Abw november

Transcriptie

1 W E R K D O C U M E N T SINTELS door K. Vlierman en L. van Dijk Abw november 3113 ' E R I E V A N V E R K E E R E N W A T E R S T A A T I E N S T V O O R D E I J S S E L M E E R P O L D E R S S M E D I N G H U I S - L E L Y S T A D

2 INLEIDING Bij hetwoord sintel gaat de gedachte direct uit naar een geheei of ten dele verbrand, stuk steenkool. Hetzelfde woord wordt echter ook gebruikt als benaming voor een ijzeren voorwerpje dat eeuwenlang is gebruikt bij het breeuwen van houten schepen. Het breeuwen,' dat wil zeggen het waterdicht afsluiten van planknaden, gebeurde door de meestal min of meer V-vormige opening vol te slaan met veenmos (Sphagnum). Om dit op de plaats te houden werd met name in de Middeleellwen op het mos een dun, op doorsnede vaak ovaal gesneden, grenenhouten latje of halve wilgeteen gelegd, de moslat, die door middel van ovaal gesmede ijzeren plaatjes met twee oren, de zogenaamde sintels, in de naad werd vastgeslagen. GESINTELD WERK De naam sintel wordt in de Middeleeuwen ook gebruikt, wat blijkt uit een rekening waarbij "nagel ende syntelen" worden gemeld voor het onderhoud van een baerdse, het wachtschip bij het Tolhuis van Lobith (Jappe Alberts 1967, 164). Sopers (1974) maakt melding van deze manier van naden afdichten voor sommige uit Duitsland afkomstige schepen. Ze waren, zo schrijft hij, met "gesinteld werk" dicht 'gemaakt. Het gesinteld werk dat Sopers beschrijft is ook aangetroffen bij schepen die zijn opgegraven in het IJsselmeergebied en op sommige plaatsen langs de Rijn, Maas en IJssel (Reinders 1978, 3). Het afdichten met gesinteld werk is niet beperkt tot Nederlandse of _ Duitse schepen. Het is aangetroffen in een scheepsfragment dat in Novgorod is gevonden (Ellmers ). Ook bij schepen die inbevais en Yverdon zijn opgegraven is deze methode van afdichten gebruikt (Arnold 1977, 273). Arnold ( ) neemt aan dat de methode van Keltische origine is en werd toegepast ten westen, noorden en oosten van de Alpen. In Nederland is het gesinteld werk algemeen gebruikt bij Middeleeuwse schepen (Reinders 1978, 4). De schepen van Bevaix en Yverdon zijn gedateerd in de eerste en tweede eew na Christus (Arnold 1977, 293). In het Rijngebied schijnt deze methode zich te hebben gehandhaafd tot het bqgin van deze eeuw (Arnold ). In het IJsselmeergebied worden bij schepen die aan het eind van de zestiende eeuw zijn vergaan in het algemeen geen sintels meer gevonden (Reinders 1978, 4). Met enige reserve zou men kunnen stellen dat zo rond het midden van de zestiende eeuw het toepassen van gesinteld werk hier ten lande in onbruik raakt. Dit komt ook tot uitdrukking door de mate waarin bij deze "jongste" schepen is gesinteld. Bij een waterschip (kavel W' 10, Oostelijk Flevoland), vergaan in de tweede helft van de. zestiende.eeuw, zijn alleen de naden van de bundeken nog van gesinteld werk voorzien. Als vergelijking is het onderwaterschip van een Middeleeuws vrachtscheepje (NZ 42, Zuideli jk Flevoland) erg geschikt. Hier zijn de gangen van vlak en zijden voorzien van gesinteld werk. Voor deresten van dit ongeveer 13,50 in lange en 3,50 m brede onderwaterschip betekent dit, dat 135 m planknaad is gesinteld. Uitgaande van een sintelafstand van 15 cm (hart op hart) komen we tot een aantal van 900 sintels. Naast het smeden van spijkers en zwaardere ijzeren ~chee~sonderdelen moet in de i.liddeleeuwen voor de smid, als die tenminste specifiek werkte voor de scheepsbouw, het vervaardigen van sintels qua tijd een vrij belangrijke plaats hebben ingenomen. De eenvoud van het voorwerpje doet veronderstellen dat het misschien werk voor een leerjongen was. 3811/10.11.'80/GK

3 SINTELS Bij verschillende schepen zijn sintels gevonden die wat betreft de vorm verschillen. Figuur 1 geeft de verschillende modellen weer. Sintel A is het eenvoudigste model, gebruikt in een "aak", die is gevonden in wijk C te Utrecht. Hetzelfde model is in een "hulk" van dezelfde vindplaats gebruikt om enkele mosvullingen in scheuren vast te zetten. De ondergang van de hulk moet op basis van bij het schip gevonden scherven worden gedateerd in de in de dertiende eeuw (Hoekstra 1979, 34). Van de aak is dit nog niet vastgesteld. Sintel Bl is gevonden in twee schepen die in een zuigput aan de Rijn in Meinerswijk bij Arnhem zijn onderzocht. Op grond van de datering van scherven uit de directe omgeving wordt de ondergang van beide schepen voorlopig in de dertiende eeuw geplaatst. In dezelfde schepen is naast dit model ook een iets andere vorm gevonden (B2). Sinteld C is a1 vele malen aangetroffen bij schepen in het ~~sselkergebied en verder bij scheepsfragmenten in"s Hertogenbosch en Hattem. Het zijn over het algemeen goed gevormde stukjes smeedwerk. De datering van de ondergang van deze schepen valt in de 14e eeuw.,. ~inteld D is een zelfde, zij het kwalitatief iets minder gdede sintel als C. Het ovale plaatje is hier echter iets verder uitgesmeed en het gehele voorwerp:is wat groter en zwaarder. De twee schepen waar dit model in is gebruskt dateren uit de vijftiende eeuw. Het laatste model, sintel E, is tot nu toe alleen aangetroffen op waterschepen, mare vissersschepen die dateren van het ei.nd van de ISe tot ongeveer het midden van de 16e eeuw. Het ovale plaatje is zeer langgerekt ui tgesmeed. VERVAARDIGING De zes beschreven sintels zijn qua vervaardigingswijze onder te brengen in drie categoriezn. 1. model A, B1 en B2 2. model C en D 3. model E Kenmerkend voor categorie I is sintel A. In feite zou men beter van een kram kunnen spreken. Deze sintel is gemaakt door van een 0,s - 1 cm brede en 0,2 cm dikke gesmede strip ijzer de gewenste lengte af te kappen. Vervolgens is de strip in de vorm van een U geslagen. Sintel B 1 is gevormd uit een staafje ijzer van een op doorsnede vierkantig model met zijden van ongeveer 0,s cm. Het is over de gehele lengte in de breedte uitgesmeed en we1 zo, dat een laurierbladachtige vorm ontstaat. Hiervan worden de beide einden omgeslagen. Bij sintel B2 wordt deze vorm in het midden meer naar beide kanten uitgesmeed waardoor een min of meer ovaall rond plaatje ontstaat met twee smal toelopende einden. Deze twee einden worden omges lagen. De sintels C en D van categorie 2 vragen een,grotere handvaardigheid van de smid. Van een stripje ijzer van ongeveer dezelfde afmetingen,als bij sintel B1 wordt het middendeel zover naar beide zijkanten uitgesmeed als het voorhanden zijnde materiaal toelaat. De oren blijven de dikte van ongeveer 0,2 cm behouden, terwijl de uiteinden van het verbrede middendeel tot een halve millimeter zijn uitgesmeed. Sintel C is kleiner en over het algemeen beter afgewerkt dan sintel D. Bovendien is de laatste groter.

4 Categorie 3 wordt gevormd door sintel E. Proefondervindelijk is vastgesteld, dat uit een stripje ijzer met een vierkantige doorsnede van ongeveer 0,5 x 0,5 cm vrijwel onmogelijk de lengte van het bij dit type bereikte ovale plaatje gesmeed kan worden. Daarvoor is namelijk te weinig materiaal voorhanden. Het is niet uitgesloten dat een extra stukje materiaal op het ovale blad wordt gesmeed, bijvoorbeeld door het plaatsen 'van het gloeiende deel van de staaf, waaruit het sinteltje wordt of a1.ten dele is gevormd, op een eveneens gloeiend stukje materiaal, dat voordien op het aambeeld is gelegd. Met de hamer kunnen de twee stukjes worden samengesmeed. De bij dit model zeer duidelijke, haaks op de lengterichting staande klopsporen aan de onderkant van de sintel (figuur 2) en de glimmend gesmede bovenkanten vormen hiervoor misschien een aanwijzing. De tot nu toe gevonden exemplaren zijn over het algemeen slecht bewaard gebleven. Een juiste smeedtechniek kan daarom (nog) niet worden vas tges teld.

5 LITERATUUR Arnold, B., 1977 Some remarks on caulking in Celtic boat constructions and its evolution in areas lying northwest of the Alpine arc. The International Journal of Nautical Archeology and Undewater Exploration 6, p Ellmers, D., 1972 ~r;;hmittelalterliche Handelsschiffahrt in Mittel- und Nordeuropa. Neu-miins ter Hoekstra, T.J., 1979 Archeologische kroniek van de Gemeente Utrecht over Maandblad Oud-Utrecht 52e jaargang nr. I j anuari Jappe Alberts, W., 1967 De tolrekeningen van Lobith over de jaren en Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap, 81. p Reinders, H.R., 1978 Mos, Moslat, Sintels en Prikken. Werkdocument nr. 335 Abw, Lelystad Sopers, P.J.V.M., 1974 Schepen die verdwijnen. Amsterdam

6 Figuur 1 Sintels van verschillende vorm A. Utrecht B. Meinerswijk C. N.O.P. Q 75 Flevoland N5, NZ 42, NZ 43 's Hertogenbosch, Hattem D. Flevoland B 55 E. Flevoland W 10, MZ 22, NZ 42, NZ 44

7 Figuur 2 Sintel met klopsporen