GESCHIEDENISSEN OFTE, NIEUWE HISTORIËN UIT DE OUDHEID DER STAD EN ILLUSTERE PLAATSEN OMTRENT GENT

Transcriptie

1 GESCHIEDENISSEN OFTE, NIEUWE HISTORIËN UIT DE OUDHEID DER STAD EN ILLUSTERE PLAATSEN OMTRENT GENT Ook ter Inspiratie dienende voor diergelijke Steden in de Nederlanden, NU Te samen gevoegd uit verscheidene Schriften van eventijdige Aantekenaars TOT GENT, 2017 Met Approbatie

2

3 GENTSE GESCHIEDENISSEN OFTE, NIEUWE HISTORIËN UIT DE OUDHEID DER STAD EN ILLUSTERE PLAATSEN OMTRENT GENT Koen De Groote & Anton Ervynck (red.)

4 Colofon Redactie Koen De Groote & Anton Ervynck Met de medewerking van Marie-Anne Bru Geert Vermeiren Maarten Berkers Gunter Stoops Opmaak en lay-out Goedele Stappers Illustraties Peter Steurbaut Medewerkers Stadsarcheologie Georges Antheunis Kathleen De Vos Amor Mahfoudhi Nizam Khan Helga Sandrie Glenn Westelinck Peggy Zenner Druk Skribis Nevelland Graphics cvba-so Industriepark-Drongen Gent Dit is een uitgave van de Stad Gent. Samengesteld en geproduceerd door Stadsarcheologie Gent met de steun van het Departement Cultuur, Sport en Vrije Tijd. Verantwoordelijke uitgever Mieke Hullebroeck, stadssecretaris - Stadhuis, Botermarkt 1, 9000 Gent Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopy, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. ISBN Wettelijk depotnummer D/2017/3988/6 NUR 693

5 219 Houtanatomisch onderzoek van twee middeleeuwse vlechtwerkmanden uit Gent Koen Deforce 1 In 2013 en 2014 zijn tijdens archeologische opgravingen in de Sint- Michielsstraat in Gent, uitgevoerd door BAAC Vlaanderen bvba, twee gevlochten manden aangetroffen 2. Vlechtwerkmanden zijn veel minder zwaar en breekbaar dan recipiënten in aardewerk en werden in het verleden dan ook veel gebruikt om goederen in op te bergen en te transporteren. Dit blijkt ook uit de vele afbeeldingen van vlechtwerkmanden op middeleeuwse en postmiddeleeuwse schilderijen van markt- en keukentaferelen 3. Toch worden deze manden slechts zelden aangetroffen bij archeologische opgravingen omdat de dunne twijgen waaruit het vlechtwerk bestaat snel vergaan in de bodem. Enkel in waterverzadigde omstandigheden, zoals in water- en beerputten, kunnen ze bewaard blijven. De schaarse vondsten van vlechtwerkmanden zijn bovendien tot op heden nauwelijks onderzocht naar houtgebruik. De studie die hier wordt voorgesteld, is dan waarschijnlijk ook de eerste grondige studie van houtgebruik bij het maken van middeleeuwse vlechtwerkmanden in Vlaanderen. Materiaal en methode 1 agentschap Onroerend Erfgoed en Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. 2 Terryn & Vanoverbeke Zie bijvoorbeeld de schilderijen van Joachim Beuckelaer ( ), Jan Baptist Saive (c ) en vele andere: Winckelmans 2005, p Terryn & Vanoverbeke Door de druk van het bovenliggende sediment hadden de meeste fragmenten een licht ovale vorm. In dergelijk geval is steeds de maximale diameter opgemeten. De vlechtwerkmanden waarvan het houtgebruik hier wordt beschreven, zijn afkomstig uit de vulling van twee ronde bakstenen beerputten. De vulling van de eerste beerput, waarin mand VNR-413 is aangetroffen, wordt voorlopig in de 14de-16de eeuw gedateerd, en de andere beerput, waarin mand VNR-438 is gevonden, in de 15de-16de eeuw 4. Van mand VNR-413 is de bodem en het grootste gedeelte van de wand bewaard, maar de rand of bovenkim lijkt te ontbreken (afb. 1). Van mand VNR-438 is slechts een gedeelte van de bodem en wand bewaard (afb. 2). Van elk van de twee manden zijn van een aantal loszittende of afgebroken stukken, zowel van de verticale twijgen of staken als van een aantal horizontale twijgen, kleine stukjes bemonsterd voor verder onderzoek. Van deze fragmenten is eerst de diameter bepaald met een schuifpasser, met een nauwkeurigheid van 0,1 mm 5. Daarna is van elk van deze stalen, met een scheermesje, een coupe in transversale, radiale en tangentiële richting gesneden voor het observeren van de anatomische kenmerken van het hout en het bepalen van de soort. Deze coupes zijn bestudeerd met een microscoop met doorvallend licht bij vergrotingen van 50 tot 400 x. De transversale coupes zijn eveneens gebruikt om het aantal groeiringen te bepalen.

6 220 afb. 1: Mand VNR-413 (BAAC bvba) afb. 2: Mand VNR-438 (BAAC bvba) Resultaten De resultaten van de analyses van de twee gevlochten manden worden voorgesteld in tabel 1 en 2. In totaal zijn er 36 verschillende wissen bestudeerd, 18 van elke mand. Bij beide manden bestaan alle wissen die voor het vlechtwerk gebruikt zijn uit jonge twijgen van wilg (Salix sp.). Het is echter niet mogelijk om op basis van de houtanatomie een onderscheid te maken tussen de verschillende wilgensoorten 6. Bij mand VNR-438 hebben de horizontale elementen een gemiddelde diameter van 3,6 mm (range 2,3-5,1 mm). De verticale elementen, of staken, en de bodemkim bestaan uit iets dikkere wissen, met een gemiddelde diameter van 5,8 mm (range 4,5-6,7 mm). Bij mand VNR-413 hebben de horizontale elementen een gemiddelde diameter van 3,1 mm (range 2,6-3,7 mm). Ook hier zijn voor de staken en bodemkim iets dikkere wissen gebruikt, met een gemiddelde diameter van 5,2 mm (range 4,2-6,9 mm). De wissen gebruikt voor het vlechten van mand VNR-438 hebben één tot drie groeiringen (afb. 3 & 4). Mand VNR-413 is uitsluitend met éénjarige twijgen gevlochten. Bij VNR-438 was er steeds nog schors aanwezig op de onderzochte twijgen, bij VNR-413 is slechts in enkele gevallen de aanwezigheid van schors vastgesteld. Wegens de kleine afmetingen van de houtfragmenten die beschikbaar waren voor onderzoek is echter niet uit te sluiten dat de schors bij een aantal van deze stukjes twijg is losgekomen tijdens de opgraving of dat de schors is afgesleten tijdens het oorspronkelijke gebruik van de mand. Gezien bij een aantal fragmenten nog duidelijk schors aanwezig was, kan worden uitgesloten dat die systematisch werd verwijderd voor het gebruik van de twijgen voor het vlechten. Hoewel dit niet altijd bij verspreidporige houtsoorten zoals wilg met zekerheid te bepalen is, lijken alle onderzochte wissen te zijn gekapt op het einde van het groeiseizoen. 6 Schweingruber 1990; Greguss 1959; Gale & Cutler 2000.

7 221 afb. 3: Transversale coupe van een éénjarige twijg van mand VNR-438 (schaalbalk = 200 µm) (Koen Deforce) vlechtwerkelementen horizontaal nr. identificatie diameter (mm) # groeiringen schors 1 Salix sp. 3,9 1 v 2 Salix sp. 5,1 1 v 3 Salix sp. 3,9 3 v 4 Salix sp. 4,8 2 v 5 Salix sp. 4,5 1 v 6 Salix sp. 3,2 2 v 7 Salix sp. 2,6 1 v 8 Salix sp. 2,3 2 v 9 Salix sp. 3,8 2 v 10 Salix sp. 4,4 1 v vlechtwerkelementen verticaal nr. identificatie diameter (mm) # groeiringen schors 1 Salix sp. 6,1 1 v 2 Salix sp. 6,7 2 v 3 Salix sp. 4,5 1 v 4 Salix sp. 5,6 1 v 5 Salix sp. 7,0 1 v 6 Salix sp. 6,1 2 v 7 Salix sp. 4,7 3 v 8 Salix sp. 5,9 1 v tabel 1: Kenmerken van het hout van mand VNR-438 (v: aanwezig)

8 222 afb. 4: Transversale coupe van een tweejarige twijg van mand VNR-438 (schaalbalk = 200 µm) (Koen Deforce) (Koen Deforce) vlechtwerkelementen horizontaal nr. identificatie diameter (mm) # groeiringen schors 1 Salix sp. 3,9 1 v 2 Salix sp. 5,1 1 v 3 Salix sp. 3,9 3 v 4 Salix sp. 4,8 2 v 5 Salix sp. 4,5 1 v 6 Salix sp. 3,2 2 v 7 Salix sp. 2,6 1 v 8 Salix sp. 2,3 2 v 9 Salix sp. 3,8 2 v 10 Salix sp. 4,4 1 v vlechtwerkelementen verticaal nr. identificatie diameter (mm) # groeiringen schors 1 Salix sp. 6,1 1 v 2 Salix sp. 6,7 2 v 3 Salix sp. 4,5 1 v 4 Salix sp. 5,6 1 v 5 Salix sp. 7,0 1 v 6 Salix sp. 6,1 2 v 7 Salix sp. 4,7 3 v 8 Salix sp. 5,9 1 v tabel 2: Kenmerken van het hout van mand VNR-413 (v: aanwezig)

9 223 Discussie Middeleeuwse gevlochten manden worden maar zelden aangetroffen bij opgravingen in Vlaanderen en tot op heden is het hout dat voor deze manden gebruikt werd nooit systematisch onderzocht. Hierdoor is het dan ook onmogelijk om de onderzoeksresultaten van de bestudeerde middeleeuwse manden uit Gent te vergelijken met die van andere middeleeuwse manden uit Vlaanderen. 7 Vanhoutte et al Deforce Deforce Zie bijvoorbeeld Casparie et al. 1995; Gale & Cutler 2000; Kooistra 2004; Brown et al Duchesne et al. 1999; Winckelmans Er zijn wel een aantal Romeinse vlechtwerkmanden uit Vlaanderen onderzocht, namelijk uit Oudenburg 7, Dudzele 8 en Kluizen 9. Deze Romeinse manden zijn allemaal aangetroffen op de bodem van waterputten en vertonen een grote gelijkenis met de manden uit de Sint-Michielsstraat. Ook bij deze manden zijn wilgentwijgen gebruikt voor de horizontale elementen van het vlechtwerk. Voor de staken is bij de Romeinse manden echter steeds gebruik gemaakt van dunne houten latjes die meestal uit essenhout (Fraxinus excelsior) bestonden en soms uit hazelaar (Corylus avellana) of wilg. Middeleeuwse en oudere vondsten van vlechtwerkmanden uit de ons omringende landen zijn eveneens meestal vervaardigd met twijgen van wilg, hoewel in sommige gevallen ook hazelaar gebruikt is 10. In de meeste gevallen zijn de gebruikte wilgentwijgen eveneens één tot twee jaar oud en gekapt op het eind van het groeiseizoen. Ook in het buitenland blijft het aantal onderzochte vondsten echter heel beperkt. Vlechtwerkmanden worden vandaag niet veel meer gemaakt en gebruikt, maar wilg is nog steeds de meest gebruikte houtsoort voor het vlechten van manden in Noordwest-Europa 11. Bibliografie BROWN, A., TURNER, R. & PEARSON, C.L., 2010, Medieval fishing structures and baskets at Sudbrook Point, Severn estuary, Wales, in: Medieval Archaeology, jg. 54, p CASPARIE, W.A., VAN HEUVELN, M.C., KORTEKAAS, G.L.G.A. & STUIJTS, I.L.M., 1995, Vijftig houtsoorten in Groningen, in: HELFRICH, K., BENDERS, J.F. & CASPARIE, W.A. (red.), Handzaam hout uit Groninger grond. Houtgebruik in de historische stad, Groningen, p DEFORCE, K., 2009, Houtdeterminatie, in: LALOO, P., DE CLERCQ, W., PERDAEN, Y. & CROMBÉ, P. (red.): Het Kluizendokproject. Basisrapportage van het preventief archeologisch onderzoek op de wijk Zandeken (Kluizen, gem. Evergem, prov. Oost-Vlaanderen), (UGent Archeologische Rapporten, nr. 20), Gent, p DEFORCE, K., 2014, Houtidentificatie van een Romeinse vlechtwerkmand uit Dudzele (Brugge, prov. West-Vlaanderen), (Rapporten Natuurwetenschappelijk Onderzoek OE, nr. RNO.OE ), Brussel. DUCHESNE, R., FERRAND, H., THOMAS, J. & ACKERS-BOERWINKEL, A., 1999, Mandenmaken met wilgenteen, IJsselstein. GALE, R. & CUTLER, D., 2000, Plants in Archaeology, Kew. GREGUSS, P., 1959, Holzanatomie der europaischen Laubholzer und Straucher, Budapest. KOOISTRA, L., 2004, Twee midden-romeinse vlechtwerkmanden uit Tiel Passewaaij, (BIAXiaal, nr. 190), Zaandam. SCHWEINGRUBER, F.H., 1990, Microscopic Wood Anatomy, structural variability of stems and twigs in recent and subfossil woods from Central Europe, Birmensdorf.

10 224 TERRYN, B. & VANOVERBEKE, R., 2014, Evaluatieverslag: archeologische opgraving Gent, Sint-Michielsstraat, (Ongepubliceerd rapport BAAC Vlaanderen bvba), Bassevelde. VANHOUTTE, S., DHAEZE, W., DEFORCE, K., DEMEYER, H., ERVYNCK, A., HANECA, K., LENTACKER, A. & STIEPERAERE, H., 2016, Een Romeinse waterput met een vlechtwerkmand uit de vicus van Oudenburg, in: Relicta, Brussel, nr. 14, p WINCKELMANS, J., 2005, Gevlochten verleden: mandenmakerij en wijmenteelt langs de Schelde, (Jaarboek van de vereniging van heemkunde in klein-brabant, nr. 40), Puurs.