Het BuRO adviseert de wol van schapen die klinische verschijnselen hebben van de drie genoemde infecties te vernietigen.

Transcriptie

1 > Retouradres Postbus EK DEN HAAG De Voorzitter van de Tweede Kamer der Stat-Geraal Postbus EA DEN HAAG Ministerie van Landbouw, Natuur Voedselkwaliteit Directie Voedsel, Dier Consumt Prins Clauslaan 8 Postbus EK DEN HAAG T F VDC september 2010 Betreft Advies van de directeur bureau Risicobeoordeling (BuRO) over de risico's van schapwol Bijlag 1 Geachte Voorzitter, Op heeft de directeur bureau Risicobeoordeling (BuRO) advies uitgebracht over de van schapwol in de wolproductieket. Door middel van deze brief informeer ik u, mede nams de minister van Volksgezondheid, Welzijn Sport, over het advies geef ik u onze reactie. BuRO heeft het advies opgesteld naar aanleiding van e controlemissie van de Food and Veterinary Office (FVO). Tijds deze missie werd geconcludeerd dat de nvwa de risico s van de wolproductieket onvoldode in beeld heeft als gevolg daarvan onvoldode toezicht uitoeft. In het rapport word de volgde ziekt behandeld: Q-koorts, Chlamydophilose 1 Ecthyma 2, mond- klauwzeer (MKZ), Miltvuur, CL 3 door tek overgebrachte ziekt. Dit zijn ziekt die via de wol overgedrag kunn word. BuRO herkt drie infecties als e reëel risico voor de ms bij de verwerking van wol: Coxiella burnetii (Q-koorts), Chlamydophila abortus (Chlamydophilose) Ecthyma-virus. Reactie op de adviez van BuRO Om de voor de volks- diergezondheid in de wolproductieket effectief efficiënt te kunn beheers, heeft BuRO e aantal maatregel geadviseerd. Het BuRO adviseert de wol van schap die klinische verschijnsel hebb van de drie goemde infecties te vernietig. 1 Chlamydophila-bacterie veroorzaakt net als Q-koorts abortuss is e zoönose. Overdracht vindt plaats via direct contact. 2 Het Ecthyma-virus veroorzaakt wondjes blaasjes op de huid is e zoönose. Overdracht vindt plaats via direct contact (bijvoorbeeld als je e op wondje hebt dan e schaap gaat aai of scher). 3 Caseus Lymfaditis (verkazde lymfeklierontsteking), ook e zoönose Pagina 1 van 3

2 Afwijkde aantall abortuss bij kleine herkauwers zijn meldingsplichtig. Het advies om wol te vernietig bij klinische verschijnsel van Q-koorts of Chlamydophila is conform de Europese regelgeving. Tot nu toe zijn er op schapbedrijv nog ge afwijkde aantall abortuss waargom. Daarnaast adviseert BuRO om voorlichting te gev aan werkgevers, personeel burgers met betrekking tot risico s van contact met schap onbehandelde wol toe te pass hygiëne. In het advies van BuRO is e aantal bedrijfsspecifieke hygiënemaatregel uitgewerkt. Ook wordt het werk met schap wol afgerad aan kwetsbare groep, zoals zwangere vrouw vrouw met e kinderws, wordt aangerad contact van burgers met schap onbehandelde wol zoveel mogelijk te voorkom. Ministerie van Landbouw, Natuur Voedselkwaliteit Directie Voedsel, Dier Consumt 15 september 2010 VDC Deze adviez zijn in lijn met het huidige beleid. Werkgevers werknemers in de agrarische sector kunn op de website van de Stichting Gezondheidszorg Agrarische Sector (Stigas) e leaflet download: Werk met Q-koorts. Deze leaflet is in samwerking met de VWA het RIVM opgesteld. Hierin staan onder andere adviez over beschermingsmaatregel. Deze adviez zijn ook toepasbaar op andere infectieziekt die via wol overdraagbaar zijn. In het leaflet is het advies opgom aan zwangere vrouw om contact met schap te vermijd. Dit advies staat ook op de website van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid Milieu ( Ook op de website van het Nederlands Ctrum voor Beroepsziekt (NCvB) is veel bruikbare informatie opgom voor werkgevers, werknemers bedrijfsarts. Voor burgers zijn er verschillde websites waar informatie te vind is over Q-koorts. De belangrijkste website hiervoor is Alle adviez van de deskundig over de risico s van direct contact met dier zijn opbaar gemaakt. Op basis van deze informatie kunn burgers zelf e afweging mak om al dan niet het contact met schap onbehandelde wol te vermijd. BuRO adviseert om bij import van onbehandelde wol te controler welke ziekteverwekkers in de exporterde land voorkom bij exportcertificering van onbehandelde wol reking te houd met de in het advies goemde risico s. Ook deze adviez zijn in lijn met het huidige beleid. Bij im- export wordt altijd reking gehoud met ziekt die in andere land voorkom. De ziekt die in het advies goemd word als risico, zijn demisch in de meeste land van de wereld, waaronder Nederland. Het advies om afvalwater dat is gebruikt bij behandeling van wol e speciale behandeling te gev is e advies aan de wolverwerkde industrie. Ik heb het advies bij de Land- Tuinbouworganisatie (LTO) het Productschap Vee, Vlees Eier (PVE) onder de aandacht gebracht. Het advies van BuRO om diagnostische test te ontwikkel voor zoönos is in lijn met het huidige beleid. Voor goemde ziektes zijn geschikte test beschikbaar. Pagina 2 van 3

3 BuRO geeft als optie te vacciner teg C. burnetti Cp. Abortus (de bacterie die Chlamydophilose veroortzaakt). Voor Q-koorts bestaat al e verplichte vaccinatiecampagne. Ik zal de noodzaak mogelijkhed voor e vaccinatiecampagne teg Cp. abortus onderzoek. DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT, Ministerie van Landbouw, Natuur Voedselkwaliteit Directie Voedsel, Dier Consumt 15 september 2010 VDC G. Verburg Pagina 3 van 3

4 > Retouradres Postbus CM D Haag Advies van de directeur bureau Risicobeoordeling Aan de minister van LNV de minister van VWS Prinses Beatrixlaan AL D Haag Postbus CM D Haag T F van schapwol in de wolproductieket (BuRO) van de nieuwe Voedsel War Autoriteit (nvwa) heeft op verzoek van de hoofdinspecteur veterinaire volksgezondheid, diergezondheid, dierwelzijn diervoeder, de microbiologische risico's beoordeeld van onbehandelde schapwol in de wolproductieket. Tevs zijn maatregelopties uitgewerkt om de betreffde risico s te kunn beheers. De aanleiding voor de vraag was dat de nvwa de risico's voor dier- volksgezondheid in de wolproductieket onvoldode in beeld heeft. Dit is geconstateerd door de Food and Veterinary Office (FVO) van de Europese Commissie tijds e controlemissie. Wat betreft wol wordt alle in de slachthuisfase, op het verzamel van de bewolde schaphuid, door de nvwa toezicht uitgeoefd. Tijds het scher van schap de verdere verwerking van deze wol vindt ge toezicht plaats, hoewel de Europese Verording voor dierlijke bijproduct dit wel voorschrijft. Om dit toezicht efficiënt effectief in te richt is het nodig de risico's te kn. Vanwege het ontbrek van voldode gegevs kond de risico s niet word uitgedrukt in aantall te verwacht ziektegevall per geïdtificeerd gevaar. Daarom is het Ctraal Veterinair Instituut (CVI) te Lelystad gevraagd e kwalitatieve risicobeoordeling uit te voer. Op basis van het CVI-rapport aanvulld literatuuronderzoek heeft BuRO de voor dier volksgezondheid in de wolproductieket in kaart gebracht geprioriteerd. Gedetailleerde informatie over de lijst van ziekteverwekkers de risicobeoordeling zijn te vind in de onderbouwing van dit advies. Voor schap word alle geïdtificeerde risico s, gerelateerd aan wol, als zeer gering ingeschat. Tijds het scher is e kans op infectie van de schap mogelijk met de bacteriën Coxiella (C.) burnetii, de veroorzaker van Q-koorts, Chlamydophila (Cp.) abortus. Dit wordt veroorzaakt door inademing van met bacteriën besmette stofdeeltjes die tijds het scher in de lucht terechtkom. De infecties kunn leid tot abortus bij de dier. Echter, als risicofactor voor verspreiding van bacteriën door de lucht is scher beduidd zwakker dan e geboorte of e abortus. Tevs is, voor zover bekd, het aantal infecties bij Pagina 1 van 14

5 schap al langere tijd zeer laag. Daarom wordt ingeschat dat het jaarlijks terugkerde scher weinig bijdraagt aan e toame van infecties bij de dier. Voor de ms is, zowel tijds het schap scher, schap slacht verdere verwerking van de wol, e drietal infecties als reëel risico herkd. Dit zijn infecties met C. burnetii, Cp. abortus het Ecthyma-virus. De verschijnsel van e infectie met het Ecthyma-virus zijn niet ernstig bestaan meestal uit blaasjes op de hand die verdrog tot korstjes snel volledig herstell. Infectie met de andere twee ziekteverwekkers zijn ernstiger van aard, vind evals bij de schap voornamelijk plaats via inademing van besmette stofdeeltjes. Infecties met C. burnetii veroorzak meestal slechts milde griepverschijnsel, maar long- leverontsteking of in e chronisch stadium hartklepontsteking is ook mogelijk. Tevs word miskram bij vrouw als gevolg van e C. burnetii infectie gemeld in de literatuur, evals bij Cp. abortus infecties. Deze klinische verschijnsel zijn verontrustd mog niet word onderschat. Overigs geld de goemde risico s niet alle voor ms die hier beroepsmatig aan word blootgesteld, maar bijvoorbeeld ook voor publiek dat direct of indirect aan onbehandelde wol wordt blootgesteld. van schapwol in de wolproductieket BuRO met dat e kwalitatieve risicobeoordeling voldode is om e goede beheersing van de risico s mogelijk te mak, omdat met min of meer evoudige maatregel in de werkomstandighed naar verwachting snel e grote risicoreductie kan word bereikt. De kost van deze maatregel kunn daarbij in de hand word gehoud door zich alle te richt op de besmette bedrijv. Echter, dan moet wel met zekerheid bekd zijn of e bedrijf besmet is of niet. Om deze zekerheid te bewerkstellig is ontwikkeling van e effectieve toepasbare diagnostische methode noodzakelijk om besmette bedrijv te kunn onderscheid. Om de voor de volks- diergezondheid in de wolproductieket effectief efficiënt te kunn beheers adviseert BuRO de volgde opties voor maatregel: Conform Verording Dierlijke Bijproduct, (EG) nr.1774/2002: De wol vernietig van schap die klinische verschijnsel verton van in dit advies goemde infecties. Vanwege de geringe ernst van de verschijnsel bij de ms lijkt dit voor het Ecthyma-virus echter e erg zware maatregel. E alternatieve optie is om indi mogelijk de betreffde koppels schap te behandel te lat gez voor het scher zodat ze ge infecties meer kunn overdrag op de ms of dier. Algeme voorlichting hygiëne: Informer van werkgevers zodat zij hun personeel kunn bescherm teg goemde infecties. Algeme voorlichting aan personeel dat in de wolproductieket werkt over goemde infecties, inclusief algeme persoonlijke hygiëne zoals regelmatig hand wass huidwondjes volledig afdekk. Voorlichting aan burgers over de risico s van contact met schap onbehandelde wol. Pagina 2 van 14

6 Maatregel op bedrijv: De voorkeur gaat uit naar het nem van gerichte maatregel op bedrijv met dier die zijn geïnfecteerd met C. burnetii of Cp. abortus. Voor het nem van gerichte maatregel is het kunn idtificer van besmettelijke koppels dier e voorwaarde. Echter, hiervoor is nog ge diagnostische methode beschikbaar. BuRO heeft daarom het RIVM opdracht gegev voor C. burnetii e effectieve toepasbare diagnostische methode te ontwikkel voor de idtificatie van besmettelijke koppels. Zolang dit niet mogelijk is, word om het risico zoveel mogelijk te beperk onderstaande opties geadviseerd in de wolproductieket slachterij: - te werk in e afgeslot stal/ruimte. - te werk met adembescherming (e mond-neusmasker type FFP3). - werk af te rad aan kwetsbare groep zoals zwangere vrouw, - vrouw met e kinderws, ms met hartklepafwijking. - de onbehandelde wol te verpakk, te etiketter van e waarschuwing te voorzi. - contact van burgers met schap onbehandelde wol zoveel mogelijk voorkom. - afvalwater dat ontstaat bij het ontvett reinig van de wol e behandeling te gev gericht op het afdod van C. burnetii Cp.abortus. (Helaas is C. burnetii zeer resistt teg chemische hittebehandeling, terwijl Cp. abortus snel onschadelijk wordt door hittebehandeling). Vaccinatie van niet-geïnfecteerde schapkoppels teg C. burnetii Cp. abortus kan e optie zijn, maar voor e onderbouwing van de effectiviteit de wijze van toepassing verwijst BuRO naar de EFSA opinie over Q-koorts van mei van schapwol in de wolproductieket Maatregel bij export/import: Bij exportcertificering van onbehandelde wol reking houd met de goemde risico s in dit advies. Voor het geval dat onbehandelde wol geïmporteerd wordt, is het van belang om te wet welke ziekteverwekkers (met name C. burnetii, Cp. abortus B. anthracis) in de exporterde land voorkom. Pagina 3 van 14

7 Onderbouwing Aanleiding Wol van schap valt onder de Verording Dierlijke Bijproduct, (EG) nr. 1774/2002. Om risico s voor de gezondheid van ms dier te voorkom stelt deze Verording eis aan productiewijz van dierlijke bijproduct die niet zijn bestemd voor consumptie door de ms. Daarom is bepaald dat wol alle afkomstig mag zijn van dier die ge klinische verschijnsel verton van e, via wol, op ms of dier overdraagbare ziekte. De nieuwe Voedsel War Autoriteit (nvwa) is verantwoordelijk voor het toezicht op de naleving van de Verording. De Food and Veterinary Office (FVO) van de Europese Commissie heeft in 2004 geconstateerd dat de nvwa de wolproductieket de bijbehorde risico s onvoldode in beeld heeft als gevolg daarvan onvoldode toezicht uitoeft. van schapwol in de wolproductieket De huidige praktijk in Nederland is dat er ge import van onbehandelde wol plaatsvindt, dat bewolde huid van schap op slachthuiz volgs de Verording word behandeld afgevoerd, maar dat ge toezicht wordt uitgeoefd op wol die van levde dier wordt verkreg, noch op de verdere verwerking ervan. Om in de wolproductieket conform de Verording te handel, zoud de schap voor het scher moet word gecontroleerd op klinische verschijnsel van besmettelijke ziekt. In feite zou dit inhoud dat e veterinaire keuring moet word verricht met als gevolg e grote administratieve personele belasting voor de sector de nvwa. De nvwa zal het toezicht hierop moet gaan inricht. Voor de wijze intsiteit van toezicht houd baseert de nvwa zich zo veel mogelijk op de risico s die gemoeid zijn met het betreffde product. Vraagstelling Omdat e risicobeoordeling van het product wol ontbrak, is de directeur BuRO door de hoofdinspecteur veterinaire volksgezondheid, diergezondheid, dierwelzijn diervoeder gevraagd de voor ms dier van schapwol in de wolproductieket te beoordel. Daarnaast is gevraagd opties voor risicoreducerde maatregel aan te drag. Aanpak Ter beantwoording van de gestelde vrag heeft het BuRO het Ctraal Veterinair Instituut (CVI) in Lelystad verzocht e kwalitatieve risicobeoordeling voor de dier volksgezondheid uit te voer van schapwol. De reikwijdte daarbij betrof voor ms dier in de wolproductieket, van het scher van de schap tot het op transport stell van de wol naar het buitland. Tevs is aan het CVI gevraagd om voor niet verwaarloosbare risico s risicoreducerde maatregel voor te stell. Ter ondersteuning van de uitvoering is aan het CVI de nvwa factsheet analyse van de ket wol in Nederland, van juni 2007, verstrekt. Het CVI-rapport in de vorm van e invtarisatie prioritering van de is aangevuld met eig literatuuronderzoek. In de conceptfase is het advies door niet-betrokk medewerkers van BuRO, H. Stinis van het Nederlands Ctrum voor Beroepsziekt P. Vellema van de Gezondheidsdist voor Dier van commtaar voorzi. Pagina 4 van 14

8 Bevinding De eerste stap voor het beoordel van de risico s bestaat uit het invtariser van in Nederland voorkomde infectieuze ziekteverwekkers bij schap die via wol in de wol aanwezige tek kunn word overgebracht op ms dier. De lijst van micro-organism tek is daarna, waar mogelijk, geprioriteerd op basis van relatief risico. Dit is geschat aan de hand van de kans de mate van blootstelling de ernst van de ziekte. De wolproductieket is hierbij beschouwd als bestaande uit twee fas: (a) de fase dat de wol wordt gewonn aan het dier, het scher, (b) de fase van transport verwerking. Waar relevant word ook de risico s goemd voor personeel in schapslachthuiz. Deze indeling is igszins arbitrair gebaseerd op de intsiteit de wijze van contact met het schaap /of de wol. Het verschil tuss de fas wat betreft pottiële risico s voor de ms, ontstaat voornamelijk doordat in fase (a) ook direct contact met het dier optreedt naast het contact met de wol. van schapwol in de wolproductieket Het gevaar In het rapport van het CVI ontbreekt e specifieke bespreking van mogelijke risico s van overdracht van infecties via wol naar dier. BuRO komt op basis van aanvulld literatuuronderzoek het CVI-rapport tot onderstaand overzicht van pottiële ziekteverwekkers bij dier ms (tabel 1). Hierbij zijn ziekt die nooit of meer dan honderd jaar niet in Nederland zijn aangetroff gegeerd. Micro-organisme Overlevingsduur op Dier/ms Refertie wol pathoge Coxiella burnetii (Q maand Dier ms 17 koorts) Chlamydophila abortus wek Dier ms 1 Ecthyma contagiosum virus / Orf-virus maand tot jar Dier ms 22, 6 Mond- klauwzeer virus 3 wek Dier 1 Bacillus anthracis jar Dier ms 1 (miltvuur) Corynebacterium max. 55 dag Dier ms 3 pseudotuberculosis (caseous lymphaditis) Ziekteverwekkers door tek overgebracht afhankelijk overleving van de teek Dier ms Tabel 1. Ziekteverwekkers met pottieel risico van overdracht via wol voor dier ms, in Nederland. De blootstelling Blootstelling aan e micro-organisme via wol is afhankelijk van de kans intsiteit van contact met wol de aanwezigheid overlevingsduur van het micro-organisme op of in wol. Voor deze risicobeoordeling is vooral gekek naar de van wol voor dier ms tijds de productie van wol van scher tot verwerking. De overdracht van ziekteverwekkers via wol door diercontact op de boerderij is buit beschouwing gelat. Pagina 5 van 14

9 Coxiella (C.) burnetii Schap met Q-koorts kunn C. burnetii uitscheid via de melk, urine, mest, bij abortus normale geboorte. De grootste uitscheiding vindt plaats bij abortus geboorte, neemt daarna af. Echter, de periode van uitscheiding de aantall uitgescheid bacteriën zijn nog onduidelijk. Zeker is dat de wol door de uitscheiding langdurig besmet raakt (17). Tijds het scher van schap vindt aërosolvorming plaats als gevolg van handeling aan de geschor wol (scher, verzamel, bundel voor transport). Wol besmet met micro-organism waarvan bekd is dat ze via de luchtweg e infectie kunn veroorzak bij schap, zoals C. burnetii (31), kan via deze aërosol verspreiding infectie met de ziekteverwekker bij schap veroorzak. Hiervoor zijn ge blootstellingnorm bekd. C. burnetii is aangetoond in wol van geïnfecteerde schap in aërosol tijds het schap scher in de stal (1). Voor zover bij BuRO bekd zijn er ge gegevs over de mate van aërosolvorming de kans op infectie hierdoor van het schap scher onder condities. Onder Australische condities, waarbij de schap meestal word geschor in stall, blijkt uit literatuur dat de aërosolconctraties in de stall altijd hoger zijn dan buit de stall (14). Het ontbrek van blootstellingnorm voor conctraties van aërosol die met C. burnetii besmette deeltjes bevatt het ontbrek van gegevs maakt het onmogelijk om iets zinvols te zegg over e evtueel toegom risico door het schap scher. Verder geldt dat verspreiding van micro-organism via aërosol onder schap, tijds transport van onbehandelde wol niet is uit te sluit. De nvwa heeft namelijk geconstateerd dat wol levde schap regelmatig in dezelfde voertuig word getransporteerd, soms zelfs gelijktijdig van verschillde bedrijv. van schapwol in de wolproductieket Ook ms word voornamelijk via de luchtweg geïnfecteerd met C. burnetii. Tijds het scher slacht van geïnfecteerde schap het sorter bundel van de wol, bestaat de kans op infectie door besmette aërosol (1,4,18). Deze kans lijkt niet groot. Gezi vanuit de arbeidsomstandighed de wetschap dat mogelijk 1 tot 10 geïnhaleerde bacteriën goeg zijn om ziek van te word, vormt de geringste conctratie besmette aërosol al e risico voor de gezondheid. Uit rect onderzoek blijkt dat het voorkom van Q-koorts bij schap in Nederland laag is (seroprevaltie 2-3%) evredig is verdeeld over Nederland (1). Echter het is van geit bekd dat zij, in minsts 24% van de gevall, ondanks e negatieve serologische test toch de Q-koorts bacterie uitscheid (24). Dit zou ook bij schap het geval kunn zijn. Uit de literatuur is bekd dat tek geïnfecteerd kunn zijn met C. burnetii. Overdracht van de bacterie via e tekbeet is zeld aangetoond (18), maar overdracht zou ook mogelijk zijn via droge besmette tekfeces (16). Beide lijkt echter in Nederland ge rol te spel. E recte survey onder tek in Nederland toonde ge C. burnetii infectie aan (26). Meestal vertoont de ms na infectie ge of milde griepachtige verschijnsel, maar de klinische verschijnsel kunn ook zeer ernstig zijn, zoals long /of leverontsteking waarbij ziekhuisopname noodzakelijk is, of e chronisch ziektebeeld dat zich vaak manifesteert als e hartklepontsteking. Het voorkom van abortus intra-uterie vruchtdood wordt ook gemeld (15). Daarbij, is het artikel van Stein (27) over C. burnetii infecties als oorzaak van abortus vroeggeboort bij vrouw door acute infecties of reactivatie van chronische infecties, verontrustd. Pagina 6 van 14

10 Chlamydophila abortus E infectie met Chlamydophila (Cp.) abortus bij schap manifesteert zich meestal door het optred van abortus. Hoewel de dier ook asymptomatisch drager kunn zijn van dit micro-organisme. Het is aangetoond dat bij geïnfecteerde ooi langdurig (2-3 jaar) vaginale uitscheiding optreedt (1). Hierdoor zal de wol tijds het scher van geïnfecteerde schap besmettelijk zijn, ondanks dat het micro-organisme minder resistt is buit het lichaam dan C. burnetii. De overdracht van de infectie bij schap kan behalve via orale inname ook plaatsvind via inhalatie van besmette aërosol (1). Dus aërosolvorming tijds schap scher kan bijdrag aan het infectierisico van schap. Het is onbekd of dit veel toevoegt aan het hoge infectierisico tijds de periode van het lammer, hét momt dat heel veel bacteriën word uitgescheid. van schapwol in de wolproductieket De ms wordt voornamelijk via de luchtweg door aërosol geïnfecteerd met Cp. abortus (23). De eerder onder Q-koorts goemde werkzaamhed zijn daarom ook voor e Cp. abortus infectie risicovol. Het aantal schapbedrijv dat is besmet met Cp. abortus wordt lager geschat dan bij Q-koorts, namelijk 1% (1), maar e infectie bij vrouw kan abortus tot gevolg hebb. Het risico mag daarom niet word onderschat. Ecthyma-virus Ecthyma contagiosa of 'zere bekjes', ook wel Orf goemd, is in Nederland e demische schapziekte veroorzaakt door e parapoxvirus. Volgs Dercks Vellema (6) mag er van word uitgegaan dat elk koppel schap in Nederland in contact komt met het Ecthyma-virus. Hoewel exacte gegevs ontbrek, wordt gesteld dat ieder koppel schap regelmatig wordt geconfronteerd met meer of minder ernstige klinische uitbrak van Ecthyma contagiosa. E Ecthyma infectie bij dier vindt plaats door direct of indirect contact. De klinische verschijnsel bij dier variër van huidontsteking met blaasjes tot ernstige korstvorming meestal rond bek, neus, oogled or. Het veroorzaakt e tijdelijk ongemak met soms pijn daardoor kortdurd eetproblem. Overdracht kan tijds het scher plaatsvind via hand scheerapparaat. Echter, dier ouder dan e jaar zijn vaak immuun op besmette bedrijv vanwege eerdere blootstelling (21). Daarom wordt ingeschat dat schap scher weinig tot niets bijdraagt aan de overdracht van het Ecthyma-virus tuss dier, het risico daarom verwaarloosbaar is. Voor ms is Ecthyma contagiosa infectieus bij direct indirect contact met geïnfecteerde schap. De wol kan hierbij e rol spel. De infectie bij de ms toont zich meestal aan de hand, vindt plaats via wondjes. De klinische verschijnsel bestaan uit met vocht of pus gevulde blaasjes die na verdrog tot korstvorming leid volledig herstell, meestal binn zes tot neg wek. Afdekk van de huidwondjes kan het gezingsproces belemmer zelfs de huidinfectie vergrot. In aanvulling op wat het CVI meldt in haar rapport zijn infecties bij de ms niet alle bekd bij schaapscheerders (1), maar ook bij personeel werkzaam in slachterij in de ruwe wolproductie (6,21,22). Aangezi Ecthyma demisch is in Nederland is de kans op infecties van de ms aanwezig ook aangetoond (1), e niet verwaarloosbaar risico dus. Pagina 7 van 14

11 Mond- klauwzeer virus Bacillus anthracis De situatie voor mond klauwzeer (MKZ) miltvuur is anders. Nederland is officieel vrij van deze infectieuze ziekt (respectievelijk sinds ) waardoor blootstelling momteel niet aan de orde is. Daarbij komt, als het scher van de schap plaatsvindt aan het begin van de zomer, de kans op e MKZ-uitbraak gering is, omdat het virus weinig resistt is teg UV-straling. Voor miltvuur geldt dat de ziekteverwekkde bacterie, Bacillus anthracis, lang in de omgeving kan overlev. Het is bij herbivor vooral e orale infectie door begrazing. Wol zal dus ge rol van betekis spel in de directe overdracht van miltvuur. Daar komt bij dat runder schap vaak (per)acute sepsis krijg na infectie dus duidelijk ziek zijn, met e hoge sterftekans (13). Dit maakt het onwaarschijnlijk dat dan nog zieke schap zull word geschor zonder dat prevtieve maatregel zijn getroff om verspreiding teg te gaan. Het risico van verspreiding van deze ziekt tuss dier via de wol kan daarom als nihil word beschouwd. van schapwol in de wolproductieket Miltvuur infectie bij de ms in de wolindustrie is uitgebreid beschrev wordt ook wel woolsorter s disease goemd (19). In 95% van de infecties is sprake van e huidaandoing die vaak zelflimiterd is (8). Helaas kan infectie ook leid tot de ernstige uitgebreid ziekte zoals wordt gezi na besmetting via de luchtweg, met meestal de dood tot gevolg als niet tijdig antimicrobiële middel word toegedid. Sinds 1994 hebb we in Nederland ge uitbraak meer gehad (1), dus is er momteel ge kans op blootstelling via wol. Echter, de lange overlevingsduur van de bacterie in de omgeving betekt dat toekomstige gevall bij schap, dus risico voor de ms, niet zijn uit te sluit. Corynebacterium pseudotuberculosis Caseous lymphaditis (CL), veroorzaakt door Corynebacterium (C.) pseudotuberculosis, is in het verled op kele schapbedrijv geconstateerd, maar daarna niet meer m ging er vanuit dat schapbedrijv Nederland vrij war (30). Zeer rect zijn geïnfecteerde schap op e schapbedrijf in Nederland aangetroff, nader onderzoek naar mogelijke verspreiding wordt momteel uitgevoerd (persoonlijke communicatie Vellema, GD). Het pottiële probleem voor de sector vormt import van geïnfecteerde dier. Op e besmet bedrijf kan overdracht van de infectie van dier op dier plaatsvind door onvoldode hygiëne tijds het scher via huidbeschadiging, de gebruikelijke infectieroute (5), die bij het scher regelmatig optred. Wol kan besmet word bij het op van e CL-abces, maar speelt als risicofactor nauwelijks e rol bij dier op dier overdracht. Infecties bij de ms met C. pseudotuberculosis door contact met schap zijn bekd, maar zeldzaam (5) word beschouwd als e beroepsziekte van schaapherders, -scheerders schapslachters. De overlevingsduur van de bacterie in het milieu in wol, tijds het scher in het begin van de zomer, wordt geschat op maximaal 55 dag (3). Dit is lang goeg om nadi e infectie, via huidwondjes, te kunn veroorzak bij contact met wol tijds verdere verwerking. De vaak chronische aandoing bij de ms, met ontstok lymfeknop pusvorming, is lastig te gez (11). Gelukkig is het aantal besmette schapbedrijv in Nederland op het momt zeer klein, waardoor het risico als verwaarloosbaar klein wordt beschouwd. Pagina 8 van 14

12 Ziekteverwekkers door tek overgebracht Tek kunn tijds het voed op dier of ms infectieuze ziekt overdrag. Ze hebb meestal e voorkeur om te voed op bepaalde groep wilde dier. Slechts e beperkt aantal teksoort heeft zich succesvol aangepast aan het voed op gedomesticeerde dier de ms (12). Uit de literatuur blijkt dat de meest voorkomde in Nederland inheemse tek behor tot de geslacht Ixodes Haemaphysalis. Waarvan bijvoorbeeld de bekde vertegwoordigers Ixodes ricinus Haemaphysalis punctata zowel op dier als de ms voed daarbij infecties kunn overdrag (7). Voor schap is het scher ge risicofactor voor deze infectieoverdracht. Omdat tijds het scher evtuele tek niet de mogelijkheid hebb om zich van het e schaap naar het andere schaap te verplaats door ontbrekd diercontact. Tijds het scher de verdere verwerking van de wol zou e teek wel op de ms terecht kunn kom e infectie kunn overdrag. De afgelop ti jaar zijn in tek die in Nederland zijn gevang diverse voor de ms infectieuze pathog aangetoond: Rickettsia helvetica, Borrelia burgdorferi, Ehrlichia spp. Babesia spp. (1, 10). Ook zijn Bartonella spp. aangetoond, maar niet de voor de ms infectieuze soort (25). Voor zover bekd bij bureau Risicobeoordeling zijn er nog ge gevall bij de ms gerapporteerd van Babesia-infectie (20). Voor Rickettsia helvetica zijn in tek besmettingsperctages van 25% hoger gerapporteerd (10, 20). Echter, m vermoedt dat de milde griepachtige verschijnsel bij de ms zeld aanleiding zijn voor diagnostiek hetge leidt tot onderrapportage (20). Voor de ziekte van Lyme, veroorzaakt door Borrelia burgdorferi, is de situatie aanmerkelijk anders, omdat voor deze aandoing bij de ms e stijgd aantal huisartsbezoek ziekhuisopnames is vastgesteld tuss (9). Bovdi bleek uit e epidemiologisch onderzoek in 1997 dat de schapdichtheid e risicofactor was voor de incidtie van erythema migrans, e bij de ms optredde huidaandoing die karakteristiek is voor de ziekte van Lyme (1). De situatie voor mogelijke overdracht van C. burnetii via tek is in e eerdere paragraaf van deze onderbouwing beschrev. In het geval van intsief contact met schap /of wol, waarop zich geïnfecteerde tek bevind, bestaat dus de kans dat deze tek de ms infecter. De mate waarin dit bijdraagt aan infecties van de ms is niet bekd. Wel is aangetoond dat op boerderij zeld tek word gevond, omdat stall weid niet de natuurlijke habitat vorm voor tek (28). Alle bij schap die word gehoud op heide of langs bosrand kunn tek word verwacht. Daarmee lijkt het blootstellingsrisico voor schaapscheerders personeel in de ruwe wolproductie gering tot verwaarloosbaar klein. van schapwol in de wolproductieket De niet-beroepsmatige blootstelling Naast de beroepsmatige blootstelling is het ook mogelijk dat burgers word blootgesteld aan micro-organism die afkomstig zijn van schap onbehandelde wol. Op kleine schaal wordt bijvoorbeeld onbehandelde wol geleverd aan burgers die uit liefhebberij zelf de wol will behandel spinn. Omdat gegevs ontbrek is e uitspraak over de bijdrage van deze blootstellingsroute aan het risico niet mogelijk. Pagina 9 van 14

13 Conclusies Risico s voor schap Uit de kwalitatieve risicobeoordeling van de overdracht van onderzochte microorganism van schaap op schaap via wol, concludeert BuROdat het scher bijdraagt aan het optred van infecties. Dit geldt voor C. burnetii Cp. abortus hun infectieroute via de luchtweg door besmette aërosol. Ook tijds transport van schap gelijktijdig met slecht of niet verpakte onbehandelde wol is infectie via de luchtweg niet uit te sluit. Hoe groot de bijdrage hiervan is, kan niet word geschat door het ontbrek van gegevs. Nader onderzoek zou deze gegevs kunn verschaff. Dit biedt ook de mogelijkheid om daaruit blootstellingsnorm af te leid voor de situatie. Echter, als risicofactor voor verspreiding van bacteriën door de lucht is scher beduidd zwakker dan e geboorte of e abortus. Tevs is, voor zover bekd, het besmettingsperctage onder de schap in Nederland al langere tijd laag. Daarom wordt ingeschat dat het scher weinig bijdraagt aan infecties bij de dier. BuRO met dat de onderzoekskost niet opweg teg de meerwaarde van de knistoame over de bijdrage van wol aan het infectierisico. van schapwol in de wolproductieket Risico s voor ms Uit de kwalitatieve risicobeoordeling van overdracht van micro-organism van schaap naar ms via wol blijkt dat overdracht mogelijk is voor alle onderzochte micro-organism, in alle schakels van de wolproductieket waar mselijk contact met onbehandelde wol plaatsvindt. Reking houdd met de kans van overdracht (het voorkom de overlevingsduur van het micro-organisme buit het lichaam, de intsiteit van het wol- diercontact) de ernst van de infectie, komt BuRO tot de volgde rangorde van ziekteverwekkers: (1) Coxiella burnetii (2) Chlamydophila abortus (3) Ecthyma-virus Deze indeling geldt voor alle schakels van de wolproductieket. BuRO heeft hierbij de ernst van de aandoing zwaarder gewog dan de blootstelling. Omdat de verwachting is dat de impact van e ernstige ziekte of sterfte, hoe zeld het ook zal voorkom, op de risicobeleving groter zal zijn dan die van veel voorkomde milde ziekteverschijnsel. Hierdoor wordt het Ecthyma-virus het minst risicovol geschat, zowel tijds het schap scher als tijds de verdere wolverwerking. Miltvuur is uit de opsomming weggelat, omdat al sinds 1994 ge miltvuuruitbraak is geweest in Nederland. Desondanks wordt verwacht dat de bacteriespor nog wel in Nederland aanwezig zijn in pottie e risico vormt. Het weglat van caseous lymphaditis door tek overgebrachte infecties lijkt gerechtvaardigd, omdat de prevaltie van C. pseudotuberculosis in Nederland zeer laag is, boerderij weid ge goede habitat vorm voor tek. Uitgebreid nader onderzoek om gegevs te gerer voor e kwantitatieve risicobeoordeling om onzekerhed in de prioritering weg te nem lijkt ge reële optie. Enerzijds zal dit e behoorlijke investering vrag, omdat het verschillde ziekt betreft waarvan gegevs ontbrek. Terwijl anderzijds met gerichte maatregel in de werkomstandighed het risico kan word gereduceerd. De kost hiervan zull beduidd geringer zijn, maar vrag wel aanpassing van de werknemers de toezichthouder in de wolproductieket. Pagina 10 van 14

14 In de geadviseerde risicomanagemtopties zijn daarom onderzoeksrichting t behoeve van e meer kwantitatieve risicobeoordeling buit beschouwing gelat. BuRO concludeert wel dat voor het nem van prevtieve maatregel alle geïnvtariseerde micro-organism in ogschouw moet word gom, met specifiek aandacht voor de top drie organism. Uit de kwalitatieve risicobeoordeling blijkt dat goemde risico s niet op alle bedrijv voorkom. Het lijkt daarom niet nodig om prevtieve maatregel geriek voor alle situaties te introducer. Echter, om maatregel situatiespecifiek voor te kunn schrijv, moet de risicovolle situaties word geïdtificeerd. Daarvoor zijn de huidige gegevs diagnostiek ontoereikd. De ontwikkeling van e effectieve toepasbare diagnostische methode om geïnfecteerde dier die besmettelijk zijn te kunn onderscheid is daarom noodzakelijk. De grootste blootstelling aan de goemde ziekteverwekkers, via wol, is aanwezig bij ms die beroepsmatig werkzaam zijn in de wolproductieket. De maatregel ter prevtie van infectie van de ms zull zich daarom vooral op deze beroepsgroep moet richt. Echter, het is bekd dat ms die beroepsmatig regelmatig word geconfronteerd met e infectieus ags, daar afweer teg opbouw. Ms die incidteel word blootgesteld hebb meestal (nog) ge afweer opgebouwd hebb dus e grotere kans ziek te word. Om het risico zoveel mogelijk te beperk zijn daarom zijn tevs maatregel gewst om incidtele blootstelling van het publiek, via direct of indirect contact met onbehandelde wol, zoveel mogelijk te voorkom. De arbeidsomstandighedwet het burgerlijk wetboek stell dat niemand gezondheidsschade mag lijd door de werkomgeving. Dit uitgangspunt is meegewog in het formuler van de managemtopties zoals goemd in het advies. van schapwol in de wolproductieket Hoogachtd, Prof. dr. E.G. Schout Directeur bureau Risicobeoordeling Bijlage: 1 Pagina 11 van 14

15 Literatuurlijst 1. Elbers ARW, Roest HIJ Zijderveld FG van. Risicobeoordeling schap scher schapwol voor ms dier in de wolproductieket. Rapport Ctraal Veterinair Instituut, Advies van de directeur bureau Risicobeoordeling aan de inspecteur-geraal van de nvwa. Advies Risico's Q koorts in slachterij, 2008; a=portal&p_file_id= Augustine JL and Rshaw HW. Survival of Corynebacterium pseudotuberculosis in axic purult exudate on common barnyard fomites. American Journal of Veterinary Research, 1986; 47: Baca OG, Paretsky D. Q fever and Coxiella burnetii: a model for host-parasite interactions. Microbiological Reviews, 1983; 47 (2): Baird GJ and Fontaine MC. Corynebacterium pseudotuberculosis and its Role in Ovine Caseous Lymphaditis. J.Comp. Path., 2007; 137: Dercks DP Vellema P. Ecthyma contagiosum (orf) is ge zeldzame zoönose. Infectieziekt bulletin, 2005; 16 (3): Estrada-Peña A and Jongejan F. Ticks feeding on humans: a review of records on human-biting Ixodoidea with special referce to pathog transmission. Exp. Appl. Acarol., 1999; 23: Harries MJ and Lear JT. Occupational skin infections. Occupational medicine, 2004; 54 (7): doi: /occmed/kqh Hofhuis A, Giess JWB van der, Borgsteede FHM et al. De ziekte van Lyme in Nederland tuss Infectieziekt bulletin, 2006; 17 (7): Hofhuis A, Sprong H, Fonville MTM et al. Long term trd analysis of tick populations collected from 2000 to 2007 in a dune are Duin & Kruidberg. Brief report RIVM and Waging UR on behalf of the Dutch Food and Consumer Product Safety Authority, Join-Lambert OF, Ouache M, Canioni D et al. Corynebacterium pseudotuberculosis necrotizing lymphaditis in a twelve-year-old patit. The Pediatric Infectious Disease Journal, 2006; 25 (9): Jongejan F and Uilberg G. The global importance of ticks. Parasitology, 2004; 129: S3-S Kahn CM (Ed.). The Merck Veterinary Manual. Merck & Co., Inc. 2005; ninth edition: Kift R. Worker exposure to Dust and Bioaërosols in the Sheep Shearing Industry in Eastern NSW. PhD-Thesis, University of Western Sydney Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding, LCI-richtllijn Q koorts: Marrie TJ. Q fever A review. Can Vet J, 1990; 31: Material Safety Data Sheet, Iowa State University Maurin M and Raoult D. Q Fever. Clinical Microbiology Reviews, 1999; 12 (4): Metcalfe N. The history of woolsorter's disease: a Yorkshire beginning with an international future? Occupational Medicine, 2004; 54 (7): doi: /occmed/kqh Nijhof AM, Bodaan C, Postigo M et al. Ticks and associated pathogs collected from domestic animals in the Netherlands. Vector-borne and zoonotic diseases, 2007; 7 (4): ; doi: /vbz van schapwol in de wolproductieket Pagina 12 van 14

16 21. Pan American Health Organization. Zoonoses and Communicable Diseases Common to Man and Animals,2003; third edition, vol.ii Chlamidioses, Rickettsioses and Viroses. PAHO Sci. Tech.Pub. no 580: Robinson AJ and Peters GV. Orf virus infection of workers in the meat industry. NZ Med J, 1983; 96 (725): Rodolakis A and Yousef Mohamad K. Zoonotic pottial of Chlamydophila. Vet. Microbiol., doi: /j.vetmic Rousset E, Berri M, Durand B et al. Coxiella burnetii shedding routes and antibody response after outbreaks of Q fever-induced abortion in dairy goat herds. Appl Environm Microbiol, 2009; 75(2): Schouls LM, Pol I van de, Rijpkema SGT and Schot C. Detection and idtification of Ehrlichia, Borrelia burgdorferi ssu lato, and Bartonella species in Dutch Ixodes ricinus ticks. J Clin Microbiol, 1999; 37(7): Sprong H, Fonville M, Janse I et al. Detection and prevalce of Coxiella Burnetii in Ixodes ricinus and Dermactor reticularis ticks in The Netherlands. Briefrapport RIVM, Bilthov, Stein A and Raoult D. Q fever during pregnancy: a public health problem in Southern France. Clin Infect Dis, 1998; 27: Takk W, Verhulst N, Scholte EJ et al. Distribution and dynamics of arthropod vectors of zoonotic disease in the Netherlands in relation to risk disease transmission. Project report, conducted on behalf of Ministry of Agriculture, Nature and Food Quality, 2007; project no. TRC2005/ Wattiau P, Klee SR, Fretin D et al. Occurrce and getic diversity of Bacillus anthracis strains isolated in an active wool-cleaning company. Applied and Environmtal Microbiology, 2008; 74 (13): doi: /aem Website Gezondheidsdist voor Dier: Woldehiwet Z. Q fever (coxiellosis): epidemiology and pathogesis. Research in Veterinary Scice, 2004; 77: van schapwol in de wolproductieket Pagina 13 van 14

17 Bijlage Rapport Ctraal Veterinair Instituut, 2009: Risicobeoordeling schap scher schapwol voor ms dier in de wolproductieket. van schapwol in de wolproductieket Pagina 14 van 14