De NAVO is nog net zo actueel als 60 jaar geleden

Transcriptie

1 De NAVO is nog net zo actueel als 60 jaar geleden Maarten Haverkamp Dit jaar werd terecht uitgebreid stilgestaan bij de 60 e verjaardag van de NAVO. 60 jaar lang vormt het trans-atlantische bondgenootschap de basis van vrede en veiligheid in Europa. 60 jaar samenwerking tussen de Verenigde Staten, Canada en Europa, met de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie daarin als hoeksteen. Deze op waarden gefundeerde verdragsorganisatie heeft alle potentie om ook de komende 60 jaar het hart van ons extern veiligheidsbeleid te vormen. Voorwaarden daarvoor zijn ten eerste dat de waarden de kern blijven van de samenwerking, en ten tweede dat de waarden in de praktijk meer zijn dan een lege huls: de lidstaten dienen elk en gezamenlijk te definiëren welke bijdragen van hen kunnen worden verwacht. De secretaris-generaal van de NAVO noemde de gedeelde waarden vrijheid, mensenrechten, democratie en religieuze tolerantie het kompas in een steeds complexere wereld. 1 Belangrijker in deze tijd van globalisering is zijn uitspraak I believe that our societies can shape events and not be their victims. Het naleven en promoten en onder dreiging ook beschermen van deze waarden is een verantwoordelijkheid van de Atlantische gemeenschap. Het strategisch concept: ontwikkeling en uitdagingen De vreedzame beëindiging van de Koude Oorlog was onder andere de verdienste van de samenwerking binnen de NAVO. Na de val van de Muur zijn de internationale verhoudingen echter opnieuw gedefinieerd. Voor de NAVO betekende het dat de invulling van haar rol als militair bondgenootschap moest worden heroverwogen. Dit proces leidde in 1999 tot een nieuw strategisch concept, met de volgende doelstellingen: collectieve verdediging, de versterking en het flexibeler maken van militaire capaciteiten (anticiperend op nieuwe soorten missies), het verder uitbreiden van het aantal leden en partnerschappen, en het uitbouwen van een stevige en effectieve Europese tak in het bondgenootschap. 2 De aanslagen op het World Trade Center van 11 september 2001 maakten echter pijnlijk duidelijk welke additionele dreigingen globalisering met zich meebrengt. De daarop volgende missie in Afghanistan liet zien dat de NAVO in staat is een rol te spelen in de veranderende internationale verhoudingen, met op dit moment een bijdrage van vrijwel alle lidstaten. De missie ontleent haar doelen aan de waarden en ook concrete afspraken (Artikel 5) die er binnen de NAVO bestaan. De komende maanden zal duidelijk moeten worden hoe de NAVO-rol in Afghanistan de komende jaren zal gaan ontwikkelen en wat de Nederlandse bijdrage daaraan zal zijn. Sinds 1999 is de NAVO naar het Oosten uitgebreid. 12 landen hebben zich in deze periode aangesloten bij het bondgenootschap. Niet alleen heeft deze uitbreiding de interne dynamiek van het bondgenootschap vergroot, ook is door het lidmaatschap van oud-leden van het Warschaupact de relatie met Rusland structureel veranderd. De positie van Georgië is in dit kader interessant. Welke rechten en plichten zijn er voor landen die op de drempel staan van het NAVO-lidmaatschap? Wat zou het in augustus 2008 hebben betekend wanneer Georgië al deelgenomen zou hebben aan het Membership Action Plan (MAP)? Wat betreft het CDA zou er geen sprake zijn geweest van een Artikel 5-situatie. De afgelopen 20 jaar heeft voor de NAVO in het teken gestaan van aanpassing van het bondgenootschap aan een nieuwe veiligheidsomgeving. Deze aanpassing is gepaard 1

2 gegaan met discussie, zowel intern als publiek. De beschreven veranderingen maken een herziening van het Strategisch Concept uit 1999 op dit moment noodzakelijk. Het is voor de NAVO dé manier om te laten zien dat ze in staat is een geloofwaardig antwoord te geven op de uitdagingen die globalisering aan haar stelt. De opsomming van de gedeelde waarden van de NAVO zal wellicht het eenvoudige deel van het nieuwe strategisch concept zijn. Politiek gezien zijn het vooral afspraken over budgetten, besluitvormingsprocedures en operationele hervormingen van de legers van de lidstaten waar niet zo eenvoudig overeenstemming over kan worden bereikt. De overtuiging om de waarden van het bondgenootschap centraal te houden in zijn opereren is echter net zo n grote uitdaging. Extraterritoriaal optreden zoals in Afghanistan confronteert ons al snel met de compromissen die nodig zijn om operationele doelstellingen op korte en middellange termijn te behalen. De discussie over het al dan niet vernietigen van papavervelden, het overdragen van gevangenen aan lokale overheden, en ook het verkrijgen van de loyaliteit van stammen en dorpen ontlokken lastige vragen. Trans-Atlantische band Belangrijk ankerpunt van de NAVO blijft voor het CDA de band tussen de Verenigde Staten en Europa, een band tussen landen met een gezamenlijke geschiedenis en geworteld in de joods-christelijk-humanistische traditie. In een wereld waarin landen met een nietdemocratisch karakter zowel economisch als militair in opkomst zijn, kan het belang van een militair-politieke organisatie van democratieën moeilijk worden overschat. De NAVO is niet voor niets ook een politieke gemeenschap, die de verdediging van vrijheid en democratie en bescherming van de rechtsstaat heeft opgenomen in haar verdrag. Tijdens de afgelopen Top in Straatsburg/Kehl werd een Verklaring voor Bondgenootschappelijke Veiligheid (Declaration on Alliance Security) aangenomen, waarin de bescherming van democratie, vrijheid en de rechtsstaat herbevestigd werd. Dit kan als uitgangspunt dienen voor het strategisch concept. De rol van de NAVO als waardegemeenschap is voor het CDA een belangrijk uitgangspunt. Voor mijn partij betekent dit dat landen die in de toekomst deel willen uitmaken van het trans- Atlantische bondgenootschap in ieder geval aan die waarden moeten voldoen. Daarnaast is het draagvlak binnen de Nederlandse samenleving van groot belang. Een land kan alleen lid zijn van het bondgenootschap als ook onder de Nederlandse bevolking het gevoel bestaat dat een aanval op dat land inzet van onze militaire middelen rechtvaardigt. Artikel 5 vraagt immers om die solidariteit, en die moet Nederland op elk moment kunnen waarmaken. Daarnaast vraagt de verdediging van gemeenschappelijke waarden om een geloofwaardig antwoord van alle NAVO-lidstaten. Opdrachten die door de Alliantie worden aanvaard, zullen gezamenlijk door de bondgenoten moeten worden uitgevoerd. Te vaak is in de afgelopen jaren gebleken dat de solidariteit binnen het bondgenootschap te wensen overliet. Bedreigingen Tijdens de Top in Straatsburg/Kehl werd door de regeringsleiders de ambitie uitgesproken om beter te reageren op de dreigingen van vandaag en van de toekomst. Eén van de belangrijkste redenen voor herziening van het Strategisch Concept uit 1999 is het besef dat nieuwe bedreigingen vragen om andere antwoorden, ook van de NAVO. De aanslagen van 11 september hebben laten zien dat de bedreiging van het eigen grondgebied kan worden georganiseerd op grote afstand. Ook andere bedreigingen en uitdagingen zijn als gevolg van globalisering dichterbij gekomen. Proliferatie van (kern)wapens, energiezekerheid, cyber defence, maar ook piraterij zijn hiervan voorbeelden. 2

3 Bescherming van het eigen grondgebied blijft voor het CDA de belangrijkste taak van de NAVO. Wanneer wij collega-parlementariërs ontmoeten in het kader van de NAVOassemblee, blijkt keer op keer hoeveel waarde de buren van Rusland toekennen aan het NAVO-lidmaatschap en hoe zij hechten aan de fysieke aanwezigheid van troepen in hun land. Dit geldt niet alleen voor de Baltische staten; ook Noorwegen koestert zijn lidmaatschap. Door het smelten van het ijs is het hoge Noorden niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk een stuk warmer aan het worden. Met het smelten van het Noordpoolijs komen er scheepvaartroutes en energievoorraden binnen bereik waar Willem Barentsz alleen van kon dromen. Wie de radartracks van de Noorse luchtmacht ziet, komt al snel tot de conclusie dat de belangstelling van Rusland voor zijn buren weer op het niveau van de Koude Oorlog is. De discussies rondom het hoge Noorden dienen wat ons betreft zeker een plaats te krijgen in het nieuwe strategisch concept, aangezien het hierbij ook gaat om mondiale scheepvaartroutes en de energievoorziening voor de komende jaren. Deze ontwikkelingen betekenen wat ons betreft niet dat expeditionaire missies in de toekomst niet meer plaats zullen vinden. Verdediging van het eigen grondgebied in een wereld waarin bedreigingen grensoverschrijdend zijn, vraagt om de bereidheid buiten het bondgenootschappelijk gebied actief te zijn. Alleen door de internationale rechtsorde te versterken en veiligheid in andere landen te bieden, kan de veiligheid binnen de eigen grenzen worden gegarandeerd. Een mandaat van de Veiligheidsraad is en blijft voor dit soort missies een belangrijke voorwaarde. De missie in Afghanistan is daarvan een goed voorbeeld. De VN-Veiligheidsraad heeft de NAVO verzocht de leiding van de ISAF-missie op zich te nemen. Tegelijkertijd is zij het rechtstreekse gevolg van een aanval op het NAVO-grondgebied. Het verkrijgen van internationale steun en het verdedigen van het grondgebied hoeven elkaar dus allesbehalve uit te sluiten. Beveiliging van het eigen grondgebied vraagt steeds meer om een bondgenootschap dat flexibel en snel op kan treden, overal ter wereld. Daarvoor moet dan ook buiten het eigen grondgebied veiligheid en stabiliteit kunnen worden geboden. Verbeteringen in militair materieel Expeditionaire missies vragen om expeditionaire troepen. We moeten helaas constateren dat waar Nederland de afgelopen jaren belangrijke stappen heeft gezet naar een expeditionaire krijgsmacht, andere landen deze opdracht minder voortvarend hebben opgepakt. Op papier beschikken zij over grote aantallen militairen, maar kunnen deze bij nadere beschouwing niet of nauwelijks inzetten bij internationale missies. Bij de totstandkoming van het strategisch concept is het dan ook aan de Nederlandse regering om hiervan een zwaar punt te maken, en zal er wat ons betreft klare wijn geschonken moeten worden over de toekomst van de NATO Response Force (NRF). Op dit moment komt deze op zijn zachtst gezegd niet uit de verf. Artikel 5 Nieuwe bedreigingen vragen om een nieuwe overweging met betrekking tot het moment waarop Artikel 5 in werking treedt. De aanslagen op het World Trade Center waren geen klassiek militaire aanval zoals bedoeld in het artikel, en waar ten tijde van de Koude Oorlog rekening mee werd gehouden. Toch waren ze voor de lidstaten wel de aanleiding om de collectieve verdedigingsclausule voor het eerst in het bestaan van de NAVO in werking te laten treden. Er gaan stemmen op om niet alleen fysieke aanvallen maar ook bijvoorbeeld virtuele aanvallen via internet onder het artikel te laten vallen. Wij zijn van mening dat deze kwesties 3

4 vragen om een andere manier waarop de solidariteit tussen de lidstaten tot uiting komt, zonder dat direct het zwaarste middel hoeft te worden ingezet. De 3 D-benadering Het idee dat een militair antwoord op een conflict voldoende is om tot een oplossing te komen, is inmiddels achterhaald. Nederland is hierbij voorloper met zijn 3 D -aanpak (defence, diplomacy & development). In deze aanpak draagt de NAVO in de meest actieve vorm haar waarden uit. Dat Nederland daarin voorop loopt, sluit aan bij de overtuiging van het CDA dat op waarden gefundeerde politiek ook in internationaal verband kans van slagen heeft. Het succes van de Nederlandse aanpak in Uruzgan laat zien dat alleen militair ingrijpen in conflicten niet voldoende is. Het is daarom positief dat de NAVO een verdrag heeft gesloten met de Verenigde Naties over de gezamenlijke aanpak van conflicten. In de toekomst zal wat ons betreft veel nauwer moeten worden samengewerkt tussen de VN en de NAVO, maar ook met bijvoorbeeld NGO s, om zo snel en effectief ingrijpen mogelijk te maken, en ook in de opbouwfase na conflicten succesvol te kunnen zijn. Een belangrijk aspect van de internationale samenwerking is de relatie tussen de NAVO en de Europese Unie. Gezien de overlap in lidstaten tussen de beide organisaties is betere samenwerking in de toekomst noodzakelijk. Dit vraagt van de EU wel een meer eensgezind optreden en ook een duidelijke visie op haar rol op het wereldtoneel. Al in het Strategisch Concept van 1999 werd meer gevraagd van de Europese partners in de NAVO. Ook op dit terrein verwacht het CDA meer van Europa in plaats van minder. Kernwapens Minister van Buitenlandse Zaken Maxime Verhagen schreef vorig jaar in dit blad over the downside of globalisation en de gevolgen die dit heeft voor de veiligheid van westerse samenlevingen. Door het einde van de Koude Oorlog hebben nucleaire wapens in strategische zin aan kracht ingeboet. Niet langer bieden zij de stabiliteit in een bipolaire wereld. Na 1989 is de wereld onoverzichtelijker geworden. In deze wereld, waarin kennis veel makkelijker kan worden gedeeld, is de verspreiding van nucleaire technologie en de handel in kernwapens veel moeilijker te controleren. Staten met dubieuze regimes als Noord- Korea en Iran gebruiken de productie van kernwapens om hun regionale positie te versterken en de internationale gemeenschap onder druk te zetten. Daarnaast is het voor terroristische groepen makkelijker om aan kennis over nucleaire wapens te komen. Het CDA is dan ook voorstander van de afbouw van nucleaire wapens in internationaal verband. Daartoe is vorig jaar al een motie in de Tweede Kamer aangenomen. Het is daarom hoopvol dat de Verenigde Staten en Rusland afspraken hebben gemaakt over de verdere reductie van deze wapens. De NAVO moet zich sterk maken voor verdere internationale afspraken over de reductie van kernwapens. Het strategisch concept biedt een uitgelezen mogelijkheid om deze ambitie uit te spreken. Vanuit het belang van energiezekerheid is kernenergie een logische oplossing voor veel landen, maar alleen binnen internationale afspraken. Relatie met Rusland Van kernenergie en energiezekerheid is de stap naar Rusland snel gezet. Na de Koude Oorlog is er op verschillende terreinen sprake geweest van samenwerking met Rusland, maar was er regelmatig ook toenemende spanning waarneembaar. Denk daarbij aan de situatie in Noorwegen of het feit dat de uitbreiding van de NAVO naar het Oosten de grenzen van Rusland dichterbij heeft gebracht of vanuit het perspectief van Rusland: de NAVO naar zijn grenzen heeft gebracht. Voor een land dat slechte ervaringen heeft gehad met Europese legers binnen zijn grenzen en daarom een strategie had ontwikkeld van bevriende landen 4

5 om zich heen, ontstaat er een totaal nieuwe realiteit waar ook dit land zich op moet gaan instellen. Het is goed dat zowel de NAVO als Rusland het belang van een goede relatie erkent en dat er sinds 2002 in de NAVO-Ruslandraad regelmatig overlegd wordt. Dossiers waarop samenwerking voor de hand ligt, zijn wat ons betreft de strijd tegen piraterij en de terugdringing van kernwapens, maar ook Rusland heeft belang bij een succesvolle opbouw van Afghanistan. Uiteindelijk heeft Moskou echter geen stem in de NAVO, ook niet als het gaat om uitbreiding van het bondgenootschap. Conclusies Het nieuwe strategisch concept biedt de NAVO de kans te laten zien dat ze in staat is als bondgenootschap een geloofwaardig antwoord te geven op de uitdagingen die aan haar worden gesteld. De NAVO heeft haar nut de afgelopen decennia ruimschoots bewezen. Met een nieuw concept, waarin de bondgenoten de ambitie uitspreken gezamenlijk de voorliggende uitdagingen aan te gaan, zal de NAVO ook in de verre toekomst het ankerpunt blijken van vrede en veiligheid in Europa en Noord-Amerika. De op waarden gefundeerde Verdragsorganisatie heeft alle potentie ook de komende 60 jaar het hart van ons extern veiligheidsbeleid te vormen, zolang de gedeelde waarden de kern blijven van de samenwerking, en deze in de praktijk niet verworden tot een lege huls. M.C. Haverkamp is woordvoerder buitenlandse zaken van de CDA-Tweede Kamerfractie. De auteur dankt Bert van Steeg, beleidsmedewerker Buitenlandse Zaken van het CDA, voor zijn bijdrage aan het artikel. Noten 1. NATO: Defence of Security and Shared Values, speech door NAVO-secretaris-generaal Jaap de Hoop Scheffer tijdens de Grandes conférences catholiques, 1 maart Fact Sheet: NATO's New Strategic Concept, 24 april