUÉ en A. VERBEKE (eds.), Imperative Inheritance Law in a Late-Modern Society. Five perspectives, Antwerpen, Intersentia, 2009, (153) 162; M. J. A. VAN MOURIK, Perspective 5 Comparative Law The Netherlands in C. CASTELEIN, R. FOQUÉ en A. VERBEKE (eds.), Imperative Inheritance Law in a Late-Modern Society. Five perspectives, Antwerpen, Intersentia, 2009, (107) M. J. A. VAN MOURIK, Perspective 5 Comparative Law The Netherlands in C. CASTELEIN, R. FOQUÉ en A. VERBEKE (eds.), Imperative Inheritance Law in a Late-Modern Society. Five perspectives, Antwerpen, Intersentia, 2009, (107)

13 een volledige afschaffing van de reserve zodra men aan de huidige breukdelen raakt. 51 Indien men de reserve vandaag summier behoudt, schaft men het morgen misschien volledig af. b. Argumenten van tegenstanders van de erfrechtelijke reserve 18. Het meest gehoorde tegenargument van de reserve bestaat in de onenigheid en/of het gebrek aan contact tussen de erflater en zijn afstammeling(en). Voor heel wat mensen voelt de reservebescherming in dat geval onbillijk aan. Daarbij staat de onmogelijkheid om te doen met mijn geld wat ik wil voor veel mensen gelijk aan een enorme beperking van de vrije wil. 19. A.-L. VERBEKE verwerpt de figuur van de reserve ten gunste van afstammelingen als een blind projectiel. 52 Volgens deze auteur is de Belgische reserve blind voor enige vorm van behoefte, nood of bijdrage geleverd door de erfgenamen. Puur op grond van bloedverwantschap wordt een forfaitair gedeelte aan een kind gegeven, of dat kind dit nu nodig heeft of niet, contact heeft met de ouder of niet, aldus de auteur. 53 Volgens A.-L. VERBEKE zorgt de reserve ervoor dat het ouders onnodig moeilijk wordt gemaakt een zwakker kind maximaal te beschermen. 54 Daarnaast vormt de reserve volgens deze auteur een zware inbreuk op de beschikkingsvrijheid van een eigenaar over zijn vermogen. Nochtans wordt het recht op eigendom beschermd door art. 1 Eerste Protocol EVRM Ondanks het vorderingsrecht voor de afstammelingen om de inkorting te vragen, mist de reserve bovendien enige strijdkracht tijdens het leven van de erflater. De erflater behoudt de volledige beschikkings- en bestuursbevoegdheid over zijn vermogen. 56 Tijdens zijn leven is vaders wil wet. 57 Er bestaat nog geen vordering ad futurum die een erfgenaam toestaat het recht van zijn rechtsvoorganger om in alle vrijheid zijn eigen goederen te gebruiken, te beknotten. 58 De afstammelingen zullen pas na het overlijden van de erflater diens vrijgevigheden kunnen aanvechten. 51 Mening geuit in een aflevering van de Zevende Dag op 23 november 2014: 52 A.-L. VERBEKE, De legitieme ontbloot of dood? Leve de echtgenoot!(1), TPR 2000, afl. 3, (1111) A.-L. VERBEKE, To reserve or not to reserve?, TEP 2011, afl. 1, (3) A.-L. VERBEKE, To reserve or not to reserve?, TEP 2011, afl. 1, (3) A.-L. VERBEKE, To reserve or not to reserve?, TEP 2011, afl. 1, (3) M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179) M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179) Luik 8 januari 2002, JT 2002, afl. 6057,

14 Het Hof van Beroep te Luik diende te oordelen over het derdenverzet van een afstammeling tegen een in kracht van gewijsde gegaan vonnis dat beslist had dat de schuld van de vader te verhalen was op het eigen vermogen van de moeder. De afstammeling hoopte op deze manier zijn reserveaanspraak veilig te stellen. Deze vordering werd afgewezen bij gebrek aan belang in hoofde van de afstammeling. 59 Bovendien is de vordering tot inkorting een erfrechtelijke vordering en kan deze pas worden ingesteld door de erfgerechtigde indien op het ogenblik van het overlijden van de erflater blijkt dat hij een reservataire erfgenaam is én zijn aanspraken kwantitatief en/of kwalitatief in het gedrang komen. 60 In sommige gevallen zal het echter onmogelijk zijn te achterhalen wie begiftigd is en in welke mate dit gebeurd is. Men denke hierbij aan een erflater die systematisch kleine bedragen afhaalt en deze aan een derde overhandigt. De grote bewijslast ten aanzien van deze afstammeling, gerechtskosten en de psychologische druk die met een gerechtelijke procedure gepaard gaan, zijn daarnaast mogelijke belemmeringen tot het instellen van een vordering tot inkorting. Tijdens het leven van de erflater zijn de afstammelingen machteloos. Slechts in uitzonderlijke omstandigheden zoals verkwistingsgedrag of wilsongeschiktheid zal men vrijgevigheid tijdens het leven kunnen voorkomen door een bewindsregime M. ADRIAENS benadrukt ten slotte dat de erflater, ondanks het bestaan van de reserve, de facto kan overgaan tot onterving. Afstammelingen kunnen gedane giften laten inkorten, maar wanneer is er sprake van een gift? Vaak zullen de constitutieve bestanddelen van een gift (de overdracht van de zaak, de animus donandi en het gebrek aan een tegenprestatie) ontegensprekelijk vaststaan. Zodra er echter een door de schenker economisch evenwaardig geachte tegenprestatie voorhanden is, spreekt men van een handeling ten bezwarende titel. Deze technieken kunnen de facto een onterving inhouden. Deze tegensprestatie bestaat echter niet steeds uit kapitaal. M. ADRIAENS illustreert dit door de zogenaamde zorgcontracten waarbij men een deel in een onverdeeld goed overdraagt onder last de afstanddoener kost en inwoon te verschaffen. Het Hof van Beroep te Brussel kwalificeerde dit contract als een kanscontract. Volgens het Hof is het voor de kwalificatie als een rechtshandeling zuiver ten bezwarende titel niet vereist dat de respectieve prestaties der beide partijen strikt evenwaardig zijn. 62 Enkel het 59 Luik 18 mei 2006, JT 2007, afl. 6255, R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2013, M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179) Brussel 11 september 2012, T.Not. 2012, afl. 10,

15 aartsmoeilijke bewijs van een vermomde schenking staat dan nog ter beschikking van de afstammelingen. Ook een beding van aanwas ten voordele van de langstlevende echtgenoot wordt vaak als een kanscontract beschouwd. Enkel manifeste kansverschillen zullen de kwalificatie van schenking toelaten. Desalniettemin kunnen deze technieken een feitelijke onterving inhouden waartegen de reservatairen geen enkel verweer hebben De beschikkingsvrijheid van de erflater 2.1 Het rommelt in het familiaal vermogensrecht i. Vroegere wetgevende initiatieven 22. Zoals hierboven reeds besproken, staat de erfrechtelijke reserve van afstammelingen reeds geruime tijd ter discussie. Dit getuigen de verschillende wetsvoorstellen die aan de basis liggen voor het huidig voorliggend wetsvoorstel. In wat volgt bespreek ik heel summier een aantal voorstellen. Hiermee wil ik aantonen dat de anno 2015 gecontesteerde thema s niet nieuw zijn en reeds geruime tijd onder druk staan. Ten eerste is de herleiding van het beschikbaar gedeelte tot de helft van de fictieve massa niet nieuw. De wens tot het herleiden van de reserve tot de helft ongeacht het aantal kinderen blijkt reeds uit een wetsvoorstel van Dit compromis tussen voorstanders van de volledige vrijheid en voorstanders van de huidige reserve zou volgens de auteurs leiden tot meer rechtszekerheid. Vanaf de erflater één afstammeling heeft, wordt het beschikbaar deel eenduidig teruggebracht op de helft. 65 Ook de wens om de stief- 66 of kleinkinderen 67 te kunnen begunstigen is niet nieuw. Deze wetsvoorstellen worden steeds gekaderd binnen de wijzigende maatschappij. De opkomst van nieuw samengestelde gezinnen en de steeds ouder wordende erflaters liggen aan de basis voor deze wetsvoorstellen. 63 M. ADRIAENS, Vaders wil is wet, of toch niet helemaal? Over het de facto onterven van reservataire erfgenamen door middel van giften in R. BARBAIX en A.-L. VERBEKE (eds.), Actuele knelpunten familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, (179) Wetsvoorstel (E. HAEGEMAN et. al) houdende wijziging van het Burgerlijk Wetboek inzake het beschikbaar gedeelte der goederen, Parl.St. Kamer , nr. 50K1813/ Wetsvoorstel (E. HAEGEMAN et. al) houdende wijziging van het Burgerlijk Wetboek inzake het beschikbaar gedeelte der goederen, Parl.St. Kamer , nr. 50K1813/001, Onder andere: Wetsvoorstel (A. BORGINON et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek teneinde het stiefkind als erfgenaam te kunnen benoemen, Parl.St. Kamer , 51K1853/ Onder andere: Wetsvoorstel (A. BORGINON et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek teneinde de erfrechtelijke reserve aan descendenten te berekenen per staak, Parl.St. Kamer , 51K1854/

16 Ten slotte is het absolute verbod op erfovereenkomsten achterhaald. Dit werd ook duidelijk uit een wetsvoorstel hieromtrent. 68 ii. Beleidsnota Minister van Justitie K. Geens 23. Hierna wordt de beleidsnota van huidig Minister van Justitie besproken. 69 In vrij vage bewoordingen worden twee beleidsdoelen naar voor geschoven. Het is natuurlijk afwachten of de beloofde hervorming van het erfrecht in deze legislatuur vorm zal krijgen. a. Familiale solidariteit vs. beschikkingsvrijheid De beleidsnota vermeldt als voornaamste uitdaging in het erfrecht: een nieuw evenwicht tussen de familiale solidariteit en de beschikkingsvrijheid van het individu. Men wil meer keuzevrijheid om te bepalen aan wie de erfenis toekomt. Dit wordt concreet uitgewerkt door de mogelijkheid tot verhoging van het beschikbaar deel van de nalatenschap te onderzoeken. b. Een regeling op maat Ook een regeling op maat van elke bijzondere gezinssituatie zonder dat daartoe een verplichting bestaat, is voor de huidige minister een doelstelling. iii. Wetsvoorstel van 3 december 2014 Hierna wordt het thans voorliggend wetsvoorstel besproken. Dit werd tot op heden nog niet verder in de Kamer besproken. Ik merk op dat het wetsvoorstel heel wat gecontesteerde thema s behelst. Voordien werden steeds afzonderlijke wetsvoorstellen ingediend per thema. a. Behoud reserve 24. Op 3 december 2014 dienden enkele parlementsleden van Open Vld een voorstel in tot hervorming van het erfrecht. 70 Onder meer de reserve van kinderen wordt in dit wetsvoorstel grondig hervormd. De indieners van dit wetsvoorstel opteren voor het behoud van de reserve van de kinderen, omdat hiervoor nog steeds degelijke argumenten bestaan: de voortzetting van de opvoedingsplicht na het overlijden; de bevestiging van de familiale solidariteit, die los staat van behoefte maar eerder een bevestiging inhoudt van een zelfs abstract beleefde familieband; het minstens gedeeltelijk behoud van het familievermogen in de familie; een waarborg voor een 68 Wetsvoorstel (S. SMEYERS) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de globale erfovereenkomst over een niet-opengevallen nalatenschap betreft, Parl.St. Kamer , 53K2788/ Beleidsverklaring van 17 november 2014, Parl.St. Kamer , nr. 54K0020/ Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/

17 minimale gelijkheid tussen alle kinderen van de erflater, enz. 71 Desalniettemin pleiten de auteurs van dit wetsvoorstel voor een afzwakking van de reserve van afstammelingen. Volgens hen mag de reserve in omvang verminderen, moet ze niet meer in natura toegekend worden en kan ze ook bezwaard worden met voor het kind restrictieve bestuursbevoegdheden wanneer dit in het belang is van het kind zelf. Bij dit laatste verwijst men naar de zogenaamde zorgenkinderen. 72 b. 1/2 e beschikbaar deel en inkorting in waarde 25. De auteurs stellen voor het beschikbare deel in alle gevallen uniform te bepalen op de helft van de nalatenschap. 73 Daarnaast stelt men voor de inkorting in waarde in te voeren. Een inkorting in natura gaat volgens de auteurs gepaard met volgende bekommernissen: een enorme hinder voor een degelijke successieplanning, een belemmering van het vrij verkeer van goederen, een feitelijke onbeschikbaarheid en een dreiging voor de begiftigde. Deze laatste weet namelijk dat zijn eigendomsrecht kan worden ontbonden door de inkorting in natura en zal daarom misschien geneigd zijn het goed te verwaarlozen. 74 Deze inkorting in waarde moet het mogelijk maken een bedrijf aan één van de kinderen na te laten, waarbij de andere kinderen genoegen moeten nemen met de tegenwaarde van hun erfdeel. De wil van de erflater primeert dus niet om de omvang van het reservatair erfrecht te bepalen, wel om te bepalen welke goederen aan de reservataire erfgenamen worden toegekend, dan wel of ze zich tevreden moeten stellen met een uitkering ervan in geld, aldus het wetsvoorstel. 75 Indien de vordering tot inkorting echter gericht is tegen een begunstigde derde 76, blijft de inkorting in natura wel mogelijk. De bekommernis om goederen in de familie te houden, moet primeren op de moeilijkheden die dergelijke inkorting in natura met zich meebrengt. 77 Het wetsvoorstel maakt bovendien het verzaken aan de inkorting in natura ten aanzien van een niet 71 Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001, Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001, Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001, Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001, Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001, Het wetvoorstel definieert een derde als een niet-familielid. 77 Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001,

18 opengevallen nalatenschap mogelijk. Tot slot willen de auteurs de verjaringstermijn om de inkorting te eisen reduceren tot een kortere termijn. c. Verzaking aan de reserve 26. M.i. bevindt de grootste hervorming zich echter in de mogelijkheid tot verzaking aan de reserve. Vooral ten aanzien van een gehandicapt kind bestaat de behoefte om een sluitende regeling te treffen ten behoeve van dit kind, met medewerking van de andere afstammelingen. Geïnspireerd door het Franse recht koppelen de indieners van dit wetsvoorstel een drietal voorwaarden aan de verzaking. Zo is het enkel mogelijk te verzaken in concreto, met betrekking tot een of meer bepaalde giften die aan een of meer bepaalde personen zijn gedaan. Daarnaast dient men de verzaking in een notariële akte op te nemen. Daar men beïnvloeding of druk wil vermijden, zal de verzaker alleen voor de notaris verschijnen. In de akte worden uitdrukkelijk de juridische gevolgen van de verzaking en de aanvaarding ervan opgenomen. Tot slot kan de verzaking worden herroepen, in het bijzonder indien de verzaker op het ogenblik van het openvallen van de nalatenschap behoeftig is. 78 d. Zorgenkinderen 27. Het gaat om kinderen waarvan kan worden gevreesd dat zij na hun meerderjarigheid niet in staat zullen zijn om hun persoonlijke of patrimoniale belangen zelf en zelfstandig adequaat te behartigen, wegens fysieke, psychische of sociale functiebeperkingen, of een combinatie daarvan. 79 Het wetsvoorstel staat een ouder toe het erfdeel van dit kind met een last te bezwaren, voor zover deze last dient om het kind tegen ondoordacht beheer van zijn erfdeel te beschermen. Het erfdeel kan bijvoorbeeld tot het vruchtgebruik beperkt worden voor zover de waarde daarvan met het erfdeel in volle eigendom overeenstemt, maar de last kan ook bestaan in de toekenning van het erfdeel op termijn, in schijven of onder de vorm van een lijfrente. Daarnaast moet deze last gepaard gaan met aanduiding van een soort testamentuitvoerder. Deze krijgt onmiddellijk na het overlijden de opdracht om een rechterlijke beschermingsmaatregel als bedoeld in art. 492/1 te verzoeken, overeenkomstig artikel 1238, 1, van het Gerechtelijk Wetboek. Indien een bewindvoerder wordt aangeduid, zal deze de 78 Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001, F. SWENNEN en G. VELGHE, Zorgenkinderen: persoonlijke en patrimoniale zorgstrategieën voor ouders van een zorgenkind, Gent, Larcier, 2013, 1. 15

19 opdracht hebben te waken over de uitvoering van de last in overeenstemming met de belangen van de afstammeling. Indien het kind echter reeds onder een rechterlijke beschermingsmaatregel is geplaatst bij overlijden van de ouder, zal de bewindvoerder zich tot de vrederechter wenden om de genomen beschermingsmaatregel zo nodig te laten aanpassen in functie van de door de erflater opgelegde last. Dit dient weerom in overeenstemming met de belangen van het kind te zijn. 80 Kortom, het wetsvoorstel stelt een beperking aan de beheersbevoegdheid van het kind voor, ingegeven door het belang van het kind en de noodzaak aan bescherming tegen ondoordacht beheer. Men verwijst in het wetsvoorstel naar art. 488/1 en 488/2 BW. e. Erfovereenkomsten 28. Thans geldt een absoluut verbod op erfovereenkomsten. Het wetsvoorstel wil hierin verandering brengen, met uitzondering voor de overeenkomsten die slaan op de nalatenschap van een derde. Het wetsvoorstel maakt een onderscheid tussen de erfovereenkomsten ten bijzondere titel en de uitdrukkelijk toegelaten erfovereenkomst of het familiepact. Eén overeenkomst, het familiepact, wordt in de wet nader uitgewerkt, daar zij aan een duidelijke behoefte van ouders tegemoet komt. Deze overeenkomst kan bij notariële akte worden gesloten door vader en/of moeder samen met hun (klein)kinderen en eventueel zelfs met stiefkinderen. De akte behelst het vaststellen of het bereiken van een evenwicht tussen de vermoedelijke erfgerechtigden in rechte nederdalende lijn wat betreft de schenkingen en voordelen die dezen reeds hebben verkregen of uit de overeenkomst krijgen. Men kan hierbij ook afspraken maken over de waarde die aan de schenkingen wordt gegeven. Deze waarde zal bepalend zijn bij de samenstelling van de fictieve massa. Men kan in deze overeenkomst verzaken aan de inbreng, maar niet aan de inkorting. Deze laatste verzaking dient eenzijdig te gebeuren voor de notaris, om misbruik of druk van de ouders te vermijden. Bovendien zal de verzakende afstammeling hierbij voldoende ingelicht worden over de draagwijdte van deze verzaking. De datum waarop de waarde van de schenkingen wordt vastgeklikt is volgens het voorstel ook tegenwerpelijk aan de afstammelingen die niet aanwezig waren bij de akte Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001, Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER et. al) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St. Kamer , nr. 54K0681/001,

20 2.2 Voorstellen de lege ferenda i. Een blik over de grenzen heen 29. Ik zal steeds een functionele rechtsvergelijking maken tot staving van bepaalde voorstellen de lege ferenda. Het staat echter ontegensprekelijk vast dat de Belgische reserve tot de sterkste ter wereld behoort. 82 Zo is de reserve voor afstammelingen zowel kwantitatief als kwalitatief zeer verregaand. Het beschikbaar deel kan herleid worden tot een vierde van de fictieve massa bij drie afstammelingen of meer. Daarnaast worden alle schenkingen, aan wie ook en wanneer ook gedaan, toegevoegd aan de fictieve massa volgens hun staat ten tijde van de schenking, maar tegen de waarde op het tijdstip van overlijden. Ten slotte worden de erfgoederen vrij, onbezwaard en onbelast verkregen in natura. Deze verregaande bloedbescherming kan men aan een afstammeling niet ontnemen, tenzij bij erfrechtelijke onwaardigheid. 83 ii. Voorstellen 30. Hierna volgen een aantal voorstellen de lege ferenda. Deze voorstellen bieden een antwoord op een aantal aangehaalde verzuchtingen die heden gepaard gaan met de reserve. Sommige voorstellen wijzigen fundamenteel de huidige reservebescherming van afstammelingen, andere houden louter een procedurele aanpassing in en sommige zijn een aanvulling op de reserve. Het staat vast dat bepaalde voorstellen gecombineerd kunnen worden. Ik heb getracht steeds de voor- en nadelen van alle voorstellen te bespreken. a. Volledige beschikkingsvrijheid, eventueel met verschillende bevestigingsmomenten 31. Ik begin met het meest liberale voorstel: een volledige afschaffing van de reserve. 84 Dit impliceert dat de erflater volledige beschikkingsvrijheid geniet over zijn vermogen. De volledige beschikkingsvrijheid kan gecombineerd worden met verschillende bevestigingsmomenten tijdens het leven van de erflater. 32. Een radicale afschaffing van de reserve wordt volgens A.-L. VERBEKE echter niet maatschappelijk gedragen. 85 Zo diende het Nederlandse parlement in 1990 te oordelen over het 82 A.-L. VERBEKE, To reserve or not to reserve?, TEP 2011, afl. 1, (3) A.-L. VERBEKE, To reserve or not to reserve?, TEP 2011, afl. 1, (3) Dit voorstel kwam aan bod tijdens een panelgesprek in de les Notarieel Burgerlijk Recht. In de rechtsleer is voor een radicale afschaffing van de reserve geen groot draagvlak. M. COENE lijkt de volledige afschaffing genegen in M. COENE, Erfrecht: 1: Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, A.-L. VERBEKE, To reserve or not to reserve?, TEP 2011, afl. 1, (3) 7. 17