Hijswerktuig. Zie CiITblad Hijswerktuig 01. G. Dubbeld November 1961 Schaal 1:50 UDC DOCblad Plaats Gebouw Omschrijving

Transcriptie

1 Hijswerktuig Tredrad, windas UDC Lifting tool Treadwheel, windlass Plaats Gebouw Omschrijving Datering Toelichting Haarlem Grote of Sint Bavokerk Tredrad boven het gewelf van het schip nabij de viering 1500 In de middeleeuwen werd voor het hijsen van materialen bij het tot stand brengen van gebouwen en voor andere doeleinden veelvuldig gebruik gemaakt van het tredrad. Dit is een smalle horizontaal geplaatste ton met een diameter van ca. 5 m, draaiend om een as, waarop een hijstouw wordt gewonden. Het rad wordt voortbewogen door een of meer mannen, die de ton onder hun voeten wegtreden. De kerkrekeningen van de Sint DOCblad 01-1 Bavokerk vermelden in 1500: Jacob Smit gelevert xxviij (= 28) pont ijzer tot dat rad boven int wolleft (gewelf) en een spil..... Dit grenehouten rad is het enige van deze aard, dat in Nederland bewaard bleef. In de Koppelpoort te Amersfoort bevinden zich twee van deze tredraderen, die tezamen een zware houten deur in de doorgang van de Eem kunnen neerlaten (afgebeeld op RVblad Houtconservering 01-12) In 1961 bevond zich naast het tredrad nog een klein hijsrad met windas van het type, zoals dat uit pak- en koopmanshuizen bekend is. i. Foto G. /. Dukker RDMZ Zie CiITblad Hijswerktuig 01. Tekening Datum G. Dubbeld November 1961 Schaal 1:50 RDMZRV1988/11-22

2 RDMZRV1988/11-23

3 DOCblad Hijswerktuig 07-3 Doorsnede naar net oosten RDMZRV1988/11-24 j

4 Hijswerktuig Lifting tooi Een-persoonslift One-person lift UDC DOCblad 02-1 Plaats Gebouw Bunnik Koningsweg

5 DOCblad Hijswerktuig OZ-2 L- _ t B _ A begane grond t!tc eerste verdieping 7irirl,,,,,~l,.,,,,III11L ======7! I L hijsrad (buiten gebruik) interieur houten liltkooi op de verdlepmg RDMZ RV 1996/38 33

6 DOCblad Hijswerktuig 02-3 hout 1770 hout XXa metselwerk 1770 metselwerk XXa n Tl.-A. 2,5 m B- B RDMZ RV 1996/38-34

7 DOCblad Hijswerktuig 02-4 A 2,5 m D-D

8 DOCblad Hijswerktuig 02-5 tandwielmechanisme aandrijfwiel de verschillende touwen van het hijsmechanisme zijn goed zichtbaar

9 Hijswerktuig ljdc Lifting tool Docblad 03-1 Plaats Gebouw Omschrijving Da tering Toelichting Literatuur Arnhem Markerwerf De Hoop in het Nederlands Openluchtmuseum (NOM) te Arnhem Kaapstander 19de eeuw In 1885 werd in opdracht van C. de Haas midden in de haven de scheepswerf gebouwd, waarbij een loods behoorde, die tot werkplaats diende. De scheepshelling werd voorzien van twee bedden, lange balkfundamenten, waarover een lange balk of slee getrokken kon worden. De slee bracht men onder de kim van het schip, het gedeelte tussen kiel en buik, waarna slee en schip op het bed werden getrokken met behulp van een horizontaal draaiende kaapstander of windas. Bij dit hellingen kwamen vijf tot zes man te pas, die 25 tot 30 A.J. Bernet Kempers e.a., Toen Marken nog het Eiland was, Arnhem 1965, p minuten aan het draaien waren. Vóór het midden van de 19de eeuw placht men de schepen met paarden op de helling te trekken. De reparatiewerf had een capaciteit van maximaal vier botters per dag. De kaapstander werd later vervangen door een lier. In 1947, tien jaar voordat Marken door een dijk met het vasteland werd verbonden, werd de werf naar het Openluchtmuseum overgebracht, waarbij de lier weer door een kaapstander, die mogelijk ook van Marken afkomstig is, werd vervangen. Kaapstander op de Markerwerf De Hoop in het Openluchtmuseum te Arnhem. (foto G. Berends 1995) Tekst en tekening Naar opmeting van Da turn Schaal B.H.J.N. Kooij Veldwerk PR MK no 35 uit ca van het Openluchtmuseum en naar gegevens G. Berends november :40 RDMZRV

10 DOCblad Hijswerktuig 03-2 OverzIcht van de Mnrkerwerf De Hoop 111 het Upe11luc11 tmuseum te Arnhem (fot0a.j. van der Wal RDMZ 1997) 2 : \ /\ >\ i \ \ 1 / \ J / \ Helling \ \ / J I / \ \ / /, \ / / \ \, / \ : / \ \ \ I / /, / I / I 1 / /, I, I / /,, I c: / + Bovenaanzicht /,, I \,\ \ 1 \ \.?3 Zijaanzicht Vooraanzicht RDMZRV

11 Hijswerktuig UDC Lifting tool Docblad 04-1 Plaats Amersfoort Gebouw Het Sprengel, Langestraat, nabij de Varkensmarkt Omschrijving Smeedijzeren hijsinstallatie ten behoeve van spoel- en brandwater Da tering XVIII B Toelichting Deze dubbele smeedijzeren hijsinrichting, het sprengel genoemd, is gebruikt voor het ophalen van spoel- en brandwater uit de stadsgracht. De twee hijswielen zijn met behulp van een spieverbinding aan de constructie verbonden i. Opmerkelijk is dat de kettingen die over deze wielen lopen aan beide uiteinden een ronde schakel hebben die niet over het wiel kan: hierdoor wordt voorkomen dat zij eraf lopen. De reden tot plaatsing van dit bijzondere straatmeubilair, ligt waarschijnlijk in het feit dat men het water niet zo gemakkelijk kon bereiken 2. Het sprengel is na de vernieuwing van de brug in 1917 op zijn oorspronkelijke plek herplaatst. Noten 1 H.F.G. Hundertmark, toelichting bij de opmeting, typoscript d.d Cor van den Braber, Amersfoortgetekend, rondgang door een oude stad, Amersfoort 1985, p (Fot0A.H.C. Schollen RDMZ 1984) Tekst B.H.J.N. Kooij Opmeting en tekening H.F.G. Hundertmark Datum januari 1997 Schaal 1:50 RDMZRV

12 DOCblad Hijswerktuig 04-2 Aanzich t grach tzijde Bovenaanzicht C-C Doorsnede 2,5m

13 DOCblad Hijswerktuig 04-3 Doorsnede A - A Doorsnede

14 Hijswerktuig Tredrad, windas UDC Lifting tool Treadwheel, windlass DOCblad 05-1 Plaats Gebouw Omschrijving Datering Toelichting Amersfoort Koppelpoort Tredrad 1452 f 5 (d) Aan de noordwestzijde van de stad is de Koppelpoort, een gecombineerde water- en landpoort, gebouwd tijdens de stadsuitleg van ca ca De landpoort verbindt het Grote Spui met de Grote Koppel. De hier getekende waterpoort diende voor de beheersing van de waterweg de Eem. Om deze waterweg af te sluiten is er een eikenhouten constructie opgenomen voor het neerlaten van een balkenschot of schuif. Deze constructie bestaat uit een windas met aan beide uiteinden een tredrad. Door in het tredrad te lopen kon de schuif in werking worden gesteld. Op delen van het rad zijn gesneden telmerken aangetroffen. Het in 1992 uitgevoerde dendrochronologisch onderzoek leverde als kapdatum 1452 f 5 jaar op. Zie ook Docblad Hijswerktuig De Koj1j~e@o1 î Tekst Tekening Datum Schaal Foto s B.H.J.N. Kooij H.F.G. Hundertmark naar A. Mulder (overzichtstekening), Gemeente Amersfoort z.j. (tredrad) en E. Orsel mei 1997 (aanvullingen en details) juli : 100,l : 50,l : 10 1: L.M. Tangel, RDMZ 1974, 2: A.H.C. Schollen, RDMZ 1984 RDMZ RV 1998/40 84

15 Langsdoorsnede DOCblad Hijswerktuig 05-2

16 DOCblad Hijswerktuig 05-3 Detail sleutelstuk Stadszijde Dwarsdoorsnede 0 50 cm 0 Sm 2. Het interieur RDMZRV 199X/40 86

17 DOCblad Hijswerktuig 05-4 nagels toognagels Doorsnede C Aanzicht B Aanzicht

18 Aanzicht detail DOCblad Hijswerktuig 05-5