Schepen en scheepvaart in Zutphen in de 13 e en 17 e eeuw

Transcriptie

1 Schepen en scheepvaart in Zutphen in de 13 e en 17 e eeuw Bert Fermin 1 Wie scheepsarcheologie hoort, zal niet meteen denken aan Zutphen. Toch zijn hier met een tussenpoos van vijftien maanden de resten van twee schepen gevonden. De eerste vondst betreft resten van een 13 e -eeuwse kogge, de tweede het wrak van een 17 e -eeuwse praam. De 13 e -eeuwse scheepsvondst kwam als een complete verrassing. In het oude centrum van Zutphen werd nieuwbouw ontwikkeld aan het Broederenkerkplein op een terreintje dat onbebouwd was sinds het oude straatje Apenstert dat daar lag, op 14 oktober 1944 vrijwel weggevaagd werd bij een geallieerd bombardement. De opgraving leverde vooral veel 13 e -eeuwse vondsten op, en de oost-west georiënteerde werkput bleek een ideale doorsnede door dit stadsdeel te zijn. 2 Maar met deze twee wrakken zijn we er niet. Bij het bouwen van pijlers voor de oude IJsselbrug werden zowel in 1862 als in 1941 resten van een 16 e -eeuws wrak waargenomen. In het kader van het project Ruimte voor de rivier ligt de opgraving van de resten van dit derde wrak in de planning. In de 12 e eeuw groeide Zutphen snel. Er kwam een nieuw stadsdeel aan de noordzijde met een gracht en een aarden wal die voorzien was van poorten en torens van kistwerk (tufstenen schil met binnenwerk van grote brokken ijzeroer). 3 Bij een tweede stadsuitbreiding rond 1200 werd de westelijke wal geslecht, en met het zand van die wal werd de bijbehorende gracht gedempt tot net boven het grondwaterpeil. Op de lange strook grond die daardoor vrijkwam werden huizen gebouwd. De palen en diverse vloerniveaus van twee huizen zijn bij dit onderzoek opgegraven. Tegen de voorgevel van een van de opgegraven huizen bevond zich een verblijf voor varkens of paarden Aan de voorzijde grensden deze huizen aan de Apenstert. Deze straat had in de 13 e eeuw, net zoals alle Zutphense straten, een dek van elzenhouten stammen. In de Apenstert zijn vier fasen van deze bestrating teruggevonden. Tuinhek van scheepshout De Apenstert grensde aan de oude stadsgracht. Deze is in de loop van de 13 e eeuw De opgravingssleuf door de Apenstert. Vooraan de erfscheiding van scheepshout, achteraan houten straatconstructie van de Apenstert. (Archeologie gemeente Zutphen) Veldtekening van de erfscheiding. Bovenaan de balk waar het overige hout tegenaan genageld is. (Archeologie gemeente Zutphen) Zutphen 2016/1 3

2 Ligging van het latere straatje Apenstert ten opzichte van de stadsuitbreiding van omstreeks (Archeologie gemeente Zutphen) geheel opgevuld geraakt. Geleidelijk vulde de gracht zich met mest, en een schat aan perfect geconserveerd vondstmateriaal. Precies in het midden werd de gracht in de lengte in tweeën gedeeld door diverse erfafscheidingen. Van de erfscheiding zijn vijf fasen te onderscheiden: het terrein werd immers gestaag opgehoogd. Vier fasen bestaan uit lange elzen staken die dicht tegen elkaar in de grond gedreven zijn. Eén fase is echter an- Stuk scheepshuid van diverse planken en breeuwlatjes en -sintels op de naden en scheuren. (Archeologie gemeente Zutphen) ders: deze bestaat uit scheepshout. Het hek bestond oorspronkelijk uit twee forse palen waartegen een ruim viereneenhalve meter lange eiken balk was gespijkerd. Deze afscheiding moet oorspronkelijk 5,02 m (een-eenderde Rijnlandse roede) lang zijn geweest: de gestandaardiseerde perceelsbreedte in middeleeuws Zutphen. Tegen de balk zijn ruim twintig eiken planken gespijkerd. Sommige daarvan zaten nog in verband. Deels zijn de huidplanken overnaads aan elkaar bevestigd, deels zijn de planken tegen elkaar aangelegd. De aanwezige naden en barsten zijn gevuld met mos, dat met breeuwlatten en een grote hoeveelheid breeuwsintels (brede ijzeren krammen) bijeen wordt gehouden. Andere resten zijn een stuk spant van zilverspar en mogelijk een stuk mast. Hoewel de exacte vorm en afmeting van het schip nooit meer te achterhalen zijn, is er op grond van de bouwwijze wel te zeggen dat het hier om een koggeachtig schip moet gaan. We weten uit middeleeuwse bronnen ook dat deze schepen in Zutphen gebouwd werden. Archeologisch wordt dit ook gestaafd door vele Zutphense vondsten van nog ongebruikte 13 e -eeuwse breeuwsintels, vaak in combinatie met de steenkool die door de smeden werd gebruikt. De scheepsresten zijn dendrochronologisch gedateerd rond 1235, en vormen daarmee het oudste voorbeeld van een kogge in Nederland. Het hergebruik van scheepsresten kwam veel voor. Niet alleen zijn er genoeg archeologische voorbeelden van te vinden, ook in de archieven komen we het gebruik tegen. Het volgende Zutphense voorbeeld komt uit 1402: 81 lb 5 groten 3 duetken vor olde scipplancken daer men dat verkenhuys mede baelden ende daer men enen gaerden op ter nyerstat mede bewrochten 26 groten. 4 (Hier wordt letterlijk vermeld dat men oud scheepshout opkocht om een varkenskot en 4 Zutphen 2016/1

3 een erfafscheiding c.q. tuinhek [wrochte] mee te bouwen, net zoals in de Apenstert). Quadrans De Zutphense quadrans van rond 1300, gevonden op de Houtmarkt. (Foto: H. Westerik) Zutphense schippers voeren niet alleen naar de Duitse steden aan de Rijn, maar ook naar Vlaanderen, Holland, de Oostzee, Bergen in Noorwegen en Noord-Engeland. Hoewel Zutphen aan de IJssel ligt, zijn er aanwijzingen dat de Zutphense schippers niet via de Zuiderzee maar vooral via Dordrecht het ruime sop kozen. Dit heeft te maken met de tolvrijheden die de stad Zutphen in sommige steden wel had en in andere niet. 5 Een interessante vondst in dit kader is de quadrans die in 2013 opdook op de Houtmarkt in Zutphen. 6 Het instrument dateert van rond 1300 en is het oudste in zijn soort dat in Europa (of daarbuiten) bekend is. Met deze quadrans kon ter hoogte van Brugge (51 graden noorderbreedte) de tijd in absolute uren nauwkeurig worden afgelezen 7, maar bovendien kon men het instrument tussen Brugge en Bergen (Noorwegen) gebruiken om de breedtegraad af te lezen en afstanden te berekenen. Dit was bijzonder nuttig wanneer de schippers bijvoorbeeld de oversteek naar Newcastle en Bergen waagden. Het veel gehoorde idee dat middeleeuwse schippers alleen langs de kusten voeren is op grond van historische gegevens al niet houdbaar, maar dankzij de vondst van de quadrans weten we nu ook hoe Zutphense schippers op open zee koers hielden. Na de middeleeuwen stortte de Hanze grotendeels in en werd Zutphen als handelsstad overvleugeld door steden in Holland. Maar hoewel de Zutphenaren toen niet meer als zeevaarders actief waren, wil dat niet zeggen dat scheepvaart hier onbelangrijk werd. De nadruk kwam nu nog meer te liggen op de riviervaart naar het Duitse achterland. In dat kader moet ook het tweede Zutphense scheepswrak mogelijk bezien worden. Scheepswrak Bij het uitgraven van de nieuwe Marstunnel onder het spoor in Zutphen werd in december 2014 een scheepswrak aangetroffen (zie de omslagfoto). Het uitgraven van het wrak werd enigszins belemmerd doordat het in zwaar vervuilde grond lag. Er kon alleen in veiligheidskleding worden gewerkt en er konden geen vrijwilligers worden ingezet, omdat een medische verklaring verplicht is bij werk onder dit soort omstandigheden. In 1863 was in de directe omgeving, bij de aanleg van het spoor en de nieuwe vestingwerken daaromheen, al een 14 e -eeuwse scheepslading gevonden. 8 Het wrak lag scheef in de grond, met de stuurboordzijde naar boven. Deze zijde was dan ook grotendeels vergaan, omdat hij te ver boven de grondwaterspiegel lag. De schui- Bovenaanzicht van de Zutphense praam. (Archeologie gemeente Zutphen) Zutphen 2016/1 5

4 v Tekening van het bovenaanzicht van de praam. De huidplanken zijn hier alleen in de boeg weergegeven. (Archeologie gemeente Zutphen) ne ligging is het gevolg van de locatie: het schip lag op het grachttalud tussen het 17e-eeuwse 5m Traliebolwerk en het contrescarp9 van de vesting. Deze gracht heeft tot 1863 opengelegen. Drie dendrochronologische dateringen van het eikenhout plaatsen de bouw van het schip rond Het schip had een lengte van ca. 13 m bij een breedte van 2,70 m. Aan de voor- en achterzijde had het schip een steven en een plechtje. De bodem was vlak. Hierop lagen de spanten die de huidplanken droegen. Om de bodem beloopbaar te houden was een vlak aangebracht van planken van Noors dennenhout. De rest van het schip was gemaakt van eikenhout uit het Münsterland. Stadsaak Om wat voor soort schip gaat het? Allereerst kunnen we vaststellen dat het een platbodem is. Het schip heeft stevens en zou volgens de hedendaagse typologie eerder een praam genoemd moeten worden dan een aak. Deze Zutphense praam wijkt qua bouwwijze en uiterlijke kenmerken echter op diverse punten af van jongere exemplaren. Rozenbout ter ondersteuning van de dekbalk van de plecht. (Archeologie gemeente Zutphen) 6 Zutphen 2016/ bakboord stuurboord 1m Doorsnede ter hoogte van de plecht. (Archeologie gemeente Zutphen) Kaart van Zutphen door Merian (ca. 1660) met de locatie van het wrak in de vestinggracht. Het noorden ligt links. (Particuliere collectie) Pramen werden gebruikt als vrachtschepen op rivieren en andere binnenwateren. In 17e-eeuwse Zutphense bronnen wordt gerept over stadsaken. Dit waren schepen die in eigendom van de stad waren en gebruikt werden voor allerlei klusjes, zoals onderhoud aan de grachten en vestingwerken, het vervoer van hout, riet en bagger, het overzetten en vervoeren van stadskoeien en mensen, visserij et cetera. Dat in de bronnen wordt gesproken over een aak of punt is geen belemmering om het schip te typeren als praam. In de 17e eeuw werden de termen aak, punt en praam vrij willekeurig gebruikt voor verschillende typen platbodems. Er was een stadsaak actief op de IJssel, en er waren natuurlijk de schepen van de schipbrug. Dat het inderdaad om een stadsaak gaat is natuurlijk speculatief. Mocht de praam identiek zijn met de in de bronnen genoemde stadsaak, dan kunnen we de boot zelfs toeschrijven aan stadsscheepstimmer-

5 Kaart van de Berkel uit 1595 met de Berkel. In dat jaar werden de eerste plannen gemaakt tot het oprichten van een Berkelcompagnie. Die kwam echter pas in 1644 tot stand. Langs de Berkel zien we achtereenvolgens Zutphen, Lochem, Borculo, Eibergen, Vreden, Stadtlohn en Coesfeld. Ten noorden van Zutphen ligt Deventer, ten zuiden ervan Doesburg. (Landesarchiv Nordrhein-Westfalen nr ) Scheepsdelen tijdens de open dag in de Zutphense Broodfabriek. (Archeologie gemeente Zutphen) man Peter Janssen. Hij wordt in de stadsrekeningen namelijk genoemd als bouwmeester van een kort voor 1648 gebouwde stadsaak. Sporen van reparaties tonen aan dat de praam enige tijd heeft gefunctioneerd. De boot zou dan in 1663 door de stad zijn verkocht aan een particulier, nadat in 1662 een nieuwe stadsaak was besteld. Deze particulier, burgermeester Schimmelpenninck, heeft er dan nog enige tijd gebruik van kunnen maken. De praam werd vrijwel zeker geboomd, alhoewel truilen (of wegen : duwen met een stok vanaf de kant) ook tot de mogelijkheden behoorde. Maar gezien het bochtige karakter van de grachten was dat laatste niet handig. Zeilen en jagen (voorttrekken aan een touw) was niet mogelijk vanwege het ontbreken van een mast. De boot was dus niet geschikt voor transport op de IJssel vanwege het ontbreken van een goed jaagpad (wisselende waterstanden). Op de Berkel was dit echter wel mogelijk. De Berkel was door de vele bochten en vooral watermolens vrijwel onbevaarbaar. In 1644 werd echter door particuliere handelaren de Berkelcompagnie opgericht om deze rivier bevaarbaar te maken. In 1646 (ongeveer het bouwjaar van het opgegraven schip) waren Vreden en het Münsterland voor het eerst per boot bereikbaar vanuit Zutphen. Stroomafwaarts konden ook kleine houtvlotten richting Zutphen drijven. De eerste scheepsladingen vanuit Vreden zijn exact bekend. Ze bestaan uit houten krommers en planken voor de scheepsbouw en uit pijpaarde. 11 In Zutphen werden tussen 1646 en 1696 kleipijpen geproduceerd van Vredense Zutphen 2016/1 7

6 witte klei. Het vervoer van pijpaarde was in de 17 e eeuw core business van de Berkelcompagnie. 12 Mogelijk maakte ook de stad Zutphen gebruik van de Berkel. Conserveren In de bouwput van de Marstunnel werd ook nog een losse vondst gedaan, een krommer. Dit bleek een halffabrikaat van een knikspant te zijn, die met zekerheid niet van deze boot afkomstig is. Het stuk is namelijk circa honderd jaar jonger dan het wrak. Dit is een mooie bevestiging van de historische bronnen dat dergelijke schepen in Zutphen zelf gebouwd werden. De resten van het middeleeuwse schip worden momenteel geconserveerd. De 17 e -eeuwse praam bevindt zich op dit moment in Lelystad. Het is de bedoeling ook dit wrak te conserveren en de boot te zijner tijd tentoon te stellen vlak bij de plek waar hij is gevonden: nabij de Noorderhaven in Zutphen. l Literatuur Daalen, S. van, 2014, Zutphen, wrak platbodem. Dendrochronologisch onderzoek van een 17 e -eeuws wrak, in Van Daalen, Dendrochronologie 14, Deventer, 122. Davis, J., 2014, The Zutphen Quadrant. A Very Early Equal-Hour Instrument Excavated in The Netherlands, in British Sundial Society Bulletin 89. Volume 26. Dijkstra, G., J. Eefting, B. Looper & H. Marsman-Slot, 1988, Uit Berkelbronnen. Over varen, leven en werken op en langs de Berkel, Borculo. Elling, W., 1995, Westmünsterländischer Ton als Handelsware, in Quellen und Studien zur Geschichte Vredens und seiner Umgebung III, Vreden. Fermin, H.A.C., 2014, De Apenstert. Huizen, straten en scheepsresten uit de 13e eeuw aan het Broederenkerkplein in Zutphen, in Zutphense Archeologische Publicaties 94, Zutphen. Fermin, H.A.C., & D. Kastelein, 2013, Het Zutphense kwadrant. Archeologisch onderzoek in de gracht van de ringwalburg op de Houtmarkt te Zutphen, in Zutphense Archeologische Publicaties 80, Zutphen. Fermin, H.A.C., D. Kastelein & D.C. Rijs, 2015, De Zutphense Stadts Aeck. Een 17e-eeuwse platbodem in de Marstunnel te Zutphen, in Zutphense Archeologische Publicaties 100, Zutphen. Galema, S., & R. Hermans, 1995, Rekeningen van het Bornhof (Bronnenpublicaties Stadsarchief Zutphen 3), Zutphen. Groothedde, M., & H.A.C. Fermin, 2007, Verdwenen huizen, tufstenen torens en houten straten rond de Apenstert. Riooltracébegeleiding Rozengracht Broederenkerkhof Kreynckstraat, in Zutphense Archeologische Publicaties 27, Zutphen. Jappe Albers, W., 1986, Het Rijnverkeer bij Lobith anno 1306, De tolrekening over het jaar betreffende invoer en uitvoer van handelsgoederen, Zutphen. Kirchner, E., 2013, Het Zutphense kwadrant: een Middeleeuws polshorloge, in Pythagoras 53-1, Kirchner, E., 2014, Het Zutphense kwadrant, in Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde 10, Oostveen, J. van, 2001, Kleipijpen uit Zutphen, in Zutphense Archeologische Publicaties 6, Zutphen. Terhalle, H., 1990, Die Berkelschiffahrt, Vreden. Noten 1 Bert Fermin is als archeoloog werkzaam bij de gemeenten Zutphen en Doesburg. 2 Fermin Groothedde & Fermin Galema & Hermans 1995: Rekeningen Bornhof Jappe Albers Fermin & Kastelein Davis 2014, Kirchner 2013, Verslag van den toestand der Gemeente Zutphen over het jaar Contrescarp: talud aan de buitenzijde van de vestinggracht. 10 Van Daalen Terhalle Van Oostveen 2001; Dijkstra, Eefting, Looper & Marsman-Slot 1988; Elling Zutphen 2016/1