natuurmanagement 2017 Biotoop grasland

Transcriptie

1 l e z i n g natuurmanagement 2017 Biotoop grasland Willy Verbeke (inverde), 2017 Met dank aan Bert Geeraerts en Rollin Verlinde (Inverde)

2 leerstof De leerstof voor de cursus NMGT 2017 biotoop grasland staat volledig in de cursustekst. De rest is ter illustratie : verdere aanvullingen bij deze presentatie in de les bijkomende uitleg gegeven tijdens de excursie Ecopedia

3 Overzicht deel Biotoop grasland Wat is een grasland? Belang en gebruik Grassen en schijngrassen Graslandvegetaties Op rijke bodem Op arme bodem Graslandfauna Vlinders Weidevogels Graslandbeheer Maaien Begrazen Ontwikkeling van de botanische biodiversiteit Graslandbeleid 1 Hondsviooltje, Riemst

4 Grasland : definitie Graslanden : terrestrische levensgemeenschappen waarvan de vegetatie wordt bepaald door laag blijvende kruidachtige begroeiïngen, die gewoonlijk door grasachtigen worden gedomineerd. In de heide domineren dwergstruikjes zoals Struikheide: mozaïek van heide en grasland op Drouwenerzand (Nl)

5 G r a s l a n d : b e n a m i n g e n gazon : zeer vaak gemaaid vooral rond gebouwen Paleis Het Loo (Nederland)

6 G r a s l a n d : b e n a m i n g e n hooiland : ten hoogste 3x per jaar gemaaid Hooi wordt afgevoerd Vrieselhof (Ranst)

7 weiland : G r a s l a n d : b e n a m i n g e n enkel begraasd (nooit gemaaid) Holsbeek

8 G r a s l a n d : b e n a m i n g e n hooiweide : eerst gemaaid en gehooid daarna wordt begraasd Diksmuide, IJzervallei

9 G r a s l a n d : b e n a m i n g e n wegberm : lijnvormig landschapselement overgang tussen de weg en een andere terreineenheid hoofddoelstelling is begrenzing en landschap vaak gemaaid of hooiland of ruigte Bertem

10 G r a s l a n d : b e n a m i n g e n sportveld : zeer intensief bespeeld zeer vaak gemaaid

11 Ruigte Ruigtes bestaan voornamelijk uit grote, meestal doorlevende kruiden Bv. langs bosranden Vloethemveld

12 Grote brandnetel is een typische plant van voedselrijke ruigtes Ruigte

13 Belang van graslanden In Vlaanderen ongeveer ha in landbouwgebruik (lager dan akkers, hoger dan bos) Ook tienduizenden ha grasland in : natuurreservaten wegbermen parken (private) tuinen

14 GRASLANDVISIES Vanuit landbouw : Hoge productie van goed verteerbaar gras Stevige bemesting Grondbewerking, inzaaien en eventueel pesticiden worden ingezet Raaigras in Merksplas

15 GRASLANDVISIES Vanuit groenbeheer : Recreatie en esthetiek zijn belangrijk Hoge productie is geen doel Hoge soortenrijkdom is geen doel op zich maar het kan wel Bemesting, grondbewerking en inzaaien wanneer nodig Hoegaarden

16 GRASLANDVISIES Vanuit natuurbehoud : Hoge biodiversiteit (vooral bedreigde en zeldzame soorten) Lagere biomassaproductie De oppervlakte graslanden met een hoge biodiversiteit is de voorbije 60 jaar zeer sterk achteruitgegaan. Bemesting, grondbewerking, inzaaien en pesticiden worden zelden of nooit aangewend Soortenrijk duingrasland (Oostduinkerke)

17 echte grassen = grassenfamilie Grassenfamilie 120-tal inheemse soorten in Vlaanderen Voor de mens de belangrijkste plantenfamilie : tarwe, rijst, maïs, Riet is de belangrijkste moerasplant op aarde

18 structuur grasplant bladeren in twee rijen (>< schijngrassen) Bladschijf, tongetje en bladschede knopen op de stengel gereduceerde bloemen in aartjes Kleine, droge nootvruchtjes (graankorrels) 2

19 b o u w v a n e c h t e g r a s s e n vaak zeer goede zodenvormers door ondergrondse wortelstokken bovengrondse uitlopers windbestuiving hooikoorts graszoden- productie

20 schijngrassen (niet in de familie van de echte grassen) bladeren niet in twee rijen 3 een rus een typische zegge (cypergras)

21 Graslandvegetaties Vegetatie (definitie): - eenheid plantengroei - (minstens deels) spontaan, van nature - echter niet chaotisch (indeling) graslandvegetaties zijn reeds langer bestaande graslanden met natuurlijke plantenpopulaties

22 Halfnatuurlijke vegetatie Grasland omwille van menselijk beheer (geen of amper volledig natuurlijk grasland in Vlaanderen) Plantensoorten spontaan volgens de natuur gevestigd en geordend Maasvallei bij Stenay (Fr)

23 Graslandvegetaties op rijke bodem Meestal voldoende essentiële voedingsbestanddelen : stikstof (N) fosfor (P) kalium (K) Lichte bemesting verandert de vegetatie (soortensamenstelling) niet of nauwelijks Gewone graslanden (Dotterbloemverbond, Glanshaververbond, ) Zilte graslanden (slikken en schorren) Tredvegetaties (waaronder Zilverschoonverbond)

24 Klasse der matig voedselrijke (vochtige) graslanden (Molinio-Arrhenatheretea) = de meeste gewone graslanden, ook in parken en tuinen niet noodzakelijk vochtig uitziend Indien goed ontwikkeld : Europese habitat 6510 park in Overijse

25 m a t i g v o e d s e l r i j k e ( v o c h t i g e ) g r a s l a n d e n Gewoonlijk ontstaan door landbouw Vaak door hedendaagse landbouw zeer soortenarm gemaakt In parken, tuinen en wegkanten mogelijks soortenrijker Pinksterbloem Tervuren

26 m a t i g v o e d s e l r i j k e ( v o c h t i g e ) g r a s l a n d e n Rode klaver en Scherpe boterbloem

27 m a t i g v o e d s e l r i j k e ( v o c h t i g e ) g r a s l a n d e n Dotterbloemverbond : gemaaide hooilanden/hooiweiden drassig, invloed van grondwater bodem wel doorlucht in de zomer Dotterbloem

28 m a t i g v o e d s e l r i j k e ( v o c h t i g e ) g r a s l a n d e n Dotterbloemverbond : Echte koekoeksbloem (kensoort) Tervuren

29 m a t i g v o e d s e l r i j k e ( v o c h t i g e ) g r a s l a n d e n Dotterbloemverbond : Brede orchis (kensoort)

30 m a t i g v o e d s e l r i j k e ( v o c h t i g e ) g r a s l a n d e n Glanshaververbond gemaaid op drogere bodems algemeen in goed beheerde wegbermen Glanshaver, Margriet, grote schermbloemigen Glanshaver

31 m a t i g v o e d s e l r i j k e ( v o c h t i g e ) g r a s l a n d e n Glanshaververbond Groot streepzaad (kensoort)

32 m a t i g v o e d s e l r i j k e ( v o c h t i g e ) g r a s l a n d e n Glanshaververbond Rapunzelklokje (kensoort) Tielt-Winge

33 Slikken, Zeekraalklasse (Thero-Salicornietea) 2x/dag bij vloed overspoeld met zout zeewater schraal begroeide zand- of modderbanken slikken = wadden schor slik Bloeiende zeekraal en algen

34 Slikken, Zeekraalklasse weinig plantensoorten (extreme permanente pioniersituatie) vooral soorten Zeekraal kleine, éénjarige planten Algen en bloeiende zeekraal

35 Schorren, Zeeasterklasse (Asteretea tripolii) af en toe overspoeld met zout water (bvb. springvloed, stormvloed) meest doorlevende kruiden schorren = kwelders uitbreiding door pekelen van wegen Lamsoor

36 Schorren, Zeeasterklasse Zeeaster of Zulte eerder soortenarm ook graslanden (met beweiding) bij ons geen grotere houtachtige soorten

37 zilt grasland en schorre (Zeeasterklasse) Denemarken

38 Tr e d v e g e t a t i e s, We e g b r e e k l a s s e ( P l a n t a g i n e t e a m a j o r i s ) Verdichte bodem met weinig zuurstof Sterk betreden plaatsen (ook tussen straatstenen) én jaarlijks langdurig overstroomde weiden Vooral zeer algemene plantengemeenschappen Grote weegbree

39 Tredvegetaties, Weegbreeklasse Straatgras (eenjarig en zeer algemeen)

40 Tredvegetaties, Weegbreeklasse Zilverschoonverbond langdurig overstroomde zilverschoonweiden met natuurbehoudsbelang Halfnatuurlijke situaties en hogere soortenrijkdom mogelijk

41 Zilverschoonverbond Koksijde

42 Graslandvegetaties op arme bodem Bodem arm aan essentiële voedingsbestanddelen : stikstof (N) fosfor (P) kalium (K) Bemesting verandert de vegetatie (soortensamenstelling) zeer sterk Droge graslanden op zandgrond (Buntgrasverbond, verbond der droge, kalkrijke duingraslanden, ) Heischrale graslanden (droog en vochtig)

43 Droge graslanden op zandgrond schrale vegetaties (lage biomassa) hoge soortenrijkdom is mogelijk bodem zuur of kalkrijk plaatselijk algemeen in zandstreken Zandzegge in De Panne De Panne

44 Klasse der droge graslanden op zandgrond Buntgrasverbond : pioniervegetatie stuivend zand, duinen humusarm, zuur en voedselarm zand in de Kempen en aan de kust Kalmthout

45 Klasse der droge graslanden op zandgrond Verbond der droge, kalkrijke duingraslanden : - in de kustduinen - bijzonder soortenrijk, ook gentianen en orchideeën orchideetjes in Oostduinkerke

46 Klasse der heischrale graslanden (Nardetea ) verwant aan de heide, maar dominantie van vooral doorlevende kruiden (grassen) Borstelgras

47 Heischrale graslanden bodem voedselarm tot matig voedselarm, matig zuur tot eerder neutraal, droog tot vochtig, vooral op lemige bodems, maar ook op zand of veen Tormentil (Tervuren)

48 Heischrale graslanden relicten in heel Vlaanderen zeldzaam (300 ha) geen pioniersituaties Tandjesgras

49 Heischrale graslanden moeizaam behoud en herstel hoge natuurbehoudswaarde door hoge zeldzaamheid, kwetsbaarheid en onvervangbaarheid vochtig heischraal grasland met Klokjesgentiaan in Ravels

50 Graslandfauna Heel wat graslanddieren hebben het moeilijk Hele levenscyclus in (beheerd) grasland : voedsel, beschutting, nesten, voortplanting, Hier enkel aandacht aan vlinders en weidevogels 4

51 Graslandvlinders Graslandvlinders kunnen zeer talrijk zijn, nu nog slechts plaatselijk zo in Vlaanderen Zandoogjes : Bv. Bruin zandoogje Blauwtjes Bv. Icarusblauwtje Dikkopjes Bv. Zwartsprietdikkopje Op grassen Overwintert als rups 1 generatie in zomer Op klavers Overwintert als rups 2à3 generaties/jaar Op grassen Overwintert als ei 1 generatie in zomer

52 Behoeftes : Waardplanten (één of meerdere) Beschutting (kwetsbaar popstadium) Voedsel (nectar, ) Partner vinden (versnippering) Eieren leggen Minstens 2,5 à 5 ha nodig Graslandvlinders

53 Graslandvlinders Gefaseerd maaien : 10à 25% laten staan bij elke maaibeurt Variatie tussen : Gemaaid en ongemaaid Voedselrijker en schraler Bosranden en houtkanten

54 Graslandvlinders Ook extensieve begrazing kan zeer goed werken voor dagvlinders : Grasland blijft behouden Ruigere en kortere tot kale stukjes

55 Graslandvlinders Rode lijst 70 inheemse dagvlinders in Vlaanderen (cijfers zijn geen leerstof) : 19 regionaal (in Vlaanderen) uitgestorven 6 ernstig bedreigd 5 bedreigd 7 kwetsbaar 7 bijna in gevaar 23 momenteel niet in gevaar + 3 trekvlindersoorten Bv. dagvlindersoorten van droge, schrale graslanden :

56 Weidevogels 28-tal soorten weidevogels maar de meest typische zijn : Grutto Scholekster Kievit

57 Weidevogels In uitgestrekte, oude hooilandhooiweidecomplexen met weinig of geen bomen noch houtkanten Sterke achteruitgang in de laatste decennia Snel en sterk veranderde landbouwtechnieken : Vroeger maaien Sterkere bemesting Vaker ploegen Sterkere drainage Andere factoren: Problemen op trek Predatie

58 Weidevogels Beheer voor weidevogels : Voldoende hoge grondwaterstand (-20 tot -40cm) Geen of lage bemesting (vegetatie is dan minder dicht) Niet ploegen (meer regenwormen) Laat maaien (na 1 juni, tot na 1 augustus : 2 broedsels) Nesten beschermen (plaatselijk niet maaien, ) Aangepast maaien (van binnen naar buiten, vluchtstroken, ) Bescherming tegen predatie Bescherming op trek Mozaïekbeheer : combinatie van maatregelen

59 Weidevogels Beheerovereenkomsten tussen de VLM en landbouwers : Enkel in aangeduide weidevogelgebieden Tegemoetkoming voor bepaalde maatregelen Individuele begeleiding van de landbouwers Complex en wordt regelmatig bijgestuurd

60 Graslandbeheer Ongeveer alle grasland in Vlaanderen heeft een vorm van beheer nodig om niet spontaan bos te worden Maaien : elk grasland kan gemaaid worden, maar we moeten ons telkens afvragen Waarom? Begrazen : meest oorspronkelijke beheervorm van grasland

61 trommelmaaier en schijvenmaaier meestal gemonteerd achteraan landbouwtrekkers robuust hoog rendement hooiproductie veel gebruikt door landbouwers

62 klepelmaaier ongevoelig voor zwerfvuil hoog rendement niet voor hooiwinning negatief voor fauna vooral voor bermbeheer

63 vooral in tuinen en parken cirkelmaaier

64 messenbalk handzeis - bosmaaier veel ingezet in het natuurbeheer om fijn en op maat te kunnen werken

65 Bodemdruk minimaliseren zo min mogelijk interventies lichte machines lage bandenspanning brede banden dubbele banden rupsvoertuigen

66 Begrazen : wilde grazers Oeros, wisent (bison) en wild paard (tarpan) zijn reeds eeuwen bij ons uitgestorven Reeën zijn wel wild, maar eerder snoeiers (browsers) dan grazers van gras

67 Zeer oude rassen : Runderen Schotse hooglander en Galloway Bestand tegen de winterkou (vermageren wel) Kunnen zelfstandig afkalven Schotse hooglander Galloway

68 Runderen Meestal samenwerking met landbouwers Oude lokale dubbeldoelrassen (melk + vlees) Nu meer specialisatie : Holstein als melkvee Belgian blue (witblauw) als vleesvee In het natuurbeheer ook andere rassen, bv. : Aberdeen-Angus Limousin

69 Paarden De Konik zit nog het dichtst bij de wilde tarpan Shetlandpony Weinig gebruikt : ezels, geiten Konik Op de schraalste terreinen de voorkeur aan schapen

70 Begrazen Regelgeving in natuurgebieden idem als voor landbouw : Oormerken voor runderen, schapen en geiten Verplichte veterinaire onderzoeken Concessies, gebruiksovereenkomsten, pacht GVE = grootvee-eenheid 1 volwassen koe of paard 7 of meer (volwassen) schapen (1 schaap = 0,15 GVE) Jaarrondbegrazing, seizoensbegrazing (meestal nabegrazing), stootbegrazing

71 maaien versus begrazen maaien begrazen Homogener resultaat Opslag houtige planten volledig weg Men kan keel specifiek plaatsgericht werken (hooiland, gazon, ) Bodemverschraling mogelijk Meer structuur Vaak gunstiger voor fauna Aanwezigheid van mest (extra biodiversiteit) Ontwormingsmiddelen?

72 Ontwikkelen v a n de botanische biodiversiteit Intensief landbouwbeheer (sterke bemesting) soortenarm, hoge productie (kan snel) Natuurbeheer, verschraling (armere bodem) soortenrijker, lage productie (neemt meer tijd) 6 fasen in een gedetailleerde typologie voor evaluatie, communicatie en beleid Onmogelijk volledig te bespreken in het kader van de cursus natuurmanagement Sint-Truiden

73 Graslandtypes 5 Tussenfases : fase 0 : raaigrasweide fase 1 : grassenmix en natte grassenmix fase 2 : dominant stadium Botanische doelen : fase 3 : gras/kruidenmix en zilverschoonweide fase 4 : bloemrijk grasland fase 5 : schraalland (halfnatuurlijk grasland) Deze benamingen staan los van de namen van de natuurstreefbeelden

74 Ontwikkelen v a n de botanische biodiversiteit Geen botanisch doel (lage biodiversiteit) : Fase 0 = raaigrasweide (landbouwkundig doel) Engels raaigras

75 Raaigrasweide, fase 0 Engels raaigras > 50% (of Italiaans raaigras in hooiland) intensief cultuurgrasland zeer soortenarm, zeer voedselrijk uniform donkergroen, sterk glanzend gras Eventueel akkeronkruiden

76 Grassenmix, fase 1 Vooral Engels raaigras en Ruw beemdgras Voedselrijke grond Soortenarm : soorten per 25m² diverse groentinten haarden van kruiden (bv. Kruipende boterbloem of Paardenbloem)

77 Grassenmix, fase 1 haarden van kruiden, geen intieme menging van kleine graslandplanten

78 Dominant stadium, fase 2 Gestreepte witbol, Grote vossenstaart en/of Glanshaver een fase waar men door moet in de ontwikkeling naar botanische doelen nog steeds soortenarm

79 Fase 2 Grote vossenstaart Dominante grassoort afhankelijk van de bodemsoort

80 E40 nabij Leuven Fase 2 met Glanshaver

81 Gras/kruidenmix, fase 3 Soortenrijker (15-25/25m²), botanisch doel fijn mozaïekpatroon, kruiden niet in haarden, wel intieme menging Laagproductieve grassen Reukgras, Rood zwenkgras en Gewoon struisgras rukken op Meer soorten van minder voedselrijke bodems

82 Fase 3 : Reukgras

83 Bloemrijk grasland, fase 4 Soortenrijkst, botanisch doel, zelfs (gemiddeld) soortenrijker dan de schraallanden (fase 5) (meer) schijngrassen soorten van schrale situaties doen hun intrede zeer bloemrijk soorten per 25m²

84 Fase 4 Glanshaververbond met veel Margriet soortenrijk Dottergrasland (Dotterbloemverbond) voorbeelden van natuurstreefbeelden in iets voedselrijkere situaties

85 Schraalland, fase 5 Halfnatuurlijke vegetaties vegetatiekundig gezien verzadigde (goed ontwikkelde) gemeenschappen Zeldzame soorten Hoge natuurwaarde Blauwgrasland in Sint-Truiden

86 Schraalland, fase 5 op voedselarmere bodems lage productie niet noodzakelijk zeer soortenrijk, wel zeldzame grassen, (schijn)grassen, kruiden en dwergstruikjes (en bijhorende dieren) Goed ontwikkelde en bijzondere (schrale) natuurstreefbeelden duingrasland in De Panne

87 Overzicht graslandfases Fase Graslandfase Soorten per 25 m² soortenrijkdom 0 Raaigrasweide 5-10 zeer soortenarm 1 Grassenmix soortenarm 2 Dominante fase soortenarm Vanaf hier neemt de soortenrijkdom flink toe en is het botanisch doel 3 Gras-kruidenmix matig soortenrijk 4 Bloemrijk grasland soortenrijk tot zeer soortenrijk 5 Schraalland Meer dan 30 soortenrijk (tot zeer soortenrijk) verschraling = overgaan naar hogere fasen (in de vegetatie) Bij verschraling : productieve soorten verdrongen door zuinigere soorten

88 Evolutie van fase naar fase door verschralend beheer : voldoende keren maaien en afvoeren geen bemesting geen herbiciden (onkruidverdelgers) Richting verschraling ligt vast, snelheid niet Fase 4 wordt altijd bereikt, fase 5 hangt mede af van de waterhuishouding en de zaadbeschikbaarheid (vaak geen zaadbank) Geel (op weg naar fase 3) 2x gemaaid per jaar 3 x gemaaid per jaar

89 Maaitijdstippen voor verschraling ( t e r i l l u s t r a t i e ) Vaak een probleem fase graslandtype ton droge stof/ha.j 0 raaigrasweide >10 < maaien en afvoeren zo vaak als past 1 grassenmix dominante fase graskruidenmix nabeweiding 4 bloemrijk grasland nabeweiding nat droog schraalland <5 nat nat nat droog droog 1, 2 en 3 : tijdstip van de eerste, tweede en derde maaibeurt. mei juni juli augustus september oktober

90 Verschraling Eben Begrazing brengt in de regel geen verschraling best pas in botanisch doel Deze schapen houden dit schraalland in stand, ze verschralen het niet verder. Maar ze kunnen het met begrazing alleen niet creëren vanuit een voedselrijkere bodem / vegetatiesituatie

91 Graslandbeleid Mestoverschot complexe Vlaamse mestwetgeving (mestbank, VLM) Nulbemesting op groene gewestplanbestemmingen (niet-intensieve graslanden) : natuurgebieden natuurontwikkelingsgebieden Natuurreservaten Nulbemesting : enkel mest van het vee op de wei maximaal 2GVE/ha.jaar Ranst

92 Graslandbeleid Scheuren (ploegen) is in grasland landbouwkundig interessant maar voor milieu en natuur niet Blijvend ( permanent ) grasland : EU-beleid wil dat de opp. blijvend grasland behouden blijft blijft tenminste 5 opeenvolgende jaren natuurlijk of ingezaaid ± ha (een deel hiervan is historisch permanent grasland ) Historisch permanent grasland : term uit het natuurdecreet : beschermd, mag niet vernietigd/gescheurd /gedraineerd worden (BVR 23/7/1998) Verzamelnaam voor biologisch waardevol tot zeer waardevol grasland (op basis van BWK) ± ha waarvan 2/3 de in landbouwgebruik Slechts <6000ha heeft een echt hoge natuurwaarde

93 Spaanse Pyreneeën Graslandbeleid Vlaamse landbouwers vullen elk jaar een verzamelaanvraag in steun mogelijk 2 grote trends in de Europese graslanden sinds 1960 (begin gemeenschappelijk landbouwbeleid) : Intensificatie Verlaten van gronden, stopzetten beheer