Na afloop is er de mogelijkheid om gebruik te maken van de lunch. Voor deze lunch vragen wij een kleine bijdrage in de kosten van 12,50.

Transcriptie

1

2 Op zaterdag 8 december vindt in Mooirivier Hotel & Congres in Dalfsen de Partijraad over Het Nederlandse Internationale veiligheidsbeleid: ambities en werkelijkheid plaats. Tijdens deze Partijraad wordt er gediscussieerd aan de hand van stellingen, welke allemaal in het teken staan van het Nederlandse Internationale veiligheidsbeleid: wat zijn de ambities van Nederland en wat is de werkelijke situatie? Deze stellingen worden ingeleid door sprekers uit verschillende sectoren en dagvoorzitter Pieter van de Stadt zal het geheel aan elkaar praten. Na afloop is er de mogelijkheid om gebruik te maken van de lunch. Voor deze lunch vragen wij een kleine bijdrage in de kosten van 12,50. In deze reader vindt u het precieze programma voor de Partijraad, enkele achtergrond-artikelen en de stellingen. U kunt zich aanmelden voor deze Partijraad (en reserveren voor de lunch) tot en met 6 december 12:00 uur via MijnVVD ( Wij hopen u op zaterdag 8 december te mogen verwelkomen in Dalfsen!

3 Vanaf 9.30 uur: Ontvangst met koffie en thee uur: Welkom door Benk Korthals, partijvoorzitter uur: Terugblik Partijraad Miljoenennota en actuele politiek uur: Opening door de dagvoorzitter Pieter van de Stadt, Internationaal secretaris van het HB uur: De Internationale veiligheidsambities van de VVD Tweede Kamerfractie, door Han ten Broeke, lid van de Tweede Kamer uur: Inleiding op de stellingen uur: Discussie met de Partijraadsleden aan de hand van de stellingen uur: Pauze uur: Inleiding op de stellingen uur: Discussie met de Partijraadsleden aan de hand van de stellingen uur: Terugblik op de discussie door Pieter van de Stadt en de Partijraadsleden uur: Afronding en afsluiting door Max Kerremans, voorzitter Presidium van de Partijraad. Aansluitend (facultatieve) lunch

4 1. Nederland moet zijn internationale ambities durven vertalen in activiteiten en middelen die wij daarvoor nodig hebben. Stelling: Geen opgeheven Nederlands vingertje in de wereld zonder ook te leveren, als het er op aan komt. 2. Nederland heeft sterke bondgenoten (VS, UK, en BRD). Als zij het westerse belang willen dienen bij conflicten buiten Europa moeten ze dat maar doen. * Stelling: Nederland heeft voldoende aan een krijgsmacht die ons land en onze belangen in Europa beschermt. Buiten Europa hebben wij weinig te zoeken. 3. Sinds de opschorting van de militaire dienstplicht is de band tussen samenleving en krijgsmacht verloren gegaan. Meer kennis over en inzicht in de krijgsmacht zal Defensie minder een politieke sluitpost maken. * Stelling: De krijgsmacht zou veel zichtbaarder moeten zijn in de samenleving. 4. Nederland heeft een reputatie op te houden als het gaat om ontwikkelingssamenwerking. Die gidslandpositie moeten we niet willen verliezen. * Stelling: Onze militaire inzet zou vooral gericht moeten zijn op vredes- en ontwikkelingsmissies. 5. Het belang van onze main ports voor Nederland en Europa vergt de verdediging van dit vitale belang tot ver buiten Europa. * Stelling: Het veiligstellen van de aanvoer van grondstoffen en van onze belangen als handelsnatie vormt op zich zelf al een voldoende argument voor een militaire presence van Nederland overal ter wereld waar dat nodig is. 6. Nederland kan / wil zich in de nabije toekomst geen complete krijgsmacht meer veroorloven. We moeten taakspecialisatie niet bepleiten, maar afdwingen door ons toe te leggen op een sterke blue water navy, een sterke luchtmacht en een special forces landmacht. Stelling: De landmacht kan qua taken worden beperkt tot home forces. 7. Behorend tot de grote economieën van de wereld en als voorvechter van mensenrechten is Nederland het gewoon verplicht om mee te doen met de grootmachten. Stelling: Onze positie in de wereld en onze ambities vereisen een actieve rol op het internationale toneel, ook militair. Nederland doet solidair en volwaardig mee, zo nodig ook in de eerste fase van grootschalige conflicten en in het hoogste geweldspectrum. 8. De technische ontwikkelingen gaan heel snel. Wij moeten ons niet voorbereiden op het vorige conflict, maar op het volgende.

5 Stelling: Nederland (industrie en krijgsmacht)moet investeren in militaire innovatie, w.o. cyber warfare, ten koste van de traditionele defensieonderdelen. 9. Onze kijk op mensenrechten en cultuur vormt ook een exportgoed van Nederland. Stelling: Alleen al om op zo veel mogelijk plaatsen in de wereld mensenrechten te kunnen bepleiten en onze culturele waarden te kunnen uitdragen is de huidige omvang van het postennetwerk van BuZa het absolute minimum.

6 Mooirivier Hotel & Congres, Oide Oever VE in Dalfsen Auto Vanaf Utrecht: A28 richting Zwolle. Neem afslag 21-Ommen naar N340 richting Dalfsen/Hardenberg. Houd links aan bij de splitsing. Volg de borden naar Nieuwleusen en voeg in op de Hessenweg/N340. Sla rechtsaf naar de Maneweg. Neem de 2 de afslag rechts, de Oude Oever op. Vanaf s-hertogenbosch: A59 richting Oss/Nijmegen. Links aanhouden bij knooppunt Paalgraven en volg de borden A50 richting Nijmegen/Arnhem. Rechts aanhouden bij knooppunt Hattemerbroek en volg de borden A28/E232 richting Zwolle/Meppel/Groningen. Neem afslag 21-Ommen naar N340 richting Dalfsen/Hardenberg. Houd links aan bij de splitsing. Volg de borden naar Nieuwleusen en voeg in op de Hessenweg/N340. Sla rechtsaf naar de Maneweg. Neem de 2 de afslag rechts, de Oude Oever op. Vanaf Amsterdam: A10 richting Amersfoort/Utrecht. Rechts aanhouden bij knooppunt Watergraafsmeer en volg de borden A1/E231 richting Almere/Amersfoort. Rechts aanhouden bij knooppunt Hoevelaken en volg de borden E232/A28 richting Zwolle. Neem afslag 21-Ommen naar N340 richting Dalfsen/Hardenberg. Houd links aan bij de splitsing. Volg de borden naar Nieuwleusen en voeg in op de Hessenweg/N340. Sla rechtsaf naar de Maneweg. Neem de 2 de afslag rechts, de Oude Oever op. Trein Neem vanaf Zwolle de trein richting Emmen. Stap na 9 minuten uit bij de eerste halte, NS station Dalfsen. Vanaf station Dalfsen kunt u uw reis vervolgen met de taxi. Bus Neem vanaf Zwolle lijn 167 (Zwolle-Ommen). Stap uit bij de Maneweg te Oudleusen. Als u hier bij de dichtstbijzijnde kruising de Maneweg in gaat, komt u na 500 meter lopen bij Hotel Mooirivier aan.

7

8 De VVD kiest bewust voor een veelzijdig inzetbare krijgsmacht De toekomst van de Nederlandse defensie De Nederlandse krijgsmacht is een zeer professionele en hoogwaardige organisatie die haar waarde in Nederland, maar ook in de rest van de wereld, talloze malen heeft bewezen. Ook onder de zwaarste omstandigheden levert Nederland een bijdrage aan de stabiliteit en vrijheid wereldwijd. De typisch Nederlandse benadering in conflictgebieden is daarnaast ook aanleiding voor andere landen geweest om de eigen manier van optreden te bezien: een geïntegreerde benadering waarbij de dialoog en samenwerking met de burgerbevolking minstens zo belangrijk is als het beveiligen van het gebied. Voor de VVD is een goed uitgeruste en professionele krijgsmacht van groot belang. Eén van de hoofdtaken van defensie is om wereldwijd een bijdrage te leveren aan vrede, veiligheid en stabiliteit. Daarnaast moet het leger het Nederlandse grondgebied en dat van de NAVO-bondgenoten verdedigen. Tot slot moeten de civiele autoriteiten worden ondersteund bij rechtshandhaving, rampenbestrijding en humanitaire hulp, zowel nationaal als internationaal. Wereldwijd inzetbaar De bescherming van het Nederlandse grondgebied en dat van de NAVO-bondgenoten spreekt voor zich. Ook over de inzet voor de ondersteuning van de civiele autoriteiten is (bijna) geen discussie. Maar het wereldwijd een bijdrage leveren aan vrede, veiligheid en stabiliteit is altijd een onderwerp van debat. Al was het alleen maar omdat de Tweede Kamer moet worden ingelicht wanneer defensie voor dat doel wordt ingezet. Dit gebeurt door middel van een zogenaamde Artikel 100-brief, Artikel 100 van de Grondwet stelt namelijk: De regering verstrekt de Staten-Generaal vooraf inlichtingen over de inzet of het ter beschikking stellen van de krijgsmacht ter handhaving of bevordering van de internationale rechtsorde. Daaronder is begrepen het vooraf verstrekken van inlichtingen over de inzet of het ter beschikking stellen van de krijgsmacht voor humanitaire hulpverlening in geval van gewapend conflict. Het ter beschikking stellen van defensie ter handhaving of bevordering van de internationale rechtsorde komt weer voort uit Artikel 90 van de Grondwet: De regering bevordert de ontwikkeling van de internationale rechtsorde. Voor Nederland is die stabiele internationale rechtsorde mede zo belangrijk, omdat de internationale handel van vitaal belang is voor de welvaart van ons land. Nederland is de zestiende economie van de wereld en het zesde exportland. Nederland zal dan ook invulling moeten geven aan die rol van economische macht. Het risico om door de rest van de wereld als freerider en veiligheidsconsument te worden gezien ligt op de loer: wel de vruchten plukken van de wereldhandel, maar niet bereid zijn om verantwoordelijkheid te nemen om die wereldhandel te beveiligen. Het risico dat landen dan minder belangstelling hebben voor Nederland is aanwezig. De wereld kan prima zonder Nederland, maar Nederland kan niet zonder de wereld.

9 Transformatie Om die inzet in de toekomst te garanderen is er onder oud-minister van Defensie Henk Kamp een transformatie van de krijgsmacht ingezet. Van een staand leger wachtend op de Russen op de Duitse laagvlakte, naar een defensie die snel en flexibel expeditionair ingezet kan worden. De Luchtmobiele Brigade, de aanschaf van de Chinook-helikopters en het aankopen van twee KDC10-vliegtuigen horen bij de gedachte van een expeditionaire krijgsmacht. Deze krijgsmacht is vanaf 2002 ingezet in Afghanistan, met als zwaartepunt de invulling van de Task Force Uruzgan. Vijftienhonderd tot tweeduizend mannen en vrouwen hebben daar zeer belangrijk werk geleverd. Deze missie heeft duidelijk gemaakt dat Nederland in staat is een dergelijke operatie te kunnen leiden en goed uit te kunnen voeren. Kamp heeft met een heldere toekomstvisie een lijn uitgezet waarlangs de krijgsmacht is veranderd. De transformatie van defensie was dan ook echt nodig, enerzijds onder druk van de bezuinigingen op de krijgsmacht, maar ook vanuit het idee dat de Nederlandse belastingbetaler waar voor zijn geld wilde hebben. Deze kabinetsperiode staat defensie opnieuw financieel onder druk en ook nu moet er naar de toekomst worden gekeken. De VVD is van mening dat we op de goede weg zijn met de expeditionaire krijgsmacht. Tevens is er een uitstekend onderzoek gedaan, samengevat in het rapport Verkenningen. 1 Daarin is een analyse gemaakt van de risico s en dreigingen in de wereld. Gekoppeld aan die uitkomsten zijn vier beleidsopties geformuleerd die een langetermijnperspectief voor defensie bieden. Zowel de VVD als het kabinet heeft gekozen voor de beleidsoptie veelzijdig inzetbaar. Over die keuze is veel discussie geweest in de Tweede Kamer met de leden van de oppositie. Ook de heren Homan en Zandee geven aan in hun artikel Van veelzijdig naar pasklaar, in de vorige editie van dit tijdschrift, dat een veelzijdig inzetbare krijgsmacht een illusie is. Ik ben dat niet met ze eens. De kern van deze beleidsoptie is de onzekerheid over de toekomstige veiligheidssituatie en het daaruit voortvloeiende beroep op de krijgsmacht. 2 Hieruit blijkt juist de noodzakelijkheid voor een expeditionaire krijgsmacht. In het rapport Verkenningen wordt een onzekerheid geschetst. De onzekerheid over mondiale vrede en veiligheid in de toekomst hangt samen met veel variabelen. Een groeiende wereldbevolking die in toenemende mate met schaarste te maken krijgt. Denk hierbij aan olie en andere grondstoffen. Ook schoon en genoeg (drink)water is straks niet meer vanzelfsprekend. Daarnaast zijn de opkomende machten zoals de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India en China) een niet te onderschatten factor. Landen die economisch enorm groeien hebben ook steeds meer energie nodig. In deze landen stijgen de defensiebudgetten. Dit in tegenstelling tot de budgetten van de westerse landen. 3 Door de bezuinigingen en de daarbij behorende reorganisatie is het wel duidelijk dat het ambitieniveau van de gekozen beleidsoptie nu niet haalbaar is. Maar als de reorganisatie afgerond is, moet er weer een organisatie staan die op alle fronten inzetbaar is. Dat een operatie zoals Task Force Uruzgan niet meer tot de mogelijkheden behoort moge duidelijk 1 Ministerie van Defensie, Verkenningen. Houvast voor de krijgsmacht van de toekomst (Den Haag 2010). 2 Ministerie van Defensie, Verkenningen (2010) In 2012 zullen landen in Azië gezamenlijk meer geld uitgeven aan defensie dan de Europese landen. Dit komt vooral door de stijging van defensiebudgetten in landen als China en India. (ingezien op ).

10 zijn, maar Nederland is dan wel in staat om op verschillende plekken in verschillende operaties, op hoogwaardig niveau, deel te nemen. Luchtcapaciteit Op basis van het voorgaande zal een strategie ontwikkeld moeten worden. Het is alleen moeilijk uit te leggen aan de kiezer dat je je nu al zorgen gaat maken over de toekomstige ontwikkelingen in landen als China en Rusland. Als ik bijvoorbeeld kijk naar de ontwikkelingen op het gebied van jachtvliegtuigen in die beide landen met hun respectievelijke J-20 en PakFa T-50, beide tegenhangers van de Amerikaanse F-22 Raptor, is het een illusie om te denken dat zij geen groter doel voor ogen hebben. Economische macht is pas echte macht als dit samenvalt met een militaire macht. Uiteindelijk, als je praat over de mogelijkheid van het bedrijven van internationale politiek, moeten landen zich kunnen wapenen tegen machtspolitiek. En dan maakt het niet uit of het economische machtspolitiek is of militaire machtspolitiek. Homan en Zandee stellen dat Nederland het aantal luchtoperaties kan beperken omdat er voldoende capaciteit zou zijn. Echter als ik dan het rapport lees van de heer F. Osinga uit 2005 van het Clingendael Center for Strategic Studies 4, wil ik een deel daarvan met hen delen: in de periode van zal het totale bestand (in de Europese NAVO-landen) aan moderne jachtvliegtuigen met minstens 50% zijn afgenomen. Zeker in de periode van lijkt zich een versnelde afbouw te voltrekken blijkens de totalen van in 2000 versus in Verder stelt Osinga dat een lineaire extrapolatie voor de periode 2010 tot 2020 niet geheel correct lijkt, omdat overwegingen zoals efficiency en kritische massa een rol zullen spelen. Anderzijds kan worden verwacht dat sommige landen (die nu al niet beschikken over grote aantallen moderne jachtvliegtuigen) in de context van Europese defensiesamenwerking wellicht kiezen voor verregaande taakspecialisatie. Bovendien zullen kostenstijgingen of de ontwikkeling van alternatieve technologieën in sommige landen leiden tot een onvermijdelijke reductie. Indien echter gemakshalve een lineaire reductie wordt verondersteld van 25% dan luidt de verwachting dat Europa rond 2020 over ongeveer 975 moderne jachtvliegtuigen zal beschikken. Gezien huidige Europese ontwikkelingen mag dit als een optimistische inschatting worden beschouwd. Anders dan in de VS (waar het merendeel zal bestaan uit de F-22 en de F-35) zullen er vele typen zijn die rond 2020 niet meer tot de modernste categorie kunnen worden gerekend. 5 Als ik die laatste zin lees en besef dat Nederland in 2020 nog steeds met de F-16 vliegt, dan ben ik niet zo zeker van de bewering van Homan en Zandee dat er voldoende jachtvliegercapaciteit in Europa zal zijn. Als je daarnaast ook nog eens in beschouwing neemt dat dit stuk in 2005 is geschreven, ver voor de economische en financiële crisis, hecht ik meer waarde aan de zorgen van Osinga dan aan de makkelijke conclusie van Homan en Zandee op jachtvlieggebied. Op basis van dit soort tegenstrijdige informatie moet de politiek met een besluit voor de toekomst van defensie gaan komen. Voor de VVD is de optie veelzijdig inzetbaar de meest veilige, reële en dus logische keuze. 4 F. Osinga, Een verkenning van militaire en veiligheidspolitieke trends in relatie tot airpower (Den Haag 2005). 5 F. Osinga, Een verkenning van militaire en veiligheidspolitieke trends (2005) 81.

11 Tussenkop: Smart defence, samenwerking en soevereiniteit Wil dat zeggen dat Nederland alles zelf zal moeten kunnen? Nee, ik ben van mening dat er veel meer kan worden samengewerkt, meer dan dat er nu gebeurt. Daarin deel ik de mening van Homan en Zandee. Die ontwikkeling zet zich nu versterkt voort. Binnen de NAVO worden nu bijvoorbeeld verschillende opties uitgedacht in het kader van de zogenaamde smart defence : Smart defence is a concept that encourages Allies to cooperate in developing, acquiring and maintaining military capabilities to meet current security problems in accordance with the new NATO strategic concept. That means pooling and sharing capabilities, setting priorities and coordinating efforts better. 6 In de discussie over het afstoten van materieel en de mogelijke samenwerkingsverbanden komt iedere keer de zorg over de soevereiniteit naar boven. De kernvraag over soevereiniteit gaat, naar mijn mening, over de mogelijkheid van een nationaal parlement om zelf te beslissen over de inzet van eigen troepen en materieel. Daarbij is een aantal zaken wel essentieel: de mogelijkheid om troepen naar, maar vooral uit het inzetgebied te krijgen; de garantie om eigen troepen te beveiligen; en de mogelijkheid om de operatie een bepaalde periode vol te houden. In het rapport van januari 2012 van de Adviesraad Internationale Vraagstukken staat het volgende over de soevereiniteit: De zorg om verlies van nationale soevereiniteit in de traditionele zin en derhalve van beschikkingsmacht over de eigen krijgsmacht is een belangrijke reden, zo niet de hoofdreden, dat afspraken over geïntegreerde operationele samenwerking voorshands meer uitzondering zijn dan regel. De paradox doet zich voor dat Europese krijgsmachten weliswaar gezamenlijk optreden in internationaal verband, maar dat ieder land zich veelal zelfstandig voorbereidt op dit optreden. Wanneer men soevereiniteit opvat als het vermogen om via extern handelen nationale belangen optimaal te dienen dan is nauwere samenwerking in Europees en breder internationaal verband meer dan ooit essentieel ter verzekering van onze belangen en de verwerving van invloed. 7 Je kunt dus zeggen dat soevereiniteit juist gebaat is bij verregaande samenwerking. Dat is ook te verklaren omdat, wanneer je als land niet gaat samenwerken, de kans bestaat dat er capaciteit in zijn geheel verloren gaat. En zeker met dat laatste is soevereiniteit niet gebaat. Zeker niet in het licht van mijn eerder gemaakte opmerking over het wapenen tegen machtspolitiek. De vraag wanneer soevereiniteitsoverdracht plaatsvindt of kan vinden, moet beantwoord worden. Want als je een nooit capaciteit hebt gehad, kan er dan sprake zijn van soevereiniteitsoverdracht? Nederland heeft geen satellieten, geen U-2-vliegtuigen, geen ballistische raketten. Tast dit onze soevereiniteit aan? Ook bij het afstoten van materiaal kan men zich afvragen of er sprake is van een soevereiniteitsoverdracht. Van 1958 tot 1968 had Nederland een vliegdekschip, de Karel Doorman. Van 1977 tot 2005 hebben we Maritieme 6 NAVO website, ingezien op Adviesraad Internationale Vraagstukken, Europese Defensiesamenwerking. Soevereiniteits en handelsvermogen (Den Haag 2012) 30.

12 Patrouillevliegtuigen gehad. Vanaf de jaren vijftig waren het tanks, die nu worden verkocht. Mist Nederland dan nu soevereiniteit? Zoals eerder aangegeven roept smart defence op om vooral gezamenlijk op te trekken in het aanschaffen, onderhouden en inzetten van militair materieel. Een aantal goede voorbeelden zijn natuurlijk de gezamenlijke Belgisch-Nederlandse admiraliteit (Admiraliteit Benelux), het European Air Transport Command (EATC) op het gebied van vliegende transportcapaciteit te Eindhoven en de gezamenlijke aanschaf en gebruik van de drie C-17-vliegtuigen die op Papa (Hongarije) zijn gestationeerd. Het lijkt mij zonneklaar dat er in bovenstaande voorbeelden geen sprake is van soevereiniteitsoverdracht of een beperking van de soevereiniteit. Alle deelnemende landen zijn nog steeds in staat om te beslissen over hun eigen mensen en de inzet van hun eigen middelen. Om samen te werken is vertrouwen nodig. De samenwerking tussen de marines van Nederland en België kan niet bestaan als er geen wederzijds vertrouwen is. Dat geldt voor scholing, training en gezamenlijke inzet. Als België besluit om zijn mijnenbestrijdingsschool in Oostende te sluiten, heeft Nederland een probleem, omdat Nederlands personeel daar ook wordt opgeleid. Omdat samenwerken op basis van vertrouwen werkt, is het goed om dit soort initiatieven met een beperkte groep landen te starten. Eerst iets neerzetten en dan pas verder uitbreiden. Om eerst alle landen binnen de NAVO op één lijn te krijgen kost te veel tijd en werkt bureaucratie in de hand. Nu al zijn er binnen de NAVO verschillende regio s met elkaar aan het spreken over samenwerking. De nabijheid van de landen in de regio maakt ook dat er meer sprake kan zijn van een gedeeld of gemeenschappelijk belang, wat de samenwerking ook weer natuurlijker maakt. Zo maakt bijvoorbeeld Nederland nu deel uit van de Northern Group met de Scandinavische NAVO-landen. Conclusie De VVD is van mening dat dit kabinet met de keuze voor veelzijdig inzetbaar de juiste keuze heeft gemaakt. Dat daar een aangepast ambitieniveau bij hoort moge voor een ieder duidelijk zijn. Maar in een wereld die zo veel onzekerheden heeft, is een veelzijdig inzetbare krijgsmacht de beste garantie voor de bescherming van de internationale rechtsorde en daarmee de belangen van Nederland in die wereld. Door nu afscheid te nemen van militaire middelen waar we later spijt van krijgen, lopen we een risico. Taakspecialisatie op krijgsmachtdeelniveau is daarom voor de VVD een brug te ver. Samenwerking op het gebied van aanschaf, instandhouding en training zijn essentieel voor de toekomst. Niet alleen vanuit kostenoverweging, maar zeker ook vanuit operationele inzetbaarheid en de handhaving van de soevereiniteit. De VVD steunt het kabinet in de verdere uitwerking van smart defence en het zogenaamde pooling and sharing. Op die manier is de Nederlandse defensie in staat om haar taken op elk gewenst niveau uit te voeren. André Bosman is lid van de Tweede Kamerfractie van de VVD en woordvoerder defensie voor die partij.

13 Bij nog meer bezuinigingen pijnlijke keuzen nodig bij defensie, Theo Koelé; interview met Dick Zandee De rek is eruit. De grens is bereikt. In alle toonaarden verkondigt minister Hans Hillen (Defensie, CDA) dat nieuwe bezuinigingen op de krijgsmacht desastreus zijn. Volgens Dick Zandee (54), oud-medewerker van Defensie, vallen er op basis van de partijprogramma's meer bezuinigingen te verwachten. Dan moeten er pijnlijke keuzen gemaakt worden. Defensie pretendeert nog steeds 'veelzijdig inzetbaar' te zijn. U introduceerde met uw collega Kees Homan de 'pasklare krijgsmacht'. Wat is het verschil? 'Veelzijdig inzetbaar behelst dat de krijgsmacht op elk niveau, tot in het hoogste geweldsspectrum, kan optreden. De landmacht kan dat al niet meer, doordat alle tanks afgestoten zijn. Pasklaar betekent: kiezen 'wat wil ik nog wel en wat niet meer'. Dat is onvermijdelijk. Het hoeft geen drama te zijn, mits je inzet op intensieve internationale samenwerking. Wanneer landen dezelfde wapensystemen aanschaffen, scheelt dat in de prijs. Ook zijn dan forse besparingen mogelijk op onderhoud, opleidingen en logistiek. Nu zijn er 24 versies van de zogenaamde gestandaardiseerde NH-90 helikopter. Pure geldverspilling.' Hillen noemt de aanschaf van de JSF een ideaal voorbeeld van samenwerking. U twijfelt daaraan? 'Het is een simpele rekensom. Defensie is altijd uitgegaan van 85 nieuwe toestellen als opvolger van de F-16. Volstrekt onhaalbaar. De aanschaf van de JSF zou volgens de huidige cijfers 7,5 miljard euro bedragen, terwijl er door de bezuinigingen van het kabinet-rutte 4,5 miljard beschikbaar is. Daarvoor koop je 56 toestellen. Als de stuksprijs oploopt tot 100 miljoen, en die kans acht ik groot, kan Nederland 45 toestellen kopen. In beide gevallen is dat te weinig om de huidige vier squadrons, met in totaal 60 toestellen plus acht in reserve, te handhaven.' Wat is het alternatief? 'Een Europees toestel aanschaffen, of de nieuwste variant van de Amerikaanse F-16, die ook goedkoper is. Anders rest alleen de keuze om het aantal squadrons te halveren en taken te delen met andere landen. Dat ligt politiek gevoelig, want soevereiniteit is in het geding. Maar Belgische F-16's kunnen het Nederlands luchtruim net zo goed bewaken als onze twee F-16's die daarvoor dag en nacht klaar staan. Bij crisisbeheersingsoperaties, zoals in Afghanistan, is poolen gebruikelijk. De kernvraag is: wat moet Nederland in de lucht kunnen? En niet: wat is het beste toestel ter wereld? De nieuwe Kamer zou die vraag moeten stellen voordat het volgende kabinet de knoop doorhakt. Temeer daar er weer bezuinigingen op komst zijn, als je sommige verkiezingsprogramma's erop naleest.' Veel politieke partijen zijn tegen het JSF-project waarin al ongeveer een miljard overheidsgeld zit. Denkt u dat de stekker er alsnog uitgetrokken wordt? 'Eerlijk gezegd niet. Stoppen betekent een verloren miljard, plus het verlies van toekomstige werkgelegenheid. Maar dat maakt wel de vraag urgent hoeveel toestellen we ons kunnen veroorloven. Overigens bleek bij de bombardementen op Libië, waaraan Nederland niet meedeed, dat er geen tekort was aan gevechtsvliegtuigen. Wel aan tankervliegtuigen en precisiemunitie.'

14 Wat betekenen nieuwe bezuinigingen voor de internationale verplichtingen van Nederland? 'Nederland is qua defensiebudget en inzet van de krijgsmacht een Europese subtopper. Bij nieuwe bezuinigingen dreigen we uit de subtop te vallen. Dan belanden we in de categorie kleine landen, zoals België, Denemarken en Zweden. De vraag is: welke rol wil Nederland spelen en welke krijgsmacht hoort daarbij? Maar politici stellen die vraag niet. Ze kijken alleen naar de financiën.' Bezuinigingen op Defensie zijn geliefd onder de bevolking, zoals blijkt uit Clingendael-onderzoek dat vandaag verschijnt. Hoe verklaart u dat? 'Mensen ervaren geen dreiging zoals ten tijde van de Koude Oorlog. Militaire missies zijn voor hen een 'ver-van-mijn-bed'-show. Bovendien lezen ze dat ondanks de grote en dure inspanningen van Nederland het geweld in Afghanistan voortduurt. De krijgsmacht kampt met een legitimiteitsprobleem.' Ontbreekt het politici aan lef om nut en noodzaak van missies uit te leggen? 'Dat is te sterk uitgedrukt. Maar politici zeiden liever dat we naar Uruzgan gaan voor wederopbouw dan om mee te knokken. De huidige training van politie in de provincie Kunduz wordt 'civiel' genoemd, terwijl er 500 militairen zijn. Dit soort woordspelletjes zijn nu eenmaal nodig voor een Kamermeerderheid.'

15 'Verdere besparingen op Defensie schaden economie' vrijdag 28 september :38 Verder snijden in de uitgaven van het ministerie van Defensie is schadelijk voor de landelijkeeconomie. Daarvoor waarschuwt de hoogste ambtenaar bij de krijgsmacht. Bezuinigen op Defensie is schadelijk voor de landelijke economie Secretaris-generaal Ton Annink, die van Defensie overstapt naar Sociale Zaken en Werkgelegenheid, legt in de Volkskrant een direct verband tussen het leger en de economische positie van Nederland in de wereld. 'Veiligheid en economie gaan internationaal hand in hand,' legt Annink uit. Volgens de ambtenaar is de economische schade niet te overzien als de internationale handel onder druk komt te staan door bedreigingen van buitenaf. Doorbijten De diplomatie is volgens Annink de eerste bewaker van de handel, maar als die faalt, moet je als land ook 'kunnen doorbijten'. Daarnaast wijst de ambtenaar op het binnenlandse belang van het leger. Zo zou de marechaussee op eigen initiatief bijstand hebben verleend bij de rellen in Haren. Snijden Het kabinet-rutte sneed de afgelopen periode al fors in de uitgaven van Defensie. Zo werden alle Leopard 2-tanks afgestoten en verdwijnen er in totaal twaalfduizend banen. Demissionair minister van Defensie Hans Hillen (CDA) kondigde vorig jaar aan dat ook een aantal kazernes, panden en terreinen van Defensie zullen worden gesloten als gevolg van de bezuinigingen. Door Servaas van der Laan

16 Defensie moet slimmer geld uitgeven, niet bezuinigen Nico Brinkerink Kostenbesparingen hoeven niet per se te worden gerealiseerd door te snijden in een organisatie. Soms kun je door geld slimmer uit te geven al een hoop bereiken. Eén van de nog niet aangeboorde bronnen van kostenbesparing bij Defensie is samenwerking met industrie. Na de zomer worden aan het ministerie van Defensie de resultaten gepresenteerd van een studie naar mogelijkheden voor samenwerking tussen defensie en de industrie. Fokker Technologies, Damen Shipyards en Thales laten die studie in overeenstemming met het ministerie uitvoeren. Het moment is niet toevallig gekozen. De gedachte is om Defensie een optie te bieden om substantiële kostenbesparingen te realiseren middels het bundelen van kennis, kunde, gereedschappen en faciliteiten. Dit alles zonder dat de krijgsmacht daarbij aan slagkracht of zelfstandigheid inboet, en waar mogelijk wordt zelfs de beschikbaarheid van materieel verhoogd. De drie initiatiefnemers vertegenwoordigen de Nederlandse defensie-industrie in drie clusters: luchtvaart, scheepvaart en elektronica. Fokker Technologies heeft de leiding in het luchtvaartcluster. Dit cluster onderzoekt de mogelijkheden om samen met de Defensie Materieel Organisatie (DMO), het Logistiek Centrum Woensdrecht (LCW) en het Commando Luchtstrijdkrachten (CLSK) de volgende drie hoofddoelen te realiseren: een hogere beschikbaarheid van vliegend materieel; beter betaalbaar onderhoud; een vermindering van kapitaalbeslag. Papierwerk Het onderwerp is niet nieuw. Er zijn talrijke voorbeelden te noemen van initiatieven, ook buiten Nederland, waar samenwerking tussen Defensie en industrie centraal staat. Onderhoud, maar ook logistieke ondersteuning van vliegend materieel, wordt in landen als Frankrijk, Duitsland en Spanje al sinds decennia deels aan nationale industrie uitbesteed. De meest simpele vorm van uitbesteding is op basis van individuele werkorders. Een voorbeeld hiervan is het periodieke onderhoud aan vliegtuigen, afgerekend per gewerkt uur. Een ingewikkelder vorm van uitbesteding is op basis van vlieguren. Vaak is het de Original Equipment Manufacturer (OEM) die logistieke dan wel onderhoudscontracten aanbiedt op basis van power by the hour, oftewel afgerekend per gevlogen uur. Airbus Military en het Verenigd Koninkrijk gaan nog een stapje verder. De gloednieuwe Multi-Role Tanker Transport-vliegtuigen die de Royal Air Force zullen ondersteunen in haar operaties blijven eigendom van een door de Airbusdochter geleid consortium. Dit consortium zal op gezette tijden de tankers uitlenen aan de RAF, die vervolgens per gevlogen uur afrekent. Uiteraard zijn hierover zeer nauwkeurige afspraken gemaakt, in een contract dat enkele tientallen meters lang is. Weliswaar een hoop papierwerk,

17 maar uiteindelijk blijkbaar de moeite waard. De conclusie die we hier uit kunnen trekken is dat zolang er goede afspraken gemaakt worden, er veel mogelijk is tussen Defensie en industrie. Kennis en kosten De kennis die nodig is om een vloot logistiek te ondersteunen en te onderhouden is kostbaar, en het is voor geen luchtmacht ter wereld haalbaar om een onderhoudsapparaat in stand te houden dat voor alle vliegtuigtypen de benodigde kennis in huis heeft. Zelfs de grootste wereldmachten zijn dus in bepaalde mate afhankelijk van de industrie. Normaal gezien is het de OEM, de eigenaar van het ontwerp, die deze kennis heeft. Dat is de kennis om te voorspellen hoeveel reserveonderdelen een toestel nodig heeft om een acceptabele beschikbaarheid te garanderen, en de kennis hoe het toestel het beste onderhouden en getest kan worden. Voorbeelden: voor specifieke kennis over logistiek, onderhoud of upgrades van de Apache en Chinook is de Koninklijke Luchtmacht afhankelijk van Boeing, voor de F-16 van Lockheed Martin, voor de NH90 van NH Industries. Kennisafhankelijkheid is één van de twee redenen waarom luchtmachten logistiek, onderhoud en upgrades uitbesteden aan industrie. De tweede reden is dat de industrie het werk goedkoper kan uitvoeren dan wanneer een luchtmacht dat zelf zou doen. Vooral kleinere luchtmachten zijn hier bij gebaat. Zo onderhoudt Fokker in Woensdrecht F-16 s van de Noorse luchtmacht. Vorige maand is feestelijk de 1111 e F- 16 onthaald in de Fokker-hangar. Ook heeft Fokker in de loop der tijd upgrades als de mid-life update, Falcon UP, Falcon star, pacer Amstel, M3/link 16 en ACOR voor de Nederlandse F-16 s uitgevoerd. Op zich niet vreemd, in ogenschouw nemend dat Fokker als partner van Lockheed Martin de Nederlandse, Deense en Noorse toestellen in de jaren 1970 zelfstandig heeft gebouwd. Als deelnemer in het ontwerpproces is Fokker weliswaar niet de OEM, maar heeft het wel de toestel-specifieke kennis in huis. Na de doorstart van Fokker in 1996 is er voor de F-16-programma s feitelijk niets veranderd. De volledige kennis is vandaag de dag nog aanwezig om deze toestellen te onderhouden en te upgraden. En Fokker Technologies biedt als bedrijf van medewerkers met een jaarlijkse omzet van ruim 600 miljoen euro een solide basis voor langdurige samenwerking. Civil best practices Terug naar de hoofddoelen van samenwerking tussen Defensie en industrie: hoe kan Fokker een rol spelen in het verhogen van beschikbaarheid, tegen lagere kosten, en met minder kapitaalbeslag? Fokker is hemelsbreed nog geen kilometer verwijderd van het Logistiek Centrum Woensdrecht. Het zou daarom prima een functie kunnen hebben in het onderhoud aan Nederlands materieel dat normaal door het LCW wordt uitgevoerd, en zo een hogere beschikbaarheid van materieel garanderen. Op dit moment worden alleen upgrades en specialistisch onderhoud aan deze kant van het hek uitgevoerd, maar het voorlopig laatste Nederlandse toestel dat een Fokkerbehandeling krijgt, rolt binnenkort uit de hangar. Dan is het vooralsnog gedaan met de Nederlandse F-16-defensieorders

18 bij Fokker, terwijl Fokker tegen relatief lage kosten een significante bijdrage zou kunnen leveren aan een hogere beschikbaarheid van het materieel. De kosten van vliegtuigonderhoud zijn aanzienlijk. Deze zijn onvermijdelijk verbonden met de eisen die gesteld worden aan dit onderhoud, en de investeringen die ermee gemoeid zijn. Daar kan Fokker noch het LCW iets aan veranderen. Wél kun je de investeringen die je maakt zo optimaal mogelijk benutten. Schaalvoordeel is dan het sleutelwoord. Voor iedere hangar, stelling, testbank en momentsleutel moet je een kritische massa bereiken die ervoor zorgt dat de investering per onderhouden toestel binnen de perken blijft. Zeker met een in aantal afnemende Nederlandse vloot, zul je dan op zoek moeten naar nieuwe samenwerkingsverbanden. Je zou de vraag kunnen stellen: waarom worden aan de ene kant van de vliegbasis Woensdrecht investeringen gedaan om Noorse toestellen te onderhouden, terwijl nog geen kilometer verderop dezelfde torenhoge investeringen worden gedaan voor exact hetzelfde onderhoud aan Nederlandse toestellen? Zit hier niet een mogelijkheid tot samenwerking in? In het verleden zijn hier al plannen voor gemaakt onder de codenaam Maintenance Valley. Waarom komt dit maar niet van de grond? Voorraden van reserveonderdelen drukken behoorlijk op de kostenbalans van een vliegende vloot. Dit weten commerciële vliegmaatschappijen als geen ander. Daarom maken veel vliegmaatschappijen die met Fokkertoestellen vliegen dankbaar gebruik van het Abacus -programma van Fokker. Dit programma houdt in dat Fokker op basis van een pool-systeem vliegtuigonderdelen beheert en onderhoudt, en ze alleen naar de klant opstuurt wanneer die ze nodig heeft. Daardoor heeft de klant geen enorme voorraden meer nodig, en neemt het kapitaalbeslag dus aanzienlijk af. Bovendien wordt de hoeveelheid reserveonderdelen precies afgestemd op de technische betrouwbaarheid. Zo kan Fokker een zeer hoge beschikbaarheid aanbieden tegen aanzienlijk gereduceerde kosten. Kan het Abacus -programma op militaire vliegtuigonderdelen worden toegepast? Kan zo door toepassing van civil best practices het kapitaalbeslag op de balans van Defensie worden gereduceerd? Aan dit onderwerp zitten haken en ogen, maar het is op zijn minst interessant om te onderzoeken. Zie hier het speelveld van het onderzoeksteam dat binnenkort zijn bevindingen presenteert. Ongetwijfeld zal één van de hoofdvragen van dit team zijn hoe het een balans kan vinden tussen aan de ene kant mogelijke besparingen, en aan de andere kant de noodzakelijke zelfstandigheid van Defensie. Ten slotte moet Defensie de capaciteiten behouden om ook op vooruitgeschoven posten onderhoud van zijn materieel te kunnen blijven garanderen. Maar wat de Engelsen kunnen, dat kunnen wij ook. Waar een wil is, is een weg! Al moeten meterslange contracten worden opgesteld, samenwerking met nationale industrie verdient meer aandacht dan het nu krijgt. Nico Brinkerink is werkzaam als management trainee bij Fokker Technologies.

19 ADVIESRAAD: MEER DEFENSIESAMENWERKING IS BITTERE NOODZAAK Den Haag, 10 februari 2012 De forse bezuinigingen op de defensie-uitgaven in veel Europese landen sinds het uitbreken van de financiële crisis dwingen tot vergaande vormen van militaire samenwerking. Zo niet, dan kunnen Nederlandse en Europese ambities om een rol van betekenis te spelen in crisissituaties op en nabij het Europese continent niet meer worden verwezenlijkt. De NAVO-operatie in Libië heeft nog eens aangetoond dat Europa ernstige militaire tekortkomingen kent. Deze konden alleen dankzij de militaire hulp van de VS worden ondervangen, maar Amerikaanse steun in soortgelijke conflicten wordt meer en meer onzeker. Nederland kan alleen via nauwe samenwerking met andere nationale krijgsmachten militair handelingsvermogen en daarmee internationale invloed behouden. De besparingen die door Europese defensiesamenwerking kunnen worden gevonden, mogen niet de weg vrijmaken voor nieuwe bezuinigingen op het defensiebudget. Nederland zou in dat geval het risico lopen zich te diskwalificeren als betrouwbare samenwerkingspartner, zo concludeert de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) in het rapport Europese defensiesamenwerking: soevereiniteit en handelingsvermogen. Het rapport wordt op maandag 13 februari aan minister Hillen van Defensie aangeboden. De inzetbaarheid van de Nederlandse krijgsmacht is zo afhankelijk geworden van coördinatie en samenwerking met andere landen, dat een strikt juridische benadering van het behoud van exclusieve beslissingsbevoegdheid van de staat niet langer voldoet. Wanneer men soevereiniteit opvat als het vermogen om via extern handelen nationale belangen optimaal te dienen dan is nauwere samenwerking in Europees en breder internationaal verband meer dan ooit noodzakelijk om onze belangen veilig te stellen en invloed te verwerven. Zo bezien is het belang van gedeelde Europese soevereiniteit groter dan dat van de nationale soevereiniteit. Europese veiligheidsstrategie Vooralsnog ontbreekt het aan een gemeenschappelijke visie op de rol van Europa op het wereldtoneel en op het Europese defensiebelang. Nederland moet zich samen met gelijkgezinde EU-landen sterk maken voor het opstellen van een nieuwe Europese veiligheidsstrategie. Deze strategie moet leidend worden voor de defensieinvesteringsplannen van de Europese landen. Aangezien een (substantiële) verhoging van de defensie-uitgaven in de nabije toekomst niet waarschijnlijk is, rest er maar één alternatief: het uitbannen van militaire overschotten in Europees verband, de gezamenlijke aankoop en onderhoud van materieel, het opzetten van gezamenlijke opleidingen en trainingen, het poolen van bestaand militair materieel en afspraken over taakspecialisatie tussen landen. Bottom-upbenadering Naast een Europese veiligheidsstrategie en een daarvan afgeleide top-downbenadering is een bottom-upbenadering nodig voor verdieping van bilaterale defensiesamenwerking. Nederland wordt in Europa gezien als voortrekker op dit gebied. Het zwaartepunt van de bilaterale samenwerking voor Nederland ligt bij de Benelux-partners en Duitsland. Een verdieping van de militaire samenwerking met deze landen is gewenst. Zo kunnen de Nederlandse en Belgische marine-eenheden gezamenlijk worden ingezet bij kustwachttaken, mijnenbestrijding en piraterijbestrijding. Ook kan gezamenlijke aankoop, onderhoud en stationering van Nederlandse en Belgische transport- en gevechtsvliegtuigen kostenbesparingen met zich brengen. Voorts kunnen de Nederlandse en Duitse landmacht vergaande stappen zetten op het gebied van gezamenlijke aankoop en onderhoud van materieel en munitie alsmede de gezamenlijke training en opleiding

20 van militairen. Ook nauwere samenwerking met Denemarken en Noorwegen, vooral op luchtmachtgebied, behoort tot de mogelijkheden.

21 INTERNATIONALE EN REGIONALE ORGANISATIES Jan Rood (coördinatie), Margriet Drent (EU), Bibi van Ginkel (VN) & Peter van Ham (NAVO, OVSE) In dit overzicht worden de ontwikkelingen vanaf de zomer van 2010 op het gebied van veiligheid binnen de Verenigde Naties (VN), de Noord Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO), de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) en de Europese Unie (EU) behandeld. Daarnaast wordt ingegaan op de te verwachten ontwikkelingen voor de komende vijf tot tien jaar. Richtsnoer daarbij is het assenkruis van de Verkenningen. Centraal staat de vraag of de beschreven ontwikkelingen duiden op een toe- dan wel afname van (geïnstitutionaliseerde) samenwerking op het gebied van veiligheid binnen het mondiale bestel. Als derde thema wordt de voorzienbaarheid en waarschijnlijkheid van strategische schokken behandeld. Tot slot wordt ingegaan op de implicaties van de beschreven gebeurtenissen en verwachtingen voor de mate van stabiliteit c.q. instabiliteit binnen het internationale systeem en de consequenties hiervan voor de inzet van de Nederlandse krijgsmacht. In deze bijdrage worden de inzichten ten aanzien van de te bespreken organisaties gebundeld behandeld. 1. GEBEURTENISSEN EN TRENDS IN HET AFGELOPEN JAAR Verenigde Naties In de afgelopen periode hebben de Verenigde Naties zich onverminderd ingezet voor VN-vredesoperaties. Tevens zijn er, zoals de laatste jaren gebruikelijk, weer vele resoluties aangenomen door de VN-Veiligheidsraad: 66 (2011); ter vergelijking met voorgaande jaren: 59 (2010); 48 (2009) en 65 (2008). 13 De meeste van die resoluties betroffen verlengingen en aanpassingen van reeds bestaande missies. De resoluties met betrekking tot Ivoorkust, alsmede tot de ontwikkelingen in de Noord-Afrikaanse regio en in het Midden-Oosten, sprongen er uit. Voor het eerst werd uitdrukkelijk verwezen naar het concept van Responsibility to Protect (R2P). Met verwijzing naar dit concept en vanwege het beroep dat de Arabische Liga, de Afrikaanse Unie en de Organisation of the Islamic Conference op de VN deden, besloot de Veiligheidsraad in maart 2011 een geweldsmandaat krachtens hoofdstuk VII VN-Handvest af te geven voor het afdwingen van een no-fly zone en ter bescherming van de burgerbevolking in Libië. Vijf leden van de Veiligheidsraad onthielden zich van stemming, waaronder de permanente leden Rusland en China. Tijdens de stemverklaringen lieten met name deze twee lidstaten weten dat zij, gezien de ernst van de situatie en vanwege de bezorgdheid om de bedreigingen tegen de bevolking, weliswaar geen veto hadden uitgebracht, maar dat zij ernstige bezwaren hadden tegen de onduidelijkheden in het mandaat en dat ze fel gekant waren tegen een ruime interpretatie daarvan. Ook met betrekking tot de situatie die ontstond na de verkiezingen in Ivoorkust toonde de Veiligheidsraad zijn betrokkenheid, en wel door verlenging en uitbreiding van het reeds bestaande mandaat om in te grijpen, waarbij ook in dit geval de Veiligheidsraad een duidelijke koppeling legde met het R2P-concept (Global Centre for the Responsibility to Protect, 2011). Het R2P-concept, dat oorspronkelijk werd aangenomen tijdens de Summit van 2005, lijkt met deze ontwikkeling meer concrete invulling te krijgen in de praktijk van de VN. R2P is daarbij het operationele instrument dat het idee van human security handen en voeten moet geven, overigens zonder dat dit tot een automatisme verwordt, laat staan een automatisme dat uitmondt in een mandaat dat het gebruik van militaire middelen rechtvaardigt. De vreugde over de daadkracht van de VN werd dan ook meteen getemperd door de veto-blokkade van Rusland en China bij de stemming over een resolutie aangaande de situatie in Syrië in oktober Rusland en China gaven aan zeer te hechten aan de beginselen van soevereiniteit, territoriale integriteit en non-interventie, en dat naar hun mening de ontwerptekst van de resolutie zoals in stemming gebracht, onvoldoende recht deed aan deze beginselen. Bovendien staken beide permanente leden van de Veiligheidsraad ook hun onvrede over de wijze waarop het mandaat voor Libië is geïnterpreteerd en in praktijk is gebracht, niet onder stoelen of banken. Afgezien van deze positieve ontwikkeling rond het R2P-concept, is er op andere onderwerpen in VN-verband niet of nauwelijks sprake van vooruitgang. Dat geldt in het bijzonder voor hervorming van de VN-Veiligheidsraad (o.a. Martini, 2010). Ook op het heikele dossier van Iran blijkt het tussen de grote mogendheden zeer moeilijk om tot een gezamenlijke aanpak te komen, in antwoord op de veronderstelde nucleaire aspiraties van Teheran. Daarmee staat die situatie model voor de onmacht van de VN ten aanzien van tal van (regionale) conflicten. NAVO Met betrekking tot de NAVO is het beeld eveneens gemengd, als naar gebeurtenissen van de afgelopen periode wordt gekeken. Zo heeft de NAVO in november 2010 een nieuw Strategisch Concept aangenomen, dat in zeer algemene bewoordingen en in grote lijnen de toekomstige koers van de Alliantie uiteenzet (Klijn, 2011; Marrone, 2011). Verwacht wordt dat dit nieuwe document de komende tien jaar richtinggevend zal zijn voor het NAVO-optreden. Behalve dreigingen als internationaal terrorisme en de verspreiding van massavernietigingswapens, richt de NAVO zich nu ook op de verdediging tegen cyber-aanvallen. Er is een werkgroep opgezet om op dit terrein activiteiten met de EU te coördineren. Zoals gebruikelijk loopt deze samenwerking stroef. Desondanks is met het nieuwe Strategisch Concept vooruitgang geboekt in het streven de 13 Deze gegevens zijn ontleend aan de website van de Verenigde Naties: Instituut Clingendael Strategische Monitor 2012 Internationale en Regionale Organisaties 141

22 organisatie om te vormen van een traditioneel collectief defensiebondgenootschap een rol waar een aantal Oost-Europese lidstaten nog immer zeer aan hecht tot een breed platform voor de aanpak van regionale en mondiale veiligheidsvraagstukken. Dit in achtnemend, kan in formele zin niet van een de-institutionalisering van het Atlantische bondgenootschap gesproken worden. Op operationeel terrein heeft de NAVO in 2011 een belangrijke rol gespeeld bij de militaire interventie in Libië (maart-oktober) (o.a. Valasek, 2011). De no-fly zone en het wapenembargo tegen Libië zijn afgedwongen door de NAVO, terwijl de andere (militaire) operaties de verantwoordelijkheid van de deelnemende landen is gebleven. Hoewel de NAVO een belangrijke coördinerende rol heeft gespeeld in deze operatie, werd het initiatief genomen door Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. De Verenigde Staten namen een tamelijk terughoudende opstelling in, ook wel bekend als leading from behind. Het duurde bovendien een maand (tot 25 maart) voordat de NAVO werkelijk een eigen rol kon vinden, wat het gevolg was van principiële strategische tegenstellingen tussen de lidstaten, in het bijzonder met betrekking tot bevelvoering over deze operatie. Dat Duitsland noch Polen aan de operatie in Libië heeft deelgenomen, heeft geen afbreuk gedaan aan de effectiviteit van de NAVOmissie. Het onderstreept echter wel een meer algemene ontwikkeling, namelijk dat dergelijke operaties meer en meer in het kader van gelegenheidscoalities worden uitgevoerd. Daartegenover staan ook minder positieve ontwikkelingen. Zo zijn er geen vorderingen gemaakt met de zgn. global partnerships (met o.a. Rusland). De relatie met de EU blijft problematisch. Naast de kwestie-cyprus speelt hierbij in toenemende mate dat de ontwikkeling van eigen defensiecapaciteiten in EU-verband zeer moeizaam verloopt en, waar het de individuele EU-lidstaten betreft, onder grote druk staat van de noodzaak tot bezuinigingen (zie ook hierna). Dit laatste heeft geleid tot irritatie aan Amerikaanse kant over de transatlantische relatie, d.w.z. de verhouding tussen Amerika en Europa op het punt van burden sharing. Zo sprak de voormalig Amerikaanse minister van defensie Robert Gates in zijn afscheidslezing (10 juni 2011) in niet mis te verstane woorden over de militaire zwakte van Europa, die in toenemende mate de transatlantische relatie het fundament van de NAVO onder druk zal zetten. Waar de Libiëinterventie volgens Gates heeft aangetoond dat Europa de Verenigde Staten nog immer nodig heeft, kan Europa, als het niet in staat is een evenredig aandeel op het gebied van veiligheid te leveren, niet langer rekenen op de samenwerking met een generatie Amerikaanse leiders die niet met de Koude Oorlog is opgegroeid. Gates sprak daarbij onomwonden over a dim if not dismal future voor de NAVO. Wanneer er dus sprake zal zijn van verdere fragmentatie van de NAVO, dan niet alleen omdat alle internationale organisaties onder druk komen te staan, maar ook en wellicht vooral omdat Europa té weinig aan defensie wenst uit te geven, terwijl een nieuwe generatie Amerikanen niet langer de noodzaak inziet deze Europese free riders verder te steunen. Het gevolg kan zeker zijn dat gelegenheidscoalities de toekomst zullen bepalen maar dat is dan het resultaat van een (bewuste) keuze, en geenszins onvermijdelijk. Desalniettemin blijft de NAVO vooralsnog het belangrijkste institutionele ijkpunt voor de Europese NAVO-bondgenoten. OVSE Voor de OVSE is het beeld zonder meer negatief. De trend waarbij de organisatie operationeel verder aan betekenis inboet, is ondanks initiatieven van de nieuwe secretaris-generaal, Lamberto Zannier (bijv. ten aanzien van nieuwe dreigingen, waaronder cyber-criminaliteit en de noodzaak het profiel van de OVSE op te vijzelen) voortgezet. Weliswaar heeft voor het eerst in tien jaar weer een OVSE summit plaatsgevonden (dat was in december 2010 in Astana, gedurende het voorzitterschap van Kazachstan), maar de Astana Commemorative Declaration heeft niet geresulteerd in de institutionele hervorming en nieuwe dynamiek die de organisatie zo nodig heeft. Ook het zgn. Korfu-proces dat het initiatief van de Russische president Medvedev bestudeert tot een mogelijk nieuw pan-europees veiligheidsverdrag heeft nergens toe geleid. De focus van de OVSE blijft dialoog en zgn. coöperatieve veiligheid, wat zoveel betekent als veiligheid creëren via samenwerking, open en eerlijke uitwisseling van ideeën, etc. De OVSE heeft daarbij nog voldoende politieke draagkracht om te blijven voortbestaan. Het is echter duidelijk dat de organisatie marginaliseert (o.a. Gordon, 2011). Europese Unie Wat de EU betreft, viel de afgelopen periode samen met de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon (1 december 2010). Dit verdrag belooft op het gebied van veiligheid en defensie belangrijke ontwikkelingen. Allereerst de creatie van een Hoge Vertegenwoordiger voor het Europees buitenlands en veiligheidsbeleid, die zowel de functies van HV (voorheen Javier Solana) als Europees Commissaris Externe Betrekkingen in zich verenigt; dit met het oog op grotere coherentie van het extern beleid van de EU. Daarnaast wordt op grond van dit verdrag een Europese diplomatieke dienst opgericht, de Europese Dienst voor Extern Optreden (EDEO), die de nieuwe Hoge Vertegenwoordiger ondersteunt bij de implementatie van het beleid. In aanvulling daarop heeft de Europese Raad het orgaan dat de strategische oriëntatie voor het Europees buitenlands, veiligheidsen defensiebeleid vaststelt een eigen vaste voorzitter gekregen, die mede tot taak heeft de Unie op zijn niveau d.w.z. het niveau van regeringsleiders en staatshoofden extern te vertegenwoordigen. Daarnaast is in het Verdrag van Lissabon het instrument van de Permanent Gestructureerde Samenwerking (PGS) ingesteld, dat een kleine groep lidstaten in staat stelt namens de Unie op militair en veiligheidsterrein op te treden, en zijn een zgn. Wederzijdse Bijstandsclausule en een Solidariteitsclausule tussen de lidstaten geïntroduceerd (o.a. Biscop & Coelmont, 2011; Missiroli, 2011). Tot slot is in deze periode in aanvulling op de al eerder (in 2003) geformuleerde Europese Veiligheidsstrategie, die als richtsnoer voor het extern beleid fungeert een interne veiligheidsstrategie overeengekomen. De afgelopen periode heeft dan ook sterk in het teken gestaan van de implementatie van de bepalingen van het Verdrag van Lissabon. In combi- 142 Instituut Clingendael Strategische Monitor 2012 Internationale en Regionale Organisaties 143