Kunst- en cultuureducatieprogramma

Transcriptie

1 Kunst- en cultuureducatieprogramma

2 Inleiding: Beste lezer, Heel trots presenteren we weer deze prachtige brochure met het totale kunst- en cultuuraanbod voor alle basisscholen in de Gemeente Wijchen. Veel aandacht dit keer voor Muziek en de herdenking rond Operatie Market Garden. Het kan ook bijna niet anders in het jaar dat op alle Wijchense basisscholen Algemeen Muzikale Vorming gegeven gaat worden en dat het zeventig jaar geleden is dat met Operatie Market Garden de bevrijding begon. Veel docenten en culturele instellingen werken met ons samen en denken met ons mee om er een verantwoord educatief aanbod van te maken. De kinderen zullen zeker weer gaan genieten. Wij hebben heel veel waardering voor de inzet en betrokkenheid van de interne cultuurcoördinatoren bij de samenstelling van dit programma. Een programma met veel verbindingen tussen de kunstdisciplines. Voor de tweede keer wordt het programma EDSO gebruikt om de inschrijving en de planning te doen van alle programma s. De ICC-er van je school is op de hoogte van de werking van het bovenstaande programma en kan hierbij een helpende hand bieden. We willen je vragen je keuzes voor je groep te maken voor Middels het nieuwe boekingssysteem wordt de ICC-er/contactpersoon op de hoogte gebracht van de keuzes die worden gemaakt. Het aanbod spreekt voor zich. Uit het menu cultureel erfgoed mag je voor elke groep één keuze maken naast het gehele aanbod voor de andere disciplines. Dit keuzemenu is opgenomen in het eerste hoofdstuk van dit boekje. In hoofdstuk 2 vind je het overige aanbod voor de andere disciplines per 2 leerjaren (uitzonderingen daar gelaten). Ook dit jaar is het aanbod van materiaal, leskisten en/of projecten in een apart hoofdstuk opgenomen. Edu-artalage heeft de beschikbare kisten verkocht aan het Cultuurknooppunt om deze uit te zetten binnen het Wijchense onderwijsveld. Dit aanbod, met de daaraan verbonden voorwaarden, vind je terug in hoofdstuk 3. Dit programma verschijnt aan het begin van het schooljaar. Het blijft daarom goed mogelijk dat er tussentijdse wijzigingen kunnen optreden. Je ontvangt, bij elke essentiële wijziging, een bevestiging hiervan van het cultuurknooppunt. Wat je in dit programma niet aantreft zijn de activiteiten die buiten het kunst en cultuureducatieprogramma worden aangeboden door de culturele instellingen. Hiervoor verwijzen we naar onze site en Indien er vragen, onduidelijkheden of problemen zijn, dan kun je altijd contact opnemen met het cultuurknooppunt. Wij wensen iedereen, maar vooral de kinderen, veel plezier met de activiteiten. Cultuurknooppunt/Wijchen Henk van Haeften Anne-Marie Dennissen Janny Akkermans Cultuurknooppunt Pagina 2

3 Inhoudsopgave: Inleiding 2 Inhoudsopgave 3 Opbouw kunst- en cultuureducatieprogramma Adressenlijst scholen Adresgegevens Cultuurknooppunt/Wijchen 6 1. Keuzemenu cultureel erfgoed Aanbod groep 1 en Aanbod groep 3 en Aanbod groep 4 en Aanbod groep Aanbod groep 5 en Aanbod groep 7 en Aanbod overige disciplines Werkwijze Kinderboekenweek Aanbod groep 1 en Aanbod groep Aanbod groep Aanbod groep 3 en Aanbod groep 5 en Aanbod groep 7 en Aanbod leskisten en/of projectkoffers Werkwijze Cultureel erfgoed Beeldend Dans Drama Literair Media Muziek Wereld oriëntatie Materialen 55 Cultuurknooppunt Pagina 3

4 Opbouw Kunst en cultuureducatieprogramma (uit vierjarenplan). Schooljaar : Groep 1 en 2 Voorstelling AV/Moderne media Drama Cult.erf Kinderboekenweekvoorstelling in het Mozaïek d.d. 6-7 oktober 2014 Theatergroep: WELLES Voorstelling: Niks goed, een dansvoorstelling gebaseerd op het prentenboek Feest van Brigitte Minne en An Candaele Gastles Drama. Elke groep mag (naast het voorafgaande) een keuze maken uit het menu Cultureel Erfgoed. Groep 3 en 4 Groep 5 en 6 Groep 7 en 8 Literair Muziek Dans Cult.erf Verteller Bureau Buitenkans? KICK-OFF muziekproject gr. 4 Muziektheater d.d Blikskaters! met de voorstelling Takkenherrie Gastles dans. Elke groep mag (naast het voorafgaande) een keuze maken uit het menu Cultureel Erfgoed. EXTRA Drama AV/Moderne Cult.erf media Muziekvoorstelling in de Vereeniging d.d. 20 januari 2015 Het Gelders Orkest Symfonie voor angsthazen en durfals Light-graffiti Elke groep mag (naast het voorafgaande) een keuze maken uit het menu Cultureel Erfgoed. Thema Muziek Dans Cult.erf Thema : Operation Market Garden/bevrijding - Lesbrief OMG met daarin opgenomen museumbezoek en verwerkingsles - Kinderboekenweekaanbod binnen het thema c.q. feest/de bevrijding - Muziekgastles : Get Vibes met als thema Big bands / na oorlogse muziek - Gastles dansschool Swing : workshop de Swing op muziek zoals aangeboden in de muziekles Aanbod projecten, leskisten en overig materiaal: Terug te vinden in hoofdstuk 3. Cultuurknooppunt Pagina 4

5 Adressenlijst scholen : school adres PC plaats telefoon ICC Antonius Heumenseweg CZ Wijchen (024) Contactpersoon: Ineke Hoffies De Bolster Homberg XR Wijchen (024) Marie-José Wiebe De Boskriek Oudelaan SG Wijchen (024) Toos v.haeften De Buizerd Buizerdstraat AT Wijchen (024) Contactpersoon: Heilig Hart Loffertweg AV Hernen (0487) Anne Fleuren Sint Jan Baptist Willibrordusstraat AM Batenburg (0487) Contactpersoon: Ad Lingsveld Sint Jozef Kerkstraat AJ Niftrik (0486) Contactpersoon: Daniëlle Verhoeven Noorderlicht Roerdompstraat DL Wijchen (024) Eric Graauwmans (Paulusschool) t Palet Huissteden HJ Wijchen (024) Contactpersoon: Saphira Samusamu Paschalis Veenhof 1712 Suikerbergseweg AZ 6604 AE Wijchen Wijchen (024) (024) Annelie van Raaij Yvonne Frenay Roncalli Boomsestraat AH Balgoy (024) Contactpersoon: Francoise Laughs Sam Sam Kraayenberg RM Wijchen (024) Contactpersoon: Lucienne Hoogenboom De Speelhoeve Blauwe Hof WT Wijchen (024) Marie-Louise Hooymans De Trinoom Diemewei XH Wijchen (024) Janneke Pastors Diana Cieremans De Viersprong Lijsterbesstraat GM Wijchen (024) Marian Rutten Wingerd Dorpsstraat AC Bergharen (0487) Ingrid v.d. Donk Cultuurknooppunt Pagina 5

6 Adresgegevens Cultuurknooppunt/Wijchen: Coördinatie Cultuureducatie P.O. Bezoek- en postadres: Huissteden 1401, 6605 HK Wijchen. algemeen : cultuurpuntwijchen@gmail.com Henk van Haeften Combinatiefunctionaris / beleid cultuur.henk@gmail.com Tel.: Anne-Marie Dennissen Combinatiefunctionaris / cultuurcoördinator aanbieders/instellingen cultuur.annemarie@gmail.com Tel.: Janny Akkermans Bovenschools cultuurcoördinator PO-onderwijs Wijchen cultuurknooppuntjanny@gmail.com Tel.: Cultuurknooppunt Pagina 6

7 1. Keuzemenu cultureel erfgoed Werkwijze. Het aanbod cultureel erfgoed is een keuzemenu wat nog steeds groeiende is. Per jaarlaag worden de keuzemogelijkheden aangegeven. Soms is de keuze groot, soms valt er nog niet veel te kiezen. Elke groep kan/mag zich inschrijven, naast het volledige aanbod zoals omschreven in hoofdstuk 2, voor één onderdeel uit het keuzemenu cultureel erfgoed. Voorwaarden: Bij elk onderdeel wordt aangegeven wat de voorwaarden zijn om het geheel succesvol te laten verlopen. Tevens wordt duidelijk aangegeven wat verwacht wordt aan voorbereiding en begeleiding bij een bezoek aan het museum, het kasteel, de molen e.d. Eventuele bijzonderheden worden met rood of zwart aangegeven binnen de kaderlijnen. Geschikt voor welke groep: Het aanbod is ontwikkeld voor een bepaalde doelgroep. Deze doelgroep is gerelateerd aan een jaarlaag c.q. jaarlagen. Een keuze voor een jaarlaag hoger of lager houdt dus in dat het lesmateriaal niet helemaal zal aansluiten bij het niveau van de leerlingen. Digitale inschrijfformulieren invullen voor : Zoals je van het CKP gewend bent, is dit jaar er weer voor gekozen om de scholen in te laten schrijven en daarna de planningen rond te maken. Dit jaar wordt er opnieuw gekozen voor een digitale inschrijving via het planningsprogramma EDSO wat gekoppeld is aan de site van het cultuurknooppunt De ICC-er van je school is op de hoogte van de werking van het bovenstaande programma en kan hierbij een helpende hand bieden. We willen je vragen je keuzes voor je groep te maken voor Middels het nieuwe boekingssysteem wordt de ICC-er/contactpersoon op de hoogte gebracht van de keuzes die worden gemaakt. Cultuurknooppunt Wijchen, Huissteden 1401, 6605 HK Wijchen Cultuurknooppunt Pagina 7

8 1.2. Aanbod groep 1 en 2: Tatiana Klinkert Locatiebeheerder kasteel Hernen T.Klinkert@mooigelderland.nl CE 001 Ridders en kastelen De projectkist Ridders en kastelen wordt verzorgd door het Cultuurknooppunt en is erg geschikt als voorbereiding op het bezoek aan het kasteel in Hernen. Deze leskist wordt automatisch geboekt bij inschrijving voor dit onderdeel van het programma. Het bezoek en de rondleiding aan/in kasteel Hernen wordt verzorgd door Geldersch Landschap & Kasteelen. Aanwezigheid van een aantal volwassenen naast de leerkracht is gewenst. Periode Duur Plaats Lesmateriaal : najaar september-oktober en voorjaar/zomer april-juli. : alle dagen van de week : 1 uur voor bezoek aan het kasteel : kasteel Hernen, Dorpsstraat 40, 6616 AH Hernen. : leskist 3 weken op school rond bezoek kasteel Hernen. Hoe leefde men vroeger in kastelen? Tijdens dit multidisciplinaire project zingen de leerlingen liederen, luisteren ze naar verhalen, spelen toneel, bouwen minikastelen, maken een ridderdans, koken een middeleeuws gerecht, enzovoort. Hoogtepunt van het project is een bezoek aan het kasteel in Hernen, waar het leven van de ridders van vroeger voor de leerlingen werkelijkheid wordt. Alle activiteiten in de klas kunnen uitmonden in een presentatie. CE 002 Serenade draaiorgel de Korsikaan. Periode : het gehele jaar m.u.v. de wintermaanden : dinsdag, woensdag en donderdag Duur : ½ tot ¾ uur bezoek Korsikaan Plaats : eigen schoolplein Lesmateriaal : leskist 3 weken rond bezoek de Korsikaan Draaiorgels horen bij de Hollandse cultuur. De belangstelling vanuit jongeren voor deze oude muziekvorm loopt terug. Het zou jammer zijn als dit stukje Hollandse Cultuur verdwijnt. Het coördinatiepunt verzorgt na inschrijving een draaiorgelserenade op het kleuterplein van de school met in de hoofdrol de Korsikaan. Leskist: Om het bezoek door de Korsikaan niet een op zichzelf staand iets te laten zijn heeft het coördinatiepunt i.s.m. een PABO-studente een leskist ontwikkeld met als thema; De techniek achter het pierement. Kleuters kunnen zelf proefjes nemen met kammetjes en muziekdoosjes en kunnen een eigen stukje muziek maken door met een tang gaatjes in papier te maken en de zo ontstane ponskaart af te spelen op een speciaal apparaatje. In deze kist zit een cd met orgelmuziek en achtergrondinformatie samengesteld door het museum van speelklok tot pierement te Utrecht. De Korsikaan heeft een open achterzijde zodat goed te zien is hoe het een en ander werkt binnen een draaiorgel. Cultuurknooppunt Pagina 8

9 Algemene informatie aanbod Museum Kasteel Wijchen: Museum Kasteel Wijchen Kantoor bereikbaar: woe t/m vrij uur Mirjam Bovenga Museum Kasteel Wijchen biedt een gevarieerd educatief programma aan. Het bestaande aanbod wordt regelmatig herzien en/of geactualiseerd om aansluiting met de basisschoolgroepen te optimaliseren. Voor de meeste workshops geldt een soortgelijke formule. Het museum biedt de scholen kant-en-klare informatiepakketten aan die materiaal bevatten voor gebruik voorafgaand aan het museumbezoek. Het museumbezoek bestaat uit een workshop met diverse activiteiten c.q. opdrachten die door de leerlingen worden uitgevoerd. Dit gebeurt onder begeleiding van twee leden van de Werkgroep Educatie. Het lesmateriaal dat gebruikt wordt, is geschreven voor een bepaalde leeftijdsgroep, vandaar dat sommige projecten voor groepen 1 en 2, 3 en 4 of 5 en 6 worden aangeboden en sommige voor groepen 6, 7 en 8 maar in overleg zijn aanpassingen mogelijk. Na de inschrijving wordt door Museum Kasteel Wijchen contact opgenomen met de betreffende leerkrachten om nadere afspraken te maken. De aanwezigheid van de leerkracht plus ongeveer één volwassenen per zes leerlingen is uiteraard ook van belang voor een geslaagd bezoek. Algemeen doel De leerlingen maken kennis met het cultureel erfgoed in het algemeen, maar er wordt expliciet aandacht geschonken aan het cultureel erfgoed van Wijchen en omgeving. Aansluiting bij de kerndoelen Voor alle lesbrieven geldt dat er wordt aangesloten bij de canon Geschiedenis. Gestreefd wordt om aan te sluiten bij de kerndoelen zoals die staan beschreven. De lesbrieven sluiten in grote lijnen aan bij de volgende kerndoelen: 51: De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen. 56: De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor de aspecten van cultureel erfgoed. 52: De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: Nomadische samenlevingen in de prehistorie. Agrarische samenlevingen in de prehistorie De Romeinse invloed in Nederland en met name in Wijchen en omgeving. De Middeleeuwse samenleving, de ontwikkeling van steden en handel. Het leven in de Middeleeuwen. De tijdvakken die behandeld worden zijn in te delen in de volgende perioden: Prehistorie: De tijd van jagers en boeren. Dit betreft dan de Bronstijd en de IJzertijd. Oudheid: De tijd van de Romeinen Middeleeuwen: De tijd van monniken en ridders en van steden en staten. Cultuurknooppunt Pagina 9

10 CE 003 Op bezoek in een museum Op zoek naar de schatten in het museum Periode : het gehele schooljaar : in principe worden de workshops in het museum op werkdagen in de ochtend gegeven, maar in overleg is het ook mogelijk om op maandag- of dinsdagmiddag een workshop te volgen. Duur : 1 uur voor de workshop in het museum Plaats : Museum Kasteel Wijchen, Kasteellaan 9, 6602 DA Wijchen, T Lesmateriaal : er is geen inleidende les bij deze lesbrief maar de leerkracht kan gebruik maken van het boek Nijntje gaat naar het museum Doel : De leerlingen maken kennis met het museum en ontdekken welke schatten er in het museum bewaard worden. Tijdens de workshops zoeken de leerlingen naar de schatten in het museum. Ze ontdekken waarom de museumstukken bewaard worden en kunnen aangeven welke schatten zij zouden willen bewaren. Er wordt ook gespeeld met de belangrijkste bewoonster van het kasteel: Emilia van Nassau. Connie de Graaf rdekeijzer@hetnet.nl Daniëlla Krijt mail@daniellakrijt.eu CE 004 Wiep gaat naar een expositie Periode : het gehele schooljaar : in overleg Duur : 3 lessen + verwerkingsopdracht Plaats : op school en Kunstpost Wijchen, Herenstraat 18, 6602 BB Wijchen. Lesmateriaal : kunstkoffer Doel: Brede kennismaking met kunst, stijlen, kleuren, de kunstenaar en een expositieruimte. Bewust leren kijken, kleuren, fantasie. Zelf kunst maken en daarna een tentoonstelling in een echte expositieruimte. Thema: op pad met Wiep. Hallo, ik ben Wiep. Ik wil altijd alles zien en overal zijn geweest. En nu, nu wil ik graag naar een expositie! Kunnen jullie dat misschien regelen voor Wiep? Les 1: In de eerste les komt kunstenares Daniella Krijt in de klas. Zij zal vertellen wat de kinderen gaan doen, haar eigen werk laten zien en Wiep voorstellen. Inhoud: Kringgesprek over kunst, fantasie, de kunstenaar en een expositie. Wat doet nou precies een kunstenaar en wat is kunst? Wat is een expositie? En ben je al wel eens op een echte expositie geweest? Vervolgopdracht: Zelf aan het werk. Als je overal naar toe zou mogen, alles kan wat vind je mooi, waar zou je het liefst heen willen? In de komende week gaat ieder kind deze plek schilderen. De leerkracht kan dit zelf plannen/verzorgen. Voor de jongste kinderen zijn er ook plaatjes van Wiep die ze er zelf op kunnen plakken. Zo krijgen we allemaal kunstwerkjes met Wiep op allerlei plekken. Les 2: door de leerkracht. De kunstwerkjes van de kinderen worden afgemaakt. Ook kan de leerkracht met de inhoud van de kist zelf één of meer lessen verzorgen; o.a. een kringgesprek en een aantal leuke spelletjes. Meer informatie hierover staat in de lesbrief die ook in de koffer zit. Cultuurknooppunt Pagina 10

11 Les 3: De kinderen gaan naar een expositie. De hele klas gaat naar KunstPost-Wijchen. Onder leiding van Connie de Graaf gaan ze een echte expositie bekijken en krijgen uitleg over de kunstwerken. Daarna richten ze met hun eigen werk een expo in KinderKunstPost. Doel: (Eerste) kennismaking. - Leerlingen kennis laten maken met verschillende manieren van schilderen, stijl en gebruik van kleur. - Leerlingen laten zien hoe eigen ervaringen het begin kunnen zijn van een nieuw idee of beeld. - Leerlingen laten kennismaken met kunst en een expositieruimte. Doelen Cultuureducatie: - ontwikkeling creativiteit - goede werkhouding - reflectie eigen handelen - emotionele en verstandelijke ontwikkeling - ontwikkelen van zelfvertrouwen Kunstzinnige oriëntatie: (kerndoelen 54, 55 en 56) - oriëntatie op jezelf - kennismaken met cultureel erfgoed waarmee mensen in de loop der tijd vorm en betekenis hebben gegeven aan hun bestaan. - kennismaken met hedendaagse kunstzinnige en culturele diversiteit. - leerlingen leren zichzelf te uiten met beeldende middelen. Onder meer vorm, kleur, textuur, ruimte, compositie. - leerlingen leren beeldende middelen te gebruiken om gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om ermee te communiceren. - leerlingen leren te onderzoeken en experimenteren. Inhoud van de KunstKoffer: - lesbrief - Wiep - een verhaal over Wiep - kunstenaars benodigdheden en een (afdek)doek - geplastificeerde kaarten met benodigdheden van verschillende disciplines - kijkplaten met kunst - objecten in de eerste 6 kleuren. - lijst met kunstboeken voor kinderen - toegangskaartjes voor KunstPostWijchen Cultuurknooppunt Pagina 11

12 1.3. Aanbod groep 3 en 4: SOGK coördinatie schoolbezoeken Leur Mw. Marja Urbach Secretariaat SOGK CE 005 De kerk van Leur, een bijzonder gebouw. Aan de hand van de docentenhandleiding is de docent in staat zelf de lessen te verzorgen. Bij de les op locatie is wel een vrijwilliger aanwezig in de kerk om de groep welkom te heten en wegwijs te maken, maar de docent is zelf verantwoordelijk voor de invulling van de les aan de hand van de lesbrief. Begeleiding van 1 volwassene op max. 6 kinderen zorgt dat de groepjes onder begeleiding zelfstandig kunnen werken. Periode : In verband met kou in de kerk worden de lessen bij voorkeur tot eind oktober en vanaf begin april gegeven. In overleg kan hier van afgeweken worden. : maandag t/m donderdag* Duur : 1 tot 1,5 uur Plaats : Kerk van Leur, Van Balverenlaan 4, 6615 AH Leur Lesmateriaal : lesbrief voor groep 3-4 voor op locatie (te verkrijgen bij het CKP) *Als er een trouwerij of begrafenis op de geplande datum plaatsvindt, zal het schoolbezoek niet kunnen doorgaan, in overleg met de betreffende groep zal een nieuwe datum worden afgesproken. De kerk van Leur is een prachtig oud kerkje in een klein dorpje vlakbij Wijchen en Nijmegen. Al voor 1100 stond hier een kerkje. Natuurlijk zag het er toen heel anders uit. Door de eeuwen heen is er veel veranderd. Er is flink aan gebouwd, maar ook is het deels door brand verwoest en heeft het flink geleden onder de Beeldenstorm. Momenteel is deze kerk in eigendom van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Zij zorgen er voor dat deze kerk, samen met zes andere religieuze gebouwen in Gelderland bewaard blijven voor de toekomst. Aan de hand van lesbrieven voor op school en op locatie leren kinderen meer over de geschiedenis van de kerk van Leur. Het lespakket is niet religieus van aard info@museumtweestromenland.nl Contactpersoon: Hannie Wakker CE 006 Verzamelen Periode : het gehele schooljaar en tijd : voorkeur dag en tijd kunnen worden aangegeven dinsdag-, woensdag- en donderdagmorgen uur of uur Duur : museumbezoek 1 uur. Plaats : Streekhistorisch Museum Tweestromenland, Pastoor Zijlmansstraat 3, 6658 EE Beneden Leeuwen. Lesmateriaal : project map Verzamelen, cd, sorteerspel en mand met voorwerpen. Allen op basis van bruikleen wordt minimaal 1 week van tevoren verstrekt door het museum. Cultuurknooppunt Pagina 12

13 Doel: - lln leren wat verzamelen is en hoe een verzameling tot stand komt. - lln leren dat een collectie van een museum ook een verzameling is. - lln leren hoe een collectie van een museum tot stand komt. - lln krijgen een indruk van de veelheid en soorten van voorwerpen die je kunt verzamelen. - lln kunnen verschillende voorwerpen sorteren. - lln leren een verzameling tentoon te stellen en te presenteren. Kerndoel: 56 - de lln verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. Globale werkwijze: 1. Op school : Een voorbereiding binnen de groep, maakt het museumbezoek zinvoller voor de leerlingen. De groep op school in vieren verdelen i.v.m. de rondleiding o.l.v. een jeugdgids. 2. In het museum : a. gezamenlijke inleiding b. rondleiding door het museum in groepjes o.l.v. een jeugdgids. c. gezamenlijke afsluiting 3. Verwerking op school. Het project Verzamelen bestaat uit drie delen. Een introductieles, de leerlingen maken kennis met het verzamelen en ordenen van voorwerpen. Daarna gaan ze het Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Beneden-Leeuwen bezoeken en ten slotte als de afsluitende verwerkingsles, maken ze hun eigen museum. Er worden in dit project allerlei lessuggesties gegeven. Natuurlijk kan de leerkracht zelf het best beoordelen wat bij de leerlingen van zijn/haar groep past en de tijd die hij/zij er aan wil/kan besteden. Dit kan variëren van de introductie en het museumbezoek tot de uitvoering van het gehele project. Voor meer info, kijk op de museumwebsite www. museumtweestromenland.nl onder de titel schoolprojecten. Annuleren kan tot 3 werkdagen voor het bezoek. Daarna zal bij het niet doorgaan van het bezoek 20, administratiekosten in rekening gebracht worden Algemene informatie aanbod Museum Kasteel Wijchen: Museum Kasteel Wijchen Kantoor bereikbaar: woe t/m vrij uur Mirjam Bovenga mb@museumwijchen.nl Museum Kasteel Wijchen biedt een gevarieerd educatief programma aan. Het bestaande aanbod wordt regelmatig herzien en/of geactualiseerd om aansluiting met de basisschoolgroepen te optimaliseren. Voor de meeste workshops geldt een soortgelijke formule. Het museum biedt de Cultuurknooppunt Pagina 13

14 scholen kant-en-klare informatiepakketten aan die materiaal bevatten voor gebruik voorafgaand aan het museumbezoek. Het museumbezoek bestaat uit een workshop met diverse activiteiten c.q. opdrachten die door de leerlingen worden uitgevoerd. Dit gebeurt onder begeleiding van twee leden van de Werkgroep Educatie. Het lesmateriaal dat gebruikt wordt, is geschreven voor een bepaalde leeftijdsgroep, vandaar dat sommige projecten voor groepen 1 en 2, 3 en 4 of 5 en 6 worden aangeboden en sommige voor groepen 6, 7 en 8 maar in overleg zijn aanpassingen mogelijk. Na de inschrijving wordt door Museum Kasteel Wijchen contact opgenomen met de betreffende leerkrachten om nadere afspraken te maken. De aanwezigheid van de leerkracht plus ongeveer één volwassenen per zes leerlingen is uiteraard ook van belang voor een geslaagd bezoek. Algemeen doel De leerlingen maken kennis met het cultureel erfgoed in het algemeen, maar er wordt expliciet aandacht geschonken aan het cultureel erfgoed van Wijchen en omgeving. Aansluiting bij de kerndoelen Voor alle lesbrieven geldt dat er wordt aangesloten bij de canon Geschiedenis. Gestreefd wordt om aan te sluiten bij de kerndoelen zoals die staan beschreven. De lesbrieven sluiten in grote lijnen aan bij de volgende kerndoelen: 51: De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen. 56: De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor de aspecten van cultureel erfgoed. 52: De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: Nomadische samenlevingen in de prehistorie. Agrarische samenlevingen in de prehistorie De Romeinse invloed in Nederland en met name in Wijchen en omgeving. De Middeleeuwse samenleving, de ontwikkeling van steden en handel. Het leven in de Middeleeuwen. De tijdvakken die behandeld worden zijn in te delen in de volgende perioden: Prehistorie: De tijd van jagers en boeren. Dit betreft dan de Bronstijd en de IJzertijd. Oudheid: De tijd van de Romeinen Middeleeuwen: De tijd van monniken en ridders en van steden en staten. CE 024 Emilia en haar leven op het kasteel Periode : het gehele schooljaar : in principe worden de workshops in het museum op werkdagen in de ochtend gegeven, maar in overleg is het ook mogelijk om op maandag- of dinsdagmiddag een workshop te volgen. Duur : 1,5 uur in het museum Plaats : Museum Kasteel Wijchen, Kasteellaan 9, 6602 DA Wijchen, T Lesmateriaal : er is geen inleidende les bij deze lesbrief Doel : De leerlingen maken kennis met Emilia van Nassau, prinses van Portugal. Zij kocht het kasteel en ging er in 1609 met haar gezin wonen. De leerlingen maken kennis met Emilia en ontdekken hoe het leven was op het kasteel. Dit gebeurt tijdens enkele opdrachten in circuitvorm. Zij maken ook een spannende tocht door het kasteel. Cultuurknooppunt Pagina 14

15 Connie de Graaf Daniëlla Krijt CE 004 Wiep gaat naar een expositie Periode : het gehele schooljaar : in overleg Duur : 3 lessen + verwerkingsopdracht Plaats : op school en Kunstpost Wijchen, Herenstraat 18, 6602 BB Wijchen. Lesmateriaal : kunstkoffer Doel: Brede kennismaking met kunst, stijlen, kleuren, de kunstenaar en een expositieruimte. Bewust leren kijken, kleuren, fantasie. Zelf kunst maken en daarna een tentoonstelling in een echte expositieruimte. Thema: op pad met Wiep. Hallo, ik ben Wiep. Ik wil altijd alles zien en overal zijn geweest. En nu, nu wil ik graag naar een expositie! Kunnen jullie dat misschien regelen voor Wiep? Les 1: In de eerste les komt kunstenares Daniella Krijt in de klas. Zij zal vertellen wat de kinderen gaan doen, haar eigen werk laten zien en Wiep voorstellen. Inhoud: Kringgesprek over kunst, fantasie, de kunstenaar en een expositie. Wat doet nou precies een kunstenaar en wat is kunst? Wat is een expositie? En ben je al wel eens op een echte expositie geweest? Vervolgopdracht: Zelf aan het werk. Als je overal naar toe zou mogen, alles kan wat vind je mooi, waar zou je het liefst heen willen? In de komende week gaat ieder kind deze plek schilderen. Zo krijgen we allemaal kunstwerkjes met Wiep op allerlei plekken. De leerkracht kan dit zelf plannen/verzorgen. Les 2: door de leerkracht. De kunstwerkjes van de kinderen worden afgemaakt. Ook kan de leerkracht met de inhoud van de kist zelf één of meer lessen verzorgen; o.a. een kringgesprek en een aantal leuke spelletjes. Meer informatie hierover staat in de lesbrief die ook in de koffer zit. Les 3: De kinderen gaan naar een expositie. De hele klas gaat naar KunstPost-Wijchen. Onder leiding van Connie de Graaf gaan ze een echte expositie bekijken en krijgen uitleg over de kunstwerken. Daarna richten ze met hun eigen werk een expo in KinderKunstPost. Doel: (Eerste) kennismaking. - Leerlingen kennis laten maken met verschillende manieren van schilderen, stijl en gebruik van kleur. - Leerlingen laten zien hoe eigen ervaringen het begin kunnen zijn van een nieuw idee of beeld. - Leerlingen laten kennismaken met kunst en een expositieruimte. Doelen Cultuureducatie: - ontwikkeling creativiteit - goede werkhouding - reflectie eigen handelen - emotionele en verstandelijke ontwikkeling - ontwikkelen van zelfvertrouwen Cultuurknooppunt Pagina 15

16 Kunstzinnige oriëntatie: (kerndoelen 54, 55 en 56) - oriëntatie op jezelf - kennismaken met cultureel erfgoed waarmee mensen in de loop der tijd vorm en betekenis hebben gegeven aan hun bestaan. - kennismaken met hedendaagse kunstzinnige en culturele diversiteit. - leerlingen leren zichzelf te uiten met beeldende middelen. Onder meer vorm, kleur, textuur, ruimte, compositie. - leerlingen leren beeldende middelen te gebruiken om gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om ermee te communiceren. - leerlingen leren te onderzoeken en experimenteren. Inhoud van de KunstKoffer: - lesbrief - Wiep - een verhaal over Wiep - kunstenaars benodigdheden en een (afdek)doek - geplastificeerde kaarten met benodigdheden van verschillende disciplines - kijkplaten met kunst - objecten in de eerste 6 kleuren. - lijst met kunstboeken voor kinderen - toegangskaartjes voor KunstPostWijchen Cultuurknooppunt Pagina 16

17 1.4. Aanbod groep 4 en 5: CE 007 De oude molen van Wijchen. Het materiaal bestaat uit een lesbrief, die voor het bezoek aan de molen behandeld dient te worden, lesmateriaal wat gebruikt wordt tijdens het bezoek aan de molen en een verwerkingsles. Periode : het gehele jaar m.u.v. de wintermaanden : donderdag Duur : 75 min Plaats : de oude molen, Wijchen. Lesmateriaal : lesbrief op site Begeleiding : afhankelijk van de grootte van de groep maximaal 4 tot 5 begeleiders. Het bezoek wordt gepland na inschrijving. Voorkeur voor een bepaalde periode kan aangegeven worden. De bezoekjes vinden altijd plaats op donderdag. De molenaar vertelt over de molen en zijn werk. De Groep wordt vooraf in 2 groepen verdeeld, 1 groep gaat werken met de opdrachtkaarten, de andere heeft de rondleiding. Dit wordt halverwege gewisseld. Groep 4 kan de molen bezoeken in het kader van een communieproject. Cultuurknooppunt Pagina 17

18 1.5. Aanbod groep 5 (op aanvraag geschikt voor alle groepen): TWEESTROMENLAND Historische Vereniging voor het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen West tweestromenland@hetnet.nl en/of wies@berris.nl CE 008 Streekdracht rond Periode : het hele schooljaar : op afspraak Duur : 1 1 ½ uur Plaats : op school in de klas Lesmateriaal : lesbrief op site Naar aanleiding van ervaringen met verschillende scholen is dit programmaonderdeel aangepast. Mw. Wies Berris-Visschers komt dit schooljaar, in gepaste dracht, naar de klas en brengt een mand vol kinderkleding mee; zowel jongens als meisjes kleding. Een aantal kinderen (soms afhankelijk van de lengtemaat) trekken voor in de klas (over hun eigen ondergoed) de meegebrachte kleding aan. Al passend wordt er met de groep een gesprek aangegaan over hoe het vroeger was. Leerlingen kunnen op een leuke speelse manier kennismaken met de kleding ook ondergoed - die de mensen rond 1900 droegen. Het betreft zowel meisjes als jongenskleding compleet met wollen kousen en klompen en/of hoge schoenen. Ook hoedjes en petten horen erbij. Kinderen kunnen zelf ervaren dat niet alles even prettig zat. Vooral meisjes vinden het verwonderlijk dat er geen lange broeken werden gedragen! Het is natuurlijk leuk als de verkleedpartij en het eindresultaat kan worden vastgelegd. In overleg kan er ook kleding voor een volwassen persoon meegebracht worden in de maat van de leerkracht. Cultuurknooppunt Pagina 18

19 1.6. Aanbod groep 5 en 6: Algemene informatie aanbod Museum Kasteel Wijchen: Museum Kasteel Wijchen Kantoor bereikbaar: woe t/m vrij uur Mirjam Bovenga mb@museumwijchen.nl Museum Kasteel Wijchen biedt een gevarieerd educatief programma aan. Het bestaande aanbod wordt regelmatig herzien en/of geactualiseerd om aansluiting met de basisschoolgroepen te optimaliseren. Voor de meeste workshops geldt een soortgelijke formule. Het museum biedt de scholen kant-en-klare informatiepakketten aan die materiaal bevatten voor gebruik voorafgaand aan het museumbezoek. Het museumbezoek bestaat uit een workshop met diverse activiteiten c.q. opdrachten die door de leerlingen worden uitgevoerd. Dit gebeurt onder begeleiding van twee leden van de Werkgroep Educatie. Het lesmateriaal dat gebruikt wordt, is geschreven voor een bepaalde leeftijdsgroep, vandaar dat sommige projecten voor groepen 1 en 2, 3 en 4 of 5 en 6 worden aangeboden en sommige voor groepen 6, 7 en 8 maar in overleg zijn aanpassingen mogelijk. Na de inschrijving wordt door Museum Kasteel Wijchen contact opgenomen met de betreffende leerkrachten om nadere afspraken te maken. De aanwezigheid van de leerkracht plus ongeveer één volwassenen per zes leerlingen is uiteraard ook van belang voor een geslaagd bezoek. Algemeen doel De leerlingen maken kennis met het cultureel erfgoed in het algemeen, maar er wordt expliciet aandacht geschonken aan het cultureel erfgoed van Wijchen en omgeving. Aansluiting bij de kerndoelen Voor alle lesbrieven geldt dat er wordt aangesloten bij de canon Geschiedenis. Gestreefd wordt om aan te sluiten bij de kerndoelen zoals die staan beschreven. De lesbrieven sluiten in grote lijnen aan bij de volgende kerndoelen: 51: De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen. 56: De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor de aspecten van cultureel erfgoed. 52: De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: Nomadische samenlevingen in de prehistorie. Agrarische samenlevingen in de prehistorie De Romeinse invloed in Nederland en met name in Wijchen en omgeving. De Middeleeuwse samenleving, de ontwikkeling van steden en handel. Het leven in de Middeleeuwen. De tijdvakken die behandeld worden zijn in te delen in de volgende perioden: Prehistorie: De tijd van jagers en boeren. Dit betreft dan de Bronstijd en de IJzertijd. Oudheid: De tijd van de Romeinen Middeleeuwen: De tijd van monniken en ridders en van steden en staten. Cultuurknooppunt Pagina 19

20 CE 009 De Bronstijd Periode : het gehele schooljaar : in principe worden de workshops in het museum op werkdagen in de ochtend gegeven, maar in overleg is het ook mogelijk om op maandag- of dinsdagmiddag een workshop te volgen. Duur : min. 1 uur voor de lesbrief op school 1½ uur voor workshop in museum Plaats : Museum Kasteel Wijchen, Kasteellaan 9, 6602 DA Wijchen, T Lesmateriaal : lesbrief De Bronstijd Doel : Leerlingen maken kennis met het leven in de Bronstijd en ontdekken de verschillen met de huidige tijd. Tijdens de workshop gaan de leerlingen verschillende vaardigheden uit de Bronstijd uitproberen en er wordt ingegaan op het leven in de Bronstijd. Deze workshop is gedeeltelijk vernieuwd t.o.v. voorgaande jaren. Zo zal deze worden ingeleid d.m.v. een PowerPoint presentatie en zal meer worden aangesloten bij de lokale collectie afkomstig uit Wijchen. Tijdens het bezoek zijn er vier verschillende workshops waardoor de leerlingen een beter begrip ontwikkelen voor het leven in de Bronstijd. Zo ontdekken de leerlingen welke gereedschappen er gebruikt en gemaakt werden, zij spinnen wol met een spintol, versieren een urn en bedenken hoe en waar mensen leefden tijdens de bronstijd. CE 013 De Romeinen Periode : het gehele schooljaar : in principe worden de workshops in het museum op werkdagen in de ochtend gegeven, maar in overleg is het ook mogelijk om op maandag- of dinsdagmiddag een workshop te volgen. Duur : min. 1 uur voor de lesbrief op school 1½ uur voor workshop in museum Plaats : Museum Kasteel Wijchen, Kasteellaan 9, 6602 DA Wijchen, T Lesmateriaal : lesbrief Romeinen Doel : Leerlingen maken kennis met de Romeinse tijd en ontdekken hoe de Romeinen leefden en wat hiervan de invloed was op de eerste bewoners. Ook krijgen de leerlingen inzicht in de betekenis van de Romeinen voor Wijchen en omgeving. Workshop die de Romeinse wereld tot leven brengen. Onder andere kunnen de leerlingen zich verkleden als Romein, leren Romeinse cijfers schrijven op wastabletten, verschillende Romeinse gebruiksvoorwerpen zoeken en ontdekken dat de Romeinen betaalden met munten waarop de keizer was afgebeeld. Het is erg leuk om de Romeinen op de foto te zetten; wij raden u dan ook aan om een fototoestel mee te nemen. CE 014 Eten en drinken met de Romeinen Periode Duur : het gehele schooljaar : in principe worden de workshops in het museum op werkdagen in de ochtend gegeven, maar in overleg is het ook mogelijk om op maandag- of dinsdagmiddag een workshop te volgen. : eventueel 1 uur voor de lesbrief Romeinen op school 1½ uur voor workshop in museum Plaats : Museum Kasteel Wijchen, Kasteellaan 9, 6602 DA Wijchen, T Lesmateriaal : lesbrief Romeinen Deze lesbrief sluit aan en biedt verdieping op het onderwerp leven in de Romeinse tijd maar kan ook afzonderlijk gevolgd worden. De lesbrief Romeinen wordt in dit geval als voorbereiding aanbevolen. Doel : Leerlingen ontdekken het verschil tussen het eten en drinken in de Romeinse tijd en de huidige tijd. Cultuurknooppunt Pagina 20

21 Workshop waarin Romeins eten centraal staat. Verschillen tussen eetgewoontes en kookmethoden worden spelenderwijs duidelijk gemaakt. CE 015 De Middeleeuwen Duur : min. 1 uur voor de lesbrief op school 1½ uur voor workshop in museum : In principe worden de workshops in het museum op werkdagen in de ochtend gegeven, maar in overleg is het ook mogelijk om op maandag- of dinsdagmiddag een workshop te volgen. Plaats : Museum Kasteel Wijchen, Kasteellaan 9, 6602 DA Wijchen, T Doel : Leerlingen ontdekken hoe men leefden in de Middeleeuwen. Zij ontdekken de verschillen tussen de verschillende standen, zoals bijvoorbeeld monniken en ridders. Tijdens de workshops bepalen de leerlingen waar je het beste een kasteel kunt bouwen, proberen te schrijven als een monnik, maken kennis met de Juliaanse kalender en spelen de troubadour. Voor groep 5 en 6 wordt de workshop over de Juliaanse kalender vervangen door een opdracht waarbij de leerlingen inzicht krijgen in de verschillende standen. CE 016 Archeoloog in de klas Periode : het gehele schooljaar : op afspraak Duur : 1 uur voor de lesbrief op school Plaats : eigen groepslokaal Lesmateriaal : geen Workshop waarin de groep op school bezoek krijgt van een archeoloog die vertelt wat archeologie inhoudt en die allerlei interessante voorwerpen laat zien en uitleg geeft daarover. CE 017 De IJzertijd Periode : het gehele schooljaar : in principe worden de workshops in het museum op werkdagen in de ochtend gegeven, maar in overleg is het ook mogelijk om op maandag- of dinsdagmiddag een workshop te volgen. Duur : eventueel 1 uur voor de lesbrief Romeinen op school 1½ uur voor workshop in museum Plaats : Museum Kasteel Wijchen, Kasteellaan 9, 6602 DA Wijchen, T Lesmateriaal : lesbrief Romeinen Doel : Leerlingen maken kennis met het leven in de IJzertijd. De inleiding vindt plaats in het Kennislab met een PowerPoint presentatie en daarna volgen de leerlingen vier workshops waarbij ingegaan zal worden op het leven in de IJzertijd. De leef en belevingswereld van de leerlingen wordt geplaatst tegenover het leven van een kind in de IJzertijd. Cultuurknooppunt Pagina 21

22 Contactpersoon: Hannie Wakker CE 010 Het dagelijks leven in en om t huis Vernieuwd programma: zowel de voorbereiding vooraf op school als de manier van aanbieden in het museum is herzien en aangepast! Periode : het gehele schooljaar en tijd : voorkeur dag; dinsdag-, woensdag- en donderdagmorgen en tijd; uur of uur, kunnen worden aangegeven. Duur : museumbezoek 1 uur. Plaats : Streekhistorisch Museum Tweestromenland, Pastoor Zijlmansstraat 3, 6658 EE Beneden Leeuwen Lesmateriaal : lesbrief de mensen en hun huizen en hun omgeving te downloaden via website Doel: Voor de groepen 5 en 6 wordt het dagelijkse leven in en om het huis in beeld gebracht. Tijdens het museumbezoek vergelijken we de vroegere tijd met de tijd van nu. Tijdens de rondleiding zijn er doe-opdrachten voor de leerlingen. Kerndoel: 56 - de lln verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. Globale werkwijze: 1. Op school : Een voorbereiding, aan de hand van de lesbrief, binnen de groep, maakt het museumbezoek zinvoller voor de leerlingen. De groep op school in vieren verdelen i.v.m. de rondleiding o.l.v. een jeugdgids. 2. In het museum : a. gezamenlijke inleiding c. Onder begeleiding van een gids ervaren de leerlingen d.m.v. opdrachten het verschil tussen de vroegere tijd en de tijd van nu. b. gezamenlijke afsluiting 3. Verwerking op school. Voor meer info, kijk op de museumwebsite www. museumtweestromenland.nl onder de titel schoolprojecten. Annuleren kan tot 3 werkdagen voor het bezoek. Daarna zal bij het niet doorgaan van het bezoek 20, administratiekosten in rekening gebracht worden. Cultuurknooppunt Pagina 22

23 SOGK coördinatie schoolbezoeken Leur Mw. Marja Urbach Secretariaat SOGK CE 011 De kerk van Leur, 1000 jaar bouwen en verbouwen. Aan de hand van de docentenhandleiding is de docent in staat zelf de lessen te verzorgen. Bij de les op locatie is wel een vrijwilliger aanwezig in de kerk om de groep welkom te heten en wegwijs te maken, maar de docent is zelf verantwoordelijk voor de invulling van de les aan de hand van de lesbrief. Begeleiding van een volwassene op max. 6 kinderen is gewenst. Periode : in verband met kou in de kerk worden de lessen bij voorkeur tot eind oktober en vanaf begin april gegeven. In overleg kan hier van afgeweken worden. : maandag t/m donderdag* Duur : 1 tot 1,5 uur + 1 tot 1,5 voor de lesbrief op school Plaats : Kerk van Leur, Van Balverenlaan 4, 6615 AH Leur Lesmateriaal : 2 lesbrieven voor groep 5-6: één voor op school en één voor op locatie De docentenhandleiding en de lesbrief voor op school is te verkrijgen bij het CKP. De lesbrief voor in de kerk is op de dag zelf in de kerk verkrijgbaar. *Als er een trouwerij of begrafenis op de geplande datum plaatsvindt, zal het schoolbezoek niet kunnen doorgaan, in overleg met de betreffende groep zal een nieuwe datum worden afgesproken. De kerk van Leur is een prachtig oud kerkje in een klein dorpje vlakbij Wijchen en Nijmegen. Al voor 1100 stond hier een kerkje. Natuurlijk zag het er toen heel anders uit. Door de eeuwen heen is er veel veranderd. Er is flink aan gebouwd, maar ook is het deels door brand verwoest en heeft het flink geleden onder de Beeldenstorm. Momenteel is deze kerk in eigendom van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Zij zorgen er voor dat deze kerk, samen met zes andere religieuze gebouwen in Gelderland bewaard blijven voor de toekomst. Aan de hand van lesbrieven voor op school en op locatie leren kinderen meer over de geschiedenis van de kerk van Leur. Het lespakket is niet religieus van aard. Cultuurknooppunt Pagina 23

24 Alette Barendse Coördinator educatie GLGK Hernen/Leur/Batenburg of CE 012 Meer dan een veilige plek Begeleiding, afhankelijk van de groepsgrootte, 4-5 volwassenen. Periode Duur Plaats Lesmateriaal : in het najaar (september oktober) of het voorjaar/zomer (april-juli). Dan zijn de temperaturen aangenaam voor buitenlessen. : alle dagen van de week : ± 2 uur voor de lessen op school Een ochtend (± 2,5 uur) voor het bezoek aan het bezoekerscentrum in Leur, het Hernense bos en het kasteel. : Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden, Van Balverenlaan 1B, 6615 AH Leur. Kasteel Hernen, Dorpsstraat 40, 6616 AH Hernen. : lesmateriaal de downloaden via: Globale omschrijving van het project/doel: - De leerlingen krijgen inzicht in de rol van het kasteel binnen haar omgeving door de tijd: waarom staat het kasteel op deze plek? - De leerlingen krijgen inzicht in de rol van het kasteel binnen haar omgeving in het heden en denken na over deze rol in de toekomst. Opbouw Les 1: Les 2: Les 3: op school: introductie/kennismaking met behulp van een film. De film gaat over de vraag: Waarom staan kastelen op de plek waar ze staan? Presentatie op CD-rom: verdiepen in kasteel Hernen en zijn omgeving. Waarom staat het kasteel hier? Hoe is het ontwikkeld? Met behulp van plattegronden ontdekken de leerlingen wat de relatie is tussen het kasteel en de omgeving. Hierbij staat de nutsfunctie van de omgeving centraal: bijna alle elementen uit de omgeving van het kasteel hadden een nut (ze leverden de Heer van Hernen iets op). bezoek aan het bezoekerscentrum in Leur, het Hernense Bos en kasteel Hernen. Tijdens het bezoek staat de relatie tussen kasteel en de omgeving centraal (de omgeving had een nutsfunctie voor het kasteel) terug op school bekijken de leerlingen een plan uit 1915 voor een nieuw park rond kasteel Hernen. Naar aanleiding van dit oude plan maken de leerlingen in groepjes zelf een plan voor het park. Dit nieuwe plan heeft een duidelijk nut (het levert iets op). Cultuurknooppunt Pagina 24

25 1.7. Aanbod groep 7 en 8: CE 027 Project Operation Market Garden Operatie Market Garden De Britse veldmaarschalk Montgomery maakte, onder de codenaam Market Garden, een plan om via Nederland Duitsland binnen te vallen. Hij wilde zo de Duitse versterkingen van de Westwall vermijden en de lanceerbasissen van de V2 raketten in West Nederland uitschakelen. Drie luchtlandingsdivisies moesten de bruggen over het Wilhelminakanaal, Zuid-Willemsvaart, Maas, Maas-Waalkanaal, Waal en Rijn veroveren. Het 2 e Britse Leger zou via deze route naar Arnhem oprukken. Na de oversteek van de IJssel lag dan de weg naar Duitsland open en zou de oorlog in december 1944 beëindigd zijn. De operatie begon op zondag 17 september Door een gebrek aan vliegtuigen en geoefende bemanning werden de luchtlandingen over 3 dagen verdeeld waardoor het verrassingselement verloren ging. Bovendien verliep de opmars trager dan verwacht. Bij Son zagen de Duitsers kans de brug over het Wilhelminakanaal te vernielen. Bij Veghel moesten de Amerikanen zware gevechten leveren om de route naar Arnhem open te houden. De Maasbrug bij Grave viel snel in geallieerde handen, maar in Nijmegen hadden Duitse troepen de omgeving van de Waalbrug zwaar versterkt. Pas na een oversteek van de Waal door Amerikaanse parachutisten in canvasboten kon de brug worden veroverd. De opmars naar Arnhem bleef echter steken bij Elst. In september 2014 is het 70 jaar geleden dat Operatie Market Garden plaatsvond. In 2014 zal daarom in onze regio veel aandacht geschonken worden aan deze belangrijke historische gebeurtenis. De operatie in 1944 is voor het Rijk van Nijmegen van groot belang geweest. Omdat we willen dat de jeugd kennis neemt van Market Garden is er, in nauw overleg met diverse partners, een uitgebreid erfgoededucatieprogramma ontwikkeld. Cultuurpact Rijk van Nijmegen, waaronder ook de gemeente Wijchen valt, is hierin een belangrijke subsidiegever en aanjager. Cultuurknooppunt Pagina 25

26 Het projectleiderschap voor het erfgoedprogramma ligt voor de gemeenten Wijchen, Beuningen, Druten en Heumen bij het Cultuurknooppunt Wijchen-Beuningen. Gezien het historisch belang van deze operatie voor de regio is in overleg met de Intern Cultuur Coördinatoren van de Wijchense en Beuningse scholen besloten om het eerder genoemde programma in de programmering op te nemen voor alle groepen 7 en 8. Project Operatie Market Garden. De Liberation Route volgt het pad dat de geallieerden bewandelden tijdens de bevrijding van Europa. De route begint bij Normandië en loopt via Nijmegen, Arnhem en het zuiden van de Veluwe richting Berlijn. De regio Arnhem, Nijmegen, Zuid-Veluwe speelde aan het einde van de Tweede Wereldoorlog een hoofdrol op het wereldtoneel. Om Nederland te bevrijden startten de geallieerden in september 1944 Operatie Market Garden. Ondanks dat het één van de grootste luchtlandingsoperaties was uit de geschiedenis, is de operatie slechts deels geslaagd. Nijmegen werd bevrijd, maar Arnhem kon door de geallieerden niet worden behouden. Ook de Veluwe wachtte een barre winter. In februari 1945 startte vanuit dit gebied de finale van de bevrijding, Operation Veritable. Veel plekken in Gelderland hebben direct te maken met historische gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook in Wijchen zijn dingen gebeurd die de geschiedenis van de omgeving kleuren. De plekken in Wijchen zijn gemarkeerd door diverse monumenten en een luisterkei van de Liberation Route. Leerlingen maken in deze lessenserie kennis met de kleine, persoonlijke verhalen die zich in hun directe omgeving hebben afgespeeld. De lessenserie bestaat uit vier lessen. LES 1: De eerste les is een algemene les over de Tweede Wereldoorlog. LES 2: De tweede les bestaat uit een bezoek aan een museum in de buurt, om het regionale verhaal te leren kennen. Rode draad door deze lessen, is het thema Keuzes maken. In de oorlog hadden de burgers te maken met een onbetrouwbare overheid. Hierdoor werden de mensen aan hun eigen lot overgelaten. Vanuit dat perspectief onderzoeken de leerlingen wat zij zouden doen als ze voor verschillende keuzes komen te staan. Voor de leerlingen van Wijchen betekent dit dat zij een bezoek brengen aan het Museum Kasteel Wijchen voor een bezoek aan de tentoonstelling: CE De Bevrijding van het Land van Maas en Waal Periode : september 2014 tot maart 2015 : in principe wordt de lesbrief in het museum verzorgd op werkdagen in de ochtend maar in overleg is het ook mogelijk op maandag- en dinsdagmiddag. Duur : 1,5 uur in het museum. Plaats : Museum Kasteel Wijchen, Kasteellaan 9, 6602 DA Wijchen, T Lesmateriaal : Als inleiding kunnen buiten de voorbereidende lessen van dit project enkele filmpjes van Beeldbank worden gebruikt, bijvoorbeeld: Een dapper plan mislukt. Doel: Leerlingen maken kennis met het leven van kinderen tijdens de bevrijding van Wijchen. Zij komen meer te weten over het dagelijks leven tijdens de oorlog. De inleiding vindt plaats in het kennislab van Museum Kasteel Wijchen aan de hand van een kort filmpje. Cultuurknooppunt Pagina 26

27 Hierna gaat een groep op ontdekkingstocht door de expositie Van Tienakker tot de Oversteek. De bevrijding van het Land van Maas en Waal en een groep gaat aan de slag in het kennislab met diverse opdrachten. LES 3 en LES 4: De derde les zoomt verder in op de monumenten en handelt over datgene wat er in de directe omgeving van de leerling gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Leerlingen gaan onder begeleiding van Bureau Buitenkans op pad en bezoeken herdenkingsplekken in de omgeving waar zij een verhaal horen over deze plek en waar zij inspiratie opdoen voor het ontwerpen van een kindermonument dat gaat over Kinderrechten in oorlog en over verantwoordelijk zijn voor vrijheid. Leerlingen denken na over verantwoordelijkheid en vrijheid. Tijdens de vierde les maken de leerlingen een eigen monument. CE Activiteit bij een monument in de omgeving Marian van Steen Moeflonstraat JS Nijmegen (0) bureaubuitenkans.nl info@bureaubuitenkans.nl Periode Duur Plaats Nodig Begeleiding : na de herfstvakantie t/m april : in overleg : max. 45 min., exclusief reistijd : bij monument in eigen dorp : max 5 digitale fotocamera s met usb aansluiting Eventueel regenkleding : 1 begeleider Bureau Buitenkans en leerkracht Bezoek met één klas aan één plek in de omgeving waar de geschiedenis van WOII een rol speelt: een herdenkings/vredes monument of een kerkhof waar oorlogsslachtoffers een plek hebben. van kinderen in oorlogen toen en anno nu. plek vormt de eerste inspiratiebron voor de leerlingen. Zij fotograferen zoveel mogelijk op en rond de plek. De kinderen gaan hierna terug naar school, korte pauze op school. Activiteit in de klas, aansluitend aan bezoek monument/kerkhof. Periode : zie voorafgaande activiteit : gekozen dag activiteit CE Duur : max. 1,5 uur Nodig : digi bord, zwart wit printer; printpapier 90 stuks A4 per klas; elk kind heeft een potlood, een gum en een schaar; lijm. Materialen meegebracht door Bureau Buitenkans: groot (gekleurd) karton, eventueel vernis en stevige lijm. Inspiratievoorbeelden op USB sticks. Begeleiding : 2 begeleiders van Bureau Buitenkans en de leerkracht Klassikale les: iratie via afbeeldingen van vrijheidsbeelden van kunstenaars op digi bord, mondeling middels informatie over kinderrechten en hoe daar wel/niet aangehouden wordt. Wat kunnen kinderen er zelf in betekenen? Cultuurknooppunt Pagina 27

28 van aanplakzuilen en hun bijzondere uiterlijk: een kakafonie van vormen en restvormen van flyers en affiches. De opdracht voor de leerlingen: elke leerling krijgt drie geprinte foto s die eerder buiten door hen gemaakt zijn. Zij maken onder begeleiding nieuwe kinderrechten tekens en tekenen die met potlood op de prints. Ze knippen die uit. Alle vormen én restvormen worden op een aanplakzuil [van karton] geplakt. Tot slot komt het dak erop waar in tekst duidelijk wordt dat het een kindermonument is over kinderrechten. Het monument blijft in de klas tot eind april. Na die dag worden alle klas-monumenten elders bij elkaar geëxposeerd rondom de 5 mei vieringen. Met de lesbrief Operation Market Garden kan de leerkracht de eerste les zelf uitvoeren en de overige lessen voorbereiden. Een praktische handleiding wordt tzt aan de deelnemende klassen gestuurd via het Cultuurknooppunt Wijchen-Beuningen. Uiteraard is de school c.q. groep vrij in het maken van de keuzes. Bovenstaand aanbod wordt geadviseerd door het Cultuurknooppunt. Het aanbod zoals omschreven vormt een afgerond samenhangend geheel. Een alternatief voor CE vormt de dorpswandeling verzorgd door Dhr. Hendriks en Dhr. Looijmans. Wanneer je kiest voor dit aanbod binnen het kader van de lesbrief Market Garden, zal het accent van de wandeling op het oorlogsverleden liggen. CE 023 Dorpswandeling Wijchen Periode : voorjaar 2014 Duur : ruim 1 uur : op afspraak Plaats : aanvang dorpswandeling kerkplein Antonius Abt De wandelingen verzorgd door Gerard Hendriks en Wim Looijmans vinden plaats op dinsdag- en donderdagmiddag. Indien nodig kan hiervan worden afgeweken na overleg met de gidsen. De wandeling neemt ruim 1 uur in beslag en start om uur. Op het kerkplein kunnen eventuele fietsen worden geplaatst. Zo nodig wordt de groep in tweeën opgesplitst. Het is fijn als er per groep (2) een fototoestel meegenomen wordt. Voor pen en papier wordt gezorgd. Cultuurknooppunt Pagina 28

29 Bij calamiteiten of andere redenen waarom de wandeling niet door kan gaan graag tijdig een bericht naar : Gerard Hendriks hendriks6605@gmail.com en cultuurknooppuntjanny@gmail.com De verhalenroute wordt, over het algemeen gesproken, enthousiast en fanatiek beleefd. Vooral het feit dat leerlingen tijdens de wandeling 9 vragen moeten beantwoorden, vinden ze erg leuk. Als de gids bij een gebouw of plek aan het vertellen is, schrijven de kinderen ondertussen met kernwoorden de belangrijkste zaken op. Vervolgens worden die aantekeningen geraadpleegd bij de opdracht. Het is verrassend dat er zoveel te vertellen is over de historie van Wijchen. Gezien de vrije situatie tijdens de wandeling is het van belang, i.v.m. het opsplitsen van de groep, dat de begeleider naast de leerkracht de kinderen goed kent. Een tweede alternatief voor CE vormt de bombardementswandeling in Nijmegen. Dit aanbod is afgelopen jaar voor het eerst opgenomen in het kunst- en cultuureducatie programma. Gezien de betrokkenheid van Bureau Buitenkans bij het uitvoeren van de eerdergenoemde lesbrief, is dit aanbod enkel af te nemen vanaf maart CE 021 Bombardementswandeling Nijmegen Marian van Steen Moeflonstraat JS Nijmegen (0) bureaubuitenkans.nl info@bureaubuitenkans.nl In het geschiedenisonderwijs komt WOII aan bod volgens de kerndoelen PO. Kennis opdoen van historie is meestal niet voldoende om werkelijk geraakt te worden zodat de essentie beklijft. In de huidige beeld- en belevingscultuur is het van belang te zoeken naar verhalen, beelden en plekken liefst dichtbij huis waar de geschiedenis als het ware voor het oprapen ligt. Daar gaat dit aanbod over: belangrijke momenten uit de geschiedenis van WOII op plekken in de eigen omgeving, op foto s/ filmfragmenten en middels verhalen. Kennismaking, bewustwording en verwerking zijn de ingrediënten van elk hieronder aangeboden onderdeel. Marianne van Steen heeft ruim 30 jaar ervaring in het ontwikkelen en uitvoeren van kunst- en cultuureducatie in verschillende disciplines, waaronder erfgoed en cultuurhistorie. Haar website is goed en eerlijk gedocumenteerd zodat je een helder beeld van haar kunt krijgen. Marianne werkt samen met drie medebegeleiders, allen goed opgeleid als kunst- en cultuurdocenten. Het cultuurknooppunt heeft goede ervaringen met Bureau Buitenkans (programma Kiek een stoel ). Periode : vanaf maart 2015 : op afspraak Duur : 90 minuten Plaats : Vanaf en naar CS Nijmegen, begeleid door Marian van Steen. Max. één groep per begeleider. Naast Marian twee extra begeleiders inzetbaar. Voorbereiding: WO II is als lesstof aan de orde gekomen. Zorgen voor regen- en/of warme kleding indien nodig Inhoud : Begeleide wandeling: lopen, stilstaan, zitten, kijkopdrachten op locatie in de binnenstad van Nijmegen. Kijken naar foto s, luisteren naar het verhaal van de schooldag van en naar het verhaal achter het bombardement. Cultuurknooppunt Pagina 29

30 Bij het bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944 kwamen 800 mensen om, waaronder 12 Wijchenaren. Verhalen over oorlog spreken kinderen enorm aan en dit verhaal spreekt des te meer tot de verbeelding omdat zij zich de benarde situatie van andere kinderen op die fatale schooldag van 22 februari 1944 goed kunnen voorstellen. Wie na de middagpauze om uur op school was, werd getroffen. Wie onderweg naar school was, moest geluk hebben om niet geraakt te worden en zag de meest vreselijke gevolgen van het bombardement elders in het centrum van de stad. Foto: stationsplein Nijmegen vlak na het bombardement Wie terug uit school naar Wijchen ging met de bus van half twee vanaf het station Nijmegen, werd zwaar getroffen. Twaalf Wijchenaren vonden bij dit bombardement de dood. Voor hen werden op twee begraafplaatsen in Wijchen monumenten opgericht. De verhalen van deze en andere mensen van alle leeftijden worden in Nijmegen op de plek waar zij omkwamen verteld. Onderweg kijken we ter vergelijking met het heden ook naar foto s van de stad van vóór het bombardement en naar foto s van de verwoestingen. De verhalen maken vaak diepe indruk op kinderen, maar laten hen niet bang of verdrietig achter info@museumtweestromenland.nl Contactpersoon: Hannie Wakker CE 018 Leven met het water in het land van Maas & Waal Periode : het hele jaar en tijd : voorkeur dag en tijd kunnen worden aangegeven; dinsdag-, woensdag- en donderdagmorgen uur of uur Duur : museumbezoek 1 uur Plaats : Streekhistorisch Museum Tweestromenland, Pastoor Zijlmansstraat 3, 6658 EE Beneden Leeuwen Materiaal : lespakket (te downloaden via website Cultuurknooppunt Pagina 30

31 Doelen: Leerlingen maken kennis met de geschiedenis van hun eigen omgeving. Leerlingen leren de karakteristieke eigenschappen van hun eigen omgeving (her)kennen. Kerndoelen: Oriëntatie op jezelf en de wereld, tijd Kerndoel 51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. Kerndoel 52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de tijdvakken Tijd van burgers en stoommachines en Tijd van wereldoorlogen. Oriëntatie op jezelf en de wereld, kunstzinnige oriëntatie Kerndoel 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. Het project sluit aan bij het canonvenster De watersnood, dreiging van het water. Het project bestaat uit drie lessen: * De eerste les is een korte voorbereidende les op school. De leerlingen onderzoeken het water als vijand. * De tweede les vindt plaats in het museum. Daar onderzoeken de leerlingen het water als vriend. Met behulp van opdrachtkaartjes speuren de leerlingen zelfstandig het museum door, op zoek naar personen en beroepen, die met het water te maken hebben. * Het project wordt afgesloten met een derde les op school. Tijdens deze les ontdekken de leerlingen de rol van het water in het heden. Voor meer info, kijk op de museumwebsite onder de titel schoolprojecten. Annuleren kan tot 3 werkdagen voor het bezoek. Daarna zal bij het niet doorgaan van het bezoek 20, administratiekosten in rekening gebracht worden SOGK coördinatie schoolbezoeken Leur Mw. Marja Urbach Secretariaat SOGK CE 019 De kerk van Leur, voor en na de Beeldenstorm. Aan de hand van de docentenhandleiding is de docent in staat zelf de lessen te verzorgen. Bij de les op locatie is wel een vrijwilliger aanwezig in de kerk om de groep welkom te heten en wegwijs te maken, maar de docent is zelf verantwoordelijk voor de invulling van de les aan de hand van de lesbrief. Begeleiding van een volwassene op max. 6 kinderen is gewenst. Periode : in verband met kou in de kerk worden de lessen bij voorkeur tot eind oktober en vanaf begin april gegeven. In overleg kan hier van afgeweken worden. : maandag t/m donderdag* Duur : 1 tot 1,5 uur + 1 tot 1,5 voor de lesbrief op school Plaats : Kerk van Leur, Van Balverenlaan 4, 6615 AH Leur Lesmateriaal : 2 lesbrieven voor groep 7-8: één voor op school en één voor op locatie De docentenhandleiding en de lesbrief voor op school is te verkrijgen bij het CKP. De lesbrief voor in de kerk is op de dag zelf in het kerkje verkrijgbaar. Cultuurknooppunt Pagina 31

32 *Als er een trouwerij of begrafenis op de geplande datum plaatsvindt, zal het schoolbezoek niet kunnen doorgaan, in overleg met de betreffende groep zal een nieuwe datum worden afgesproken. De kerk van Leur is een prachtig oud kerkje in een klein dorpje vlakbij Wijchen en Nijmegen. Al voor 1100 stond hier een kerkje. Natuurlijk zag het er toen heel anders uit. Door de eeuwen heen is er veel veranderd. Er is flink aan gebouwd, maar ook is het deels door brand verwoest en heeft het flink geleden onder de Beeldenstorm. Momenteel is deze kerk in eigendom van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Zij zorgen er voor dat deze kerk, samen met zes andere religieuze gebouwen in Gelderland bewaard blijven voor de toekomst. Aan de hand van lesbrieven voor op school en op locatie leren kinderen meer over de geschiedenis van de kerk van Leur. Het lespakket is niet religieus van aard. TWEESTROMENLAND Historische Vereniging voor het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen West en/of CE 020 Familiegeschiedenis. Voorbereiding van het project Stamboomonderzoek volgens het plan van aanpak is voor een goed verloop gewenst. Met betrekking tot de begeleiding bij het bezoek aan het archief is een volwassene op 6-7 leerlingen een prettig aantal. Periode : het gehele schooljaar : maandagmorgen van ±12.00, vrijdagmorgen van ±12.00, vrijdagmiddag van ±15.00 Duur : 1 uur voorbereiding op school 1 uur voorbereiding thuis 1 ½ uur voor het bezoek aan het archief Plaats : archief Historische Vereniging Tweestromenland, ingang fietsenkelder gemeentehuis, Kasteellaan. Lesmateriaal : geen, wel wordt verzocht het plan van aanpak tijdig in gang te zetten Ook dit jaar wil de vereniging voor de groepen 7 en 8 het onderdeel Stamboomonderzoek verzorgen en is dit als keuze opgenomen in het cultureel erfgoed programma voor deze groepen. Het documentatiecentrum van de Historische Vereniging Tweestromenland te Wijchen heeft de beschikking over allerlei gegevens betreffende hun werkgebied. Voor leerlingen die iets meer willen weten over hun voorouders of hun woonplaats in het land van Maas en Waal zijn zij in het bezit van bidprentjes, rouwadvertenties en kleine berichtjes. Er zijn gegevens van vóór 1813 over Dopen, Trouwen en Begraven, de DTB-boeken. Tevens heeft de vereniging een grote verzameling knipsels, foto s en dia s en ook ca boeken die geheel of gedeeltelijk gaan over hun werkgebied. Cultuurknooppunt Pagina 32

33 Plan van aanpak Familiegeschiedenis. Actie door wie Waar/wanneer Leerling met ouders 1 Achternaam, voornamen, geboorteplaats en datum van ouders en de datum en plaats waar ouders getrouwd zijn. 2 1/2 week voor datum bezoek thuis 2 Dezelfde gegevens van opa en oma. Leerling met ouders en of grootouders 3 Dezelfde gegevens van de opa s en oma s van papa en mama. Leerling met ouders en of grootouders 4 Verzamelen van deze gegevens. Leerkracht 1 1/2 week voor datum bezoek school 5 4 groepen per klas maken leerkracht school 6 Verzamelde gegevens aanreiken aan documentatiecentrum. Leerkracht/medewerker documentatiecentrum 1 week voor datum bezoek documentatiecentrum 7 Verder uitwerken en meerdere gegevens verzamelen bij de aangereikte gegevens. 8 Ontvangst in documentatiecentrum en verdeling in de 4 groepen. 9 Groep 1 bekijkt bladzijden uit een doopboek, daarna proberen de kinderen een bladzijde te vertalen. Groep 2 bekijkt bidprentjes, een oud en een nieuw prentje worden voorgelezen en er wordt gesproken over het verschil. Verder wordt er geprobeerd een prentje van een voorouder uit het groepje te vinden. Groep 3 bekijkt dia s uit de diakast en evt. oude krantenartikelen. Groep 4 krijgt aan de hand van eigen gegevens instructies over genlias op internet. 10 Met de instructies thuis verder zoeken op internet. Medewerkers doc. Centrum Medewerkers documentatiecentrum Medewerker 1 documentatiecentrum Medewerker 2 documentatiecentrum Medewerker 3 documentatiecentrum Medewerker 4 documentatiecentrum Met ouders documentatiecentrum documentatiecentrum documentatiecentrum documentatiecentrum documentatiecentrum documentatiecentrum thuis Cultuurknooppunt Pagina 33

34 Algemene informatie aanbod Museum Kasteel Wijchen: Museum Kasteel Wijchen Kantoor bereikbaar: woe t/m vrij uur Mirjam Bovenga Museum Kasteel Wijchen biedt een gevarieerd educatief programma aan. Het bestaande aanbod wordt regelmatig herzien en/of geactualiseerd om aansluiting met de basisschoolgroepen te optimaliseren. Voor de meeste workshops geldt een soortgelijke formule. Het museum biedt de scholen kant-en-klare informatiepakketten aan die materiaal bevatten voor gebruik voorafgaand aan het museumbezoek. Het museumbezoek bestaat uit een workshop met diverse activiteiten c.q. opdrachten die door de leerlingen worden uitgevoerd. Dit gebeurt onder begeleiding van twee leden van de Werkgroep Educatie. Het lesmateriaal dat gebruikt wordt, is geschreven voor een bepaalde leeftijdsgroep, vandaar dat sommige projecten voor groepen 1 en 2, 3 en 4 of 5 en 6 worden aangeboden en sommige voor groepen 6, 7 en 8 maar in overleg zijn aanpassingen mogelijk. Na de inschrijving wordt door Museum Kasteel Wijchen contact opgenomen met de betreffende leerkrachten om nadere afspraken te maken. De aanwezigheid van de leerkracht plus ongeveer één volwassenen per zes leerlingen is uiteraard ook van belang voor een geslaagd bezoek. Algemeen doel De leerlingen maken kennis met het cultureel erfgoed in het algemeen, maar er wordt expliciet aandacht geschonken aan het cultureel erfgoed van Wijchen en omgeving. Aansluiting bij de kerndoelen Voor alle lesbrieven geldt dat er wordt aangesloten bij de canon Geschiedenis. Gestreefd wordt om aan te sluiten bij de kerndoelen zoals die staan beschreven. De lesbrieven sluiten in grote lijnen aan bij de volgende kerndoelen: 51: De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen. 56: De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor de aspecten van cultureel erfgoed. 52: De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: Nomadische samenlevingen in de prehistorie. Agrarische samenlevingen in de prehistorie De Romeinse invloed in Nederland en met name in Wijchen en omgeving. De Middeleeuwse samenleving, de ontwikkeling van steden en handel. Het leven in de Middeleeuwen. De tijdvakken die behandeld worden zijn in te delen in de volgende perioden: Prehistorie: De tijd van jagers en boeren. Dit betreft dan de Bronstijd en de IJzertijd. Oudheid: De tijd van de Romeinen Middeleeuwen: De tijd van monniken en ridders en van steden en staten. Cultuurknooppunt Pagina 34