Uitvoeringsprogramma. Wurkje foar Fryslân

Transcriptie

1 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 2014

2 Inhoud Inleiding 4 1. Opbouw Uitvoeringsprogramma Economische Structuurversterking Uitwerking maatregelen Doelenboom Monitoringskader Werkwijze Aanvalsplannen Quick wins Incidentele en Urgente projecten Incidentele projecten Urgente projecten Communicatie Vergroten Innovatievermogen Doelstelling Achtergrond Urgentie tot innovatie Urgentie tot verduurzamen Aanvalsplan Innovatief Fryslân Voortgang maatregelen Onderzoeksfaciliteiten agrofood 23 (Maatregel 2) Demo-/proefopstellingen watertech- 24 nologie (Maatregel 5) Samenwerking Ondernemers-Overheid Beschikbaarheid Bedrijfsfinanciering Doelstelling Achtergrond Financieringsstrategie Voortgang maatregelen MKB Kredietfaciliteit 31 Ondernemersimpuls Fryslân Fryslân Fernijt IV Doefonds Fûns Skjinne Fryske Energie Strategische innovatie- en groeifaciliteit 34 (Maatregel 11 en 12) Prime mover faciliteit (Maatregel 13) Fund of Funds (Maatregel 14) Versterken Menselijk Kapitaal Doelstelling Achtergrond Aanvalsplan Maatregelen Innovatief bedrijfsleven 41 (Maatregel 20 en 21) Arbeidsmarkt: gekwalificeerd personeel 43 (Maatregel 22 en 23) Onderwijs: hoogwaardige 46 kennisinfrastructuur (Maatregel 24 en 25) Budget financiering incidentele projecten 48 Menselijk Kapitaal (Maatregel 26) 6. Organiserend Vermogen Doelstellingen Achtergrond Cluster- & netwerkvorming Beleid Cluster- & Netwerkvorming Voortgang maatregelen Clusters en netwerken Agrofood 53 (Maatregel 3) Clusters en netwerken Watertechnologie 54 (Maatregel 6) Clusters en netwerken toerisme & 54 recreatie (Maatregel 8) Clusters en netwerken Zorg/Healthy 55 Ageing (Maatregel 19) 6.4 Internationaal ondernemen Aanvalsplan internationaal ondernemen Voortgang maatregelen Marketing/exportbevordering agrofood 57 (Maatregel 1) Internationale propositie/acquisitie 58 watertechnologie (Maatregel 4) MKB Internationaal ondernemen 58 (Maatregel 16) Evenementenfonds (Maatregel 9) Vestigingsklimaat Aanvalsplan vestigingsklimaat Verbeteren vestigingsklimaat 60 (Maatregel 17) Budgetfinanciering incidentele projecten 61 (Maatregel 10) 7. Verbeteren kwaliteit leefomgeving Doelstellingen Aanvalsplan woningmarkt Voortgang maatregelen Renovatieregeling goedkope 63 koopwoningen (Maatregel 27) Participatieregeling bijzondere 64 huurprojecten (Maatregel 28) Corporatieregeling (Maatregel 29) Herbestemmingsregeling bestaande 66 panden (Maatregel 30) Expeditie Fryslân / Woonoffensief 66 (Maatregel 31) Projectfinanciering urgente projecten 68 (Maatregel 32) Aanpassen monumentenregeling 68 (Maatregel 33) Aanvullen cultuurfonds (Maatregel 34) Inventarisatie karakteristieke bebouwing 70 (Maatregel 35) Budget financiering incidentele projecten 70 Kwaliteit leefomgeving (Maatregel 36) 8. Financiële Vertaling (aansluiting Berap) 72 Bijlage 1 Conversietabel 78 Onderwijs Toerisme & Recreatie (Maatregel 7) Innovatie duurzame energiebesparing, 26 hergebruik en energieproductie (Maatregel 18) Faciliteit circulaire economie 26 (Maatregel 15) Innovatief bedrijfsleven 27 (Maatregel 20 en 21) 2 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 3

3 We geven onze samenwerking met de mienskip vorm door middel van aanvalsplannen. Samen met betrokken partijen werken we de maatregelen die we benoemd hebben in de Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân verder uit. Het aanvalsplan Woningmarkt, waarmee een impuls wordt gegeven aan de Friese woningmarkt, is al volop in en de eerste resultaten worden geboekt. In dit sprogramma zetten we de volgende stappen in de van de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân. Samen met de mienskip werken we aan een moaier en sterker Fryslân. Inleiding Voor u ligt het sprogramma Wurkje foar Fryslân In november 2013 hebben wij uw Staten bij de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân een eerste sprogramma voorgelegd. In dit sprogramma 2014 hebben we de volgende slag met de investeringsagenda gemaakt. Inmiddels zijn we volop aan de slag en aan het werk voor Fryslân. We zijn op heel veel fronten in gesprek met de mienskip om er in gezamenlijk overleg ervoor te zorgen dat onze middelen op een goede manier worden ingebed en structureel ten goede komen aan de Friese economie. Een nieuwe manier van werken die zorgt voor nieuwe energie, in de mienskip en in de organisatie. We boeken de eerste resultaten met de van onze quick wins waarmee we voornamelijk tijdelijke werkgelegenheid realiseren. Die zijn volop in. Voor de subsidieregelingen Talint foar Fryslân, de Friese Energiepremieregeling en de STINAF II bijvoorbeeld ontvingen we al vele aanvragen. Recent voegden we daar ook nog de Ondernemersimpuls en de lancering van het Deltaplan Digitalisering aan toe waarmee we op de korte termijn een effect bereiken voor de Friese economie. Nu zetten we verder in op het bereiken van structurele arbeidsplaatsen om de economie in Fryslân omhoog te helpen. Met als hoofddoel de versterking van de economische structuur van Fryslân. We bouwen dit sprogramma op aan de hand van de vijf subdoelen die we in de investeringsagenda hebben benoemd: Vergroten van het innovatievermogen, Beschikbaar stellen van bedrijfsfinanciering, Versterken van het menselijk kapitaal, Vergroten van het organiserend vermogen en Verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving. Met de maatregelen die uw Staten in de investeringsagenda hebben vastgesteld realiseren we deze subdoelen. 4 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 5

4 hoofdstuk Economische structuurversterking definiëren we als duurzame vergroting van het verdienvermogen, de concurrentiekracht en de samenhang van het regionale bedrijfsleven. Het verdienvermogen wordt onder meer bepaald door de productiviteit. Productiviteit hangt samen met het opleidingsniveau. Sectoren met veel hoger opgeleiden kennen over het algemeen een hogere productiviteit en toegevoegde waarde dan sectoren met veel lager opgeleiden. Innovatie leidt ertoe dat de productiviteit en toegevoegde waarde van een bedrijf toeneemt, de concurrentiekracht wordt vergroot. Bedrijvigheid met een hoge toegevoegde waarde zet bovendien een keten in beweging, doordat via toeleveranciers en dienstverleners gezorgd wordt voor banen elders in de economische keten. 1Opbouw Uitvoeringsprogramma 1.1 Economische Structuurversterking In de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân hebben we op basis van drie thema s (economische structuurversterking, versterken menselijk kapitaal en verbeteren kwaliteit leefomgeving) maatregelen gedefinieerd ter versterking van de economische structuur van Fryslân. Deze maatregelen werken we in dit sprogramma verder uit op basis van vijf voorwaarden voor economische structuurversterking die wij in de investeringsagenda hebben gedefinieerd. Deze voorwaarden hebben we in dit sprogramma vertaald naar onderstaande subdoelen: 1. Vergroten van het innovatievermogen 2. Beschikbaarheid van bedrijfsfinanciering (kapitaal) 3. Versterking van het menselijk kapitaal 4. Vergroten van het organiserend vermogen van bedrijven, kennisinstellingen en overheden (triple helix) 5. Vergroten van de aantrekkelijkheid van de leefomgeving Duurzaam investeren in tijden van crisis. Dit is het doel van het investeringsprogramma Wurkje foar Fryslân. Dit doel vraagt een tweeledige aanpak die het midden zoekt tussen aan de ene kant een snel effect voor de Friese mienskip en aan de andere kant een aanpak die op de langere termijn zorgt voor duurzame versterking van de structuur van de Friese economie. Dit sprogramma 2014 is opgebouwd rond de vijf genoemde subdoelen. Deze keuze maken we omdat hiermee de samenhang tussen de maatregelen en de (smart)doelen beter tot uitdrukking komt. De snelle effecten realiseren we met de van de quick wins. Met deze acties realiseren we snel tijdelijke werkgelegenheid in verschillende sectoren. Hiermee maken we op de korte termijn een verschil voor de mienskip. In juli 2013 hebben uw Staten enkele projecten benoemd als quick wins. Deze hebben we in een verschillend tempo tot gebracht. De projecten zijn met enthousiasme ontvangen en er is in een aantal gevallen een overweldigende belangstelling voor de opengestelde regelingen. In paragraaf 2.2 geven we in een tabel een overzicht van de stand van zaken van alle quick wins. Over de bijdrage die deze quick wins hebben gehad op de werkgelegenheid in onze provincie rapporteren we bij de midterm review. Het doel van Wurkje foar Fryslân is een substantiële versterking te realiseren in de structuur van de Friese economie. Om als provincie een forse kwaliteitssprong teweeg te brengen in de structuur van de economie moeten we onze middelen doordacht inzetten, dat is geen actie voor de korte termijn. Een impuls van 300 mln. is een grote investering. Om te voorkomen dat we de middelen te snel en zonder blijvend resultaat inzetten moeten we samen met de betrokken partijen plannen leggen onder onze investeringen die ook gedragen worden door de mienskip. Hiervoor maken we aanvalsplannen. In hoofdstuk 2 komen we hierop terug. 6 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 7

5 Per subdoel beschrijven we hoe we in brede zin invulling geven aan dit onderwerp. Daarnaast beschrijven we de maatregelen waarmee we geven aan dit subdoel en de status en planning daarvan. 1.2 Uitwerking maatregelen In dit sprogramma werken we de maatregelen die we hebben beschreven in de investeringsagenda en het vorige sprogramma verder uit en scherpen ze waar nodig aan. Het programma bouwen we op vanuit het programmadoel economische structuurversterking (dat moet leiden tot structurele arbeidsplaatsen). Daarna pellen we af via subdoel, smart doel, de maatregelen, instrumenten en projecten. Per maatregel hebben we de acties geformuleerd die nodig zijn om de maatregel tot te brengen. Hierbij kijken we steeds terug naar het bestaande beleid om te bepalen hoe we vanuit Wurkje foar Fryslân de plus op het lopende beleid kunnen zetten. Wanneer we tot de conclusie komen dat het beleid nog onvoldoende (scherp) is geformuleerd dan doen we hiervoor een inhaalslag. Een voorbeeld hiervan is het aanvalsplan Menselijk Kapitaal dat we als bijlage bij dit sprogramma hebben gevoegd. 1.3 Doelenboom De vijf beschreven subdoelen hebben een relatie met het hoofddoel en de indicatoren die indicatief zijn voor wat we met Wurkje foar Fryslân willen bereiken. Wanneer we de doelen uit de investeringsagenda ordenen op basis van de subdoelen en de maatregelen daar aan koppelen, dan komen we tot het overzicht op pagina 10 en Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 9

6 Doelenboom WFF subdoel smart doel maatregel 2 Onderzoeksfaciliteiten agrofood 5 Demo-/proefopstellingen watertechnologie Quick Wins Vergroten innovatievermogen Stijging innovatie index van score 72 in 2012 naar nationaal gemiddelde van 100 in Samenwerking Ondernemers-Overheid-Onderwijs Toerisme & Recreatie 15 Faciliteit circulaire economie 18 Innovatie duurzame energiebesparing, hergebruik en energieproductie Innovatief bedrijfsleven R&T Projecten STINAF Friese energiepremie Traineeregeling Deltaplan digitalisering Binnenvaarthaven Drachten Beschikbaarheid bedrijfsfinanciering In 2020 aan 500 bedrijven voor in totaal 100 mln. aan financiering MKB Kredietfaciliteit "Ondernemersimpuls Fryslân Strategische innovatie- en groeifaciliteit 13 Prime mover faciliteit 14 Fund of Funds Monumentenregeling MKB kredietfaciliteit Versterken menselijk kapitaal Alle Friese MBO en HBO instellingen scoren op de scorelijst keuzegids MBO/HBO voltijds in 2020 bovengemiddeld. Werkloosheid neemt af van 10% tot 5 % in Innovatief bedrijfsleven Arbeidsmarkt: gekwalificeerd personeel Onderwijs: hoogwaardige kennisinfrastructuur 26 Budget financiering incidentele projecten Menselijk Kapitaal hoofddoel Economische structuurversterking 1. Werkgelegenheidstoename: 1600 tijdelijke arbeidsjaren t/m 2016 en vaste arbeidsplaatsen t/m Revolverendheid: minimaal 115 miljoen terugvloeiend in Multiplier: in 2020 minimaal 300 miljoen aan externe financiers Vergroten organiserend vermogen Toename van het aantal exporterende bedrijven (van 7% naar 10 & in 2020) 1 Marketing/exportbevordering agrofood 3 Clusters en netwerken Agrofood 4 Internationale propositie/acquisitie watertechnologie 6 Clusters en netwerken Watertechnologie 8 Clusters en netwerken toerisme & recreatie 9 Evenementenfonds 10 Budgetfinanciering incidentele projecten 16 MKB Internationaal ondernemen 17 Verbeteren vestigingsklimaat 19 Clusters en netwerken Zorg/Healthy Ageing Vooruitlopend op investeringsagenda Nieuw Thialf Investeringsagenda Heerenveen & Smallingerland Breedband start-up projecten Vergroten aantrekkelijkheid leefomgeving Restauratie/herbestemming 85 karakteristieke panden Kwaliteitsverbetering 1250 woningen Doorstroming op de woningmarkt (500 pers.) Realiseren opleidingsplaatsen in de bouw in 2020 Inzet 60 jongeren in het restauratie ambacht in Renovatieregeling goedkope koopwoningen 28 Participatieregeling bijzondere huurprojecten 29 Corporatieregeling 30 Herbestemmingsregeling bestaande panden 31 Expeditie Fryslân / Woonoffensief 32 Projectfinanciering urgente projecten 33 Aanpassen monumentenregeling 34 Aanvullen cultuurfonds 35 Inventarisatie karakteristieke bebouwing 36 Budget financiering incidentele projecten Kwaliteit leefomgeving 10 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 11

7 1.4 Monitoringskader Door monitoring en het uitvoeren van een evaluatie kunnen we achterhalen in welke mate de doelen van dit programma worden behaald. Binnen Wurkje foar Fryslân wordt de uit te voeren monitoring geconcretiseerd in een op te stellen monitoringskader door het cluster Beleidsonderzoek van de provinciale afdeling Informatievoorziening. Daardoor kunnen de doelen van het programma Wurkje foar Fryslân zodanig worden gemonitord dat 3-jaarlijkse evaluaties mogelijk zijn. De monitoring wordt gericht op het hoofddoel economische structuurversterking, wat leidt tot werkgelegenheidstoename en op de subdoelen (1) vergroten innovatievermogen, (2) beschikbaarheid bedrijfsfinanciering, (3) versterking menselijk kapitaal, (4) vergroten organiserend vermogen en (5) vergroten aantrekkelijkheid leefomgeving. Overzicht monitoring Wurkje foar Fryslân Doel Kengetal Bron Werkgelegenheids-toename Tijdelijke arbeidsjaren Vaste arbeidsjaren Enquêtes onder de deelnemende instellingen Enquêtes voor Provinciaal Werkgelegenheidsregister van april 2017 en april 2020 Vergroten innovatievermogen Innovatie index CBS/ ING Beschikbaarheid bedrijfsfinanciering Verstrekte financiering Administratie provincie Fryslân De metingen en rapportages worden ingeregeld via de reguliere P&C-cyclus en 3-jaarlijkse midterm reviews. Aan de subdoelen van het programma worden te meten kengetallen gekoppeld. Die kengetallen worden zoveel mogelijk verkregen uit bestaande bronnen. Waar nodig worden extra gegevens verzameld. Ook komt een Versterking menselijk kapitaal Afhankelijk van het nog te formuleren SMART-doel aantal werklozen positie op ranglijst keuzegids CBS, Staat fan Fryslân keuzegids MBO keuzegids HBO duidelijke verantwoordelijkheid bij overheden, instellingen en bedrijven te liggen Vergroten organiserend Toename aantal exporterende Aanvullende vragen bij voor het aanleveren van verantwoordingsgegevens. Het nadeel van deze methode is het gevaar van subjectiviteit van de aangeleverde informatie. Dit risico wordt opge- vermogen bedrijven enquêtes voor Provinciaal Werkgelegenheidsregister vangen door steekproefsgewijze controle op de informatie uit te voeren. Vergroten aantrekkelijkheid 85 karakteristieke panden en Administratie provincie De quick wins dragen met name bij aan de tijdelijke werkgelegenheid. De monitoring ervan zal dus op een andere wijze plaats vinden. Een ex ante evaluatie van de bereikte doelen vindt in de midterm review van 2016 plaats. Speciale aandacht wordt gegeven aan de vraag hoe de beleidseffectiviteit van Wurkje foar Fryslân kan worden vastgesteld, omdat zaken als werkgelegenheid en de leefomgeving kleinschalige bouwwerken Kwaliteitsverbetering 1250 woningen Groei verhuismobiliteit met 500 personen t.o.v Fryslân en gegevens Prins Bernhard Cultuurfonds Administratie provincie Fryslân Kadaster beschikbaarheid van bedrijfsfinanciering voortdurend aan autonome nationale en internationale verandering onderhevig zijn. Realisatie opleidingsplaatsen in de bouw Administratie provincie Fryslân Inzet 60 jongeren in het restau- Administratie provincie ratieambacht Fryslân 12 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 13

8 hoofdstuk Menselijk Kapitaal die binnen de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân beschikbaar zijn. Daarnaast wordt op dit moment in samenwerking met de sectoren gewerkt aan een aanvalsplan Bedrijfsfinanciering. Deze aanvalsplannen zijn nodig om de maatregelen in te bedden in de betreffende sectoren, draagvlak te creëren en ervoor te zorgen dat de maatregelen een structureel effect hebben, maar zijn ook tijdrovende processen. Om ervoor te zorgen dat we met Wurkje foar Fryslân effect blijven bereiken voor de mienskip werken wij enkele maatregelen al gedeeltelijk uit, vooruitlopend op deze aanvalsplannen. In het volgende hoofdstuk beschrijven we per bouwsteen het proces en daarna per bijbehorende maatregel de geplande acties. 2Werkwijze Per subdoel en maatregel beschrijven we in dit sprogramma de fase waarin de ontwikkeling zich bevindt: 2.1 Aanvalsplannen Bij de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân in november 2013 hebben uw Staten ook het aanvalsplan Woningmarkt vastgesteld. In het aanvalsplan woningmarkt is op basis van overleggen met alle stakeholders uit de sector een aantal prioritaire opgaven geformuleerd. Op basis daarvan zijn maatregelen geformuleerd die de meest urgente opgaven op de Friese woningmarkt op korte termijn aanpakken en die ook op langere termijn effect hebben. Deze maatregelen maken onderdeel uit van de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân. Een voorbeeld van hoe de geformuleerde maatregelen in co-creatie met de mienskip zijn vormgegeven. Omdat dit proces met de betrokken partijen al heeft plaatsgevonden kunnen deze maatregelen snel tot worden gebracht. In de planning valt daarom op dat de instrumenten uit het thema Verbeteren kwaliteit leefomgeving meestal als eerste tot besluitvorming komen. Om de structuur van de Friese economie te versterken is het van belang dat ook voor de andere vier subdoelen een aantal aanvalsplannen worden opgesteld. In de volgende hoofdstukken worden de maatregelen uit de investeringsagenda uitgewerkt binnen de vijf subdoelen voor economische structuurversterking. Voor iedere bouwsteen wordt in samenspraak met de sector een aanvalsplan opgesteld. Het subdoel organiserend vermogen is opgebouwd uit de aanvalsplannen internationaal ondernemen, het aanvalsplan versterken vestigingsklimaat en de visie op clustervorming. Bij dit sprogramma leggen wij u het aanvalsplan Menselijk Kapitaal voor. Dit is een verdere uitwerking van de Beleidsvisie Economie Groen, Slim en Grensverleggend en geeft concrete kaders aan de inzet van de middelen voor Dit betreft de vaststelling van het gewenste maatschappelijk effect en/of de op grond daarvan vast te stellen SMART doelen. We bekijken steeds per maatregel of het bestaande beleid moet worden aangescherpt dan wel aangevuld. Dit is niet voor iedere maatregel nodig; In het aanvalsplan vindt de overgang tussen beleidsvorming en plaats. Er wordt in samenwerking en overleg met de betreffende stakeholders binnen de sector een concreet plan van aanpak gemaakt om te komen tot de voorbereiding van de realisatie van instrumenten en activiteiten; van de Op basis van het vastgesteld beleid en het gehonoreerde (aanvals)plan wordt de verder voorbereid; Uitvoering Het instrument/project waarmee wordt gegeven aan de maatregel is in werking. Veelal zullen er meerdere instrumenten worden gerealiseerd waarmee wordt gegeven aan een maatregel. 2.2 Quick wins In de kadernota 2014 hebben uw Staten een aantal Quick wins vastgesteld waarmee op korte termijn een effect kan worden gerealiseerd voor de Friese economie. Daarnaast hebben uw Staten besloten over enkele projecten die vooruitlopen op de investeringsagenda. Over de voortgang van deze Quick wins en de vooruitlopende projecten rapporteren we via de Planning en Control cyclus in de beraps en de jaarstukken. De resultaten nemen we mee in de driejaarlijkse evaluaties. In het volgende 14 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 15

9 schema geven we de voortgang van de Quick wins en de vooruit lopende projecten weer. In de jaarstukken 2013 en in de berap is de voortgang inhoudelijk toegelicht. Voor wat betreft de investeringsagenda Heerenveen Smallingerlang, Nieuw Thialf en de quick- win Breedband Achtkarspelen stellen we voor om de verantwoording over deze projecten plaats te laten vinden in het ontvangende begrotingsprogramma, in plaats van in programma 11. De achtergrond van dit voorstel is dat de financiering van deze projecten vanuit Wurkje foar Fryslân aanvullend is op de financiering uit de reguliere begroting. 2.3 Incidentele en Urgente projecten Incidentele projecten Binnen de subdoelen vergroten innovatievermogen, versterken menselijk kapitaal, vergroten organiserend vermogen en vergroten aantrekkelijkheid leefomgeving is budget voor incidentele projecten. Deze budgetten zijn bedoeld voor incidentele financiering van uitzonderlijke projecten die het verschil kunnen maken en een unieke kans bieden voor economische structuurversterking, versterking menselijk kapitaal of verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving. De projecten die voor deze incidentele financiering in aanmerking komen, moeten Thema Quick wins & projecten uit eerdere besluitvorming Beleids-vorming Aanvalsplan Uitvoering voldoen aan de volgende criteria: Eenmalige financiering vanuit Wurkje foar Fryslân; Gaat in principe om investeringen en niet om bijdrage in exploitatie; Qua aard, omvang en/of doelgroep uniek voor Fryslân; Vergt provinciale bijdrage van tenminste 1 mln.; Economische en maatschappelijke structuurversterking Stimuleringsregeling Toeristisch Natuurlijk Fryslân (STINAF) (QW) Stagnerende projecten Recreatie en Toerisme (QW) Heeft (overeenkomstig het hele programma Wurkje foar Fryslân) een multiplier van tenminste twee; Levert een meer dan gemiddelde extra (directe en/of indirecte) werkgelegenheid op; Kredietregeling MKB Ondernemersimpuls Fryslân (QW) Kan niet of onvolledig uit andere bronnen worden gefinancierd; Leidt tot een substantiële toename in toegevoegde waarde, marktaandeel en/of Energiepremieregeling (inititiatiefvoorstel) synergie-effecten voor de Friese economie, menselijk kapitaal of gebouwde omgeving. Versterking menselijk kapitaal Digitaliseren cultureel erfgoed (QW) In uitzonderlijke gevallen kunnen Gedeputeerde Staten beargumenteerd van één of meer van deze criteria afwijken. Traineeships (Talint foar Fryslân) (QW) Kwaliteits verhoging leefomgeving Monumentenregeling (QW) Verbetering Binnenhaven Drachten (QW) Gedeputeerde Staten kunnen partijen gericht uitnodigen om een aanvraag in te dienen. Hierbij wordt in eerste instantie gekeken naar de ideeën zoals wij die in 2013 hebben ontvangen. Investeringsagenda Smallingerland Urgente projecten Investeringsagenda Heerenveen Daarnaast zijn er urgente projecten binnen de verschillende maatregelen. Het gaat hierbij om projecten waarbij initiatiefnemers in de startblokken staan en die snel ge- Nieuw Thialf realiseerd kunnen worden. Hiermee wordt op korte termijn een impuls gegeven aan de economische structuurversterking. Breedband start-up projecten In de omschrijving van de maatregelen in dit sprogramma benoemen we op een aantal plekken initiatieven die wij op dit moment begeleiden naar een (QW: Quick Wins) aanvraag tot financiering. In een aantal gevallen is het vanwege bedrijfsgevoelige informatie of omdat nog onvoldoende zekerheden bestaan voor een project nog niet wenselijk om hiervan al melding te maken. Dat betekent dat er op dit moment meer projecten begeleid worden dan benoemd worden in dit sprogramma. Binnen Verbeteren kwaliteit leefomgeving is het eerste urgente project al beschikt en is voor 4 projecten een lening onder opschortende voorwaarden toegezegd. 16 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 17

10 Deze projecten worden beschikt vooruitlopend op regelingen waarmee we de maatregelen uitwerken. Op deze projecten zijn criteria van toepassing die later in de regeling worden uitgewerkt. Dit kan alleen voor regelingen waarvoor uw Staten ons College mandaat hebben gegeven, d.w.z. maatregelen met een omvang tot en met 5 mln. Voor regelingen die vallen binnen maatregelen met een omvang groter dan 5 mln. geldt dat uw Staten de bevoegdheid hebben om de kaders voor de regeling vast te stellen. In die gevallen kunnen wij niet beschikken vooruitlopend op een regeling. 2.4 Communicatie Met de inzet van communicatie over het programma Wurkje foar Fryslân willen we draagvlak creëren bij de Friese Mienskip voor de besteding van de 300 mln. Nuonmiddelen. Gerichte communicatie draagt eraan bij dat Wurkje foar Fryslân duidelijk zichtbaar en herkenbaar wordt voor burgers, bedrijven en medeoverheden. Ons uitgangspunt hierbij is dat verschillende doelgroepen in Fryslân weten dat de provincie Fryslân met het programma een extra investering doet van 300 mln. om mensen aan het werk te krijgen. Dit willen we bereiken door te communiceren over de verschillende projecten die voortvloeien uit de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân. en van projecten mogelijk maakt. Met samenwerkingspartners maken we afspraken over de communicatie zodat, wanneer zij naar buiten treden, Wurkje foar Fryslân ook genoemd wordt. We maken hier duidelijke afspraken over voordat het project van start gaat. Op bouwborden van samenwerkingspartners wordt bijvoorbeeld ook Wurkje foar Fryslân als medefinancier genoemd. In dit Uitvoeringsprogramma noemen wij i.v.m. de (concurrentie)gevoeligheid geen ideeën en plannen van initiatiefnemers die nog in procedure zijn en nog niet zijn beschikt. Er is in dit sprogramma wel een kalender opgenomen waarop duidelijk is aangegeven welke instrumenten en beschikte grotere projecten onder de vlag van Wurkje foar Fryslân zijn uitgevoerd en gepland staan. Daarnaast sluiten we communicatief aan bij programma s binnen de provincie die een duidelijke link hebben met de doelstellingen van Wurkje foar Fryslân, zoals de financieringsinstrumenten Fryslân Fernijt en het Doefonds. Voorbeelden van een aantal communicatiemiddelen Wurkje foar Fryslân Sociale media Twitter (@FryslanWurkje) Facebook.com/fryslanwurkje Voor onze eigen communicatie kiezen we een vorm waardoor de projecten van Wurkje foar Fryslân door iedereen als zodanig worden herkend. Hierbij sluiten we aan bij de huisstijl van de provincie Fryslân. Wurkje foar Fryslân wordt dan ook altijd getoond in de huisstijl van de provincie. De vormgeving en overige huisstijlelementen van de provincie zijn leidend in alle uitingen van Wurkje foar Fryslân. Daarnaast brengen we mensen in beeld die vertellen wat Wurkje foar Fryslân voor hen betekent. In persberichten die wij of onze partners versturen wordt duidelijk het achterliggende doel van Wurkje foar Fryslân gecommuniceerd. Bij persmomenten of toespraken wordt het programma genoemd en toegelicht. Onze opdrachtgevers, partners, subsidieontvangers en eigen medewerkers kennen onze missie en visie en dragen deze uit. We zorgen voor regelmatige exposure in de lokale, regionale en landelijke media. Nieuwsbrief Publicaties (advertenties bijv.) De succesmomenten van Wurkje foar Fryslân vieren we met betrokkenen en pers. Bij de start en van de diverse projecten benadrukken we dat dit (mede) mogelijk is gemaakt door het programma Wurkje foar Fryslân. We passen de volgende middelen toe: De website Hierop staan een totaaloverzicht en het laatste nieuws, de regelingen en andere relevante informatie. Ook worden hier filmpjes getoond van projecten die lopen; We zetten in op social media zoals Twitter en Facebook; Er komt maandelijks een digitale nieuwsbrief uit met de belangrijkste ontwikkelingen. Bouwbord /Posters etc. Naast de inzet van onze eigen communicatiemiddelen is onze strategie er vooral op gericht onze samenwerkingspartners het platform te bieden om de provincie en Wurkje foar Fryslân te etaleren en te promoten als de organisatie die de financiering 18 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 19

11 hoofdstuk communicatiemiddelen dan vroeger. Naast private opbrengsten genereert innovatie aanvullende sociale opbrengsten bij anderen zonder dat het betreffende bedrijf hiervoor voldoende wordt beloond. Zo maakt kennis nieuwe kennis en leidt het ene product tot weer andere producten. Door hun schaalomvang hebben MKB-bedrijven beperkte mankracht en eigen financiële middelen om te innoveren. Zo ontberen zij de benodigde schaal om innovatie investeringen te kunnen doen, of kan het voor komen dat zij gezien hun omvang minder interessant lijken voor private financiers van risicovolle innovatieprojecten. Daarnaast hebben MKB-bedrijven vaak meer moeite om de weg te vinden naar kennisinstellingen en daar hun relevante kennis te vergaren. Deels komt dit door hun beperkte mankracht, doordat zij niet gezien worden of niet interessant genoeg lijken. 3Vergroten Innovatievermogen Urgentie tot verduurzamen We zetten in op het vergroten van het innovatievermogen (kennisintensiteit, arbeidsproductiviteit) van met name het MKB, waarbij wij ons vooral richten op het scheppen van randvoorwaarden voor samenwerking, kennisuitwisseling en (co) financiering van bedrijfsinstrumenten. 3.1 Doelstelling Uitbreiding van het innovatieve vermogen van ondernemingen, onderzoek en onderwijs door een toename van valorisatieprojecten in de agrofood sector; Ontwikkeling van grootschalige voorbeeld/icoonprojecten van nieuwe concepten en technieken in de watertechnologiesector; Stimuleren van samenwerkingsinitiatieven tussen ondernemers, onderzoek en onderwijs om het innovatievermogen van toeristisch recreatieve ondernemers te bevorderen; Versterking innovatievermogen Fries Midden- en Kleinbedrijf (MKB). Veel bedrijven vinden dat zij een maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben op het gebied van mens, maatschappij en milieu. Zes van de tien Nederlandse bedrijven vinden dat ze nu al een belangrijke duurzame bijdrage leveren. Een grote meerderheid vindt dat het Nederlandse bedrijfsleven wereldtop moet zijn op het gebied van duurzaamheid. De urgentie tot het verduurzamen van onze economie wordt iedere dag groter. Het verbruik van grondstoffen, energie en water en de uitstoot van schadelijke stoffen staan in geen verhouding tot wat de aarde kan dragen. Wereldwijde bevolkingsgroei, armoede en de afname van biodiversiteit zijn vraagstukken waarvoor we dringend oplossingen moeten vinden. Steeds duidelijker wordt dat de omslag naar een groene en sociale economie voor bedrijven en investeerders allerlei kansen biedt. Wie nu investeert in een duurzame en sociale toekomst, plukt daar op korte en lange termijn de vruchten van. Bedrijven die de omslag maken zijn zuiniger met dure grondstoffen, innoveren meer, zijn socialer en hebben betrokken medewerkers. Dat maakt hen sterker en slagvaardiger. Veel duurzame oplossingen vergen in eerste instantie hogere investeringen, waar 3.2 Achtergrond Urgentie tot innovatie Het MKB in Fryslân is relatief klein en blijft achter qua dynamiek (starters), innovatie en export. Bedrijven hebben belang bij investeringen in innovatie, omdat dat betere en/of nieuwe producten oplevert met winstmogelijkheden en/of leidt tot behoud van hun marktpositie. Ook de maatschappij in brede zin heeft belang bij innovatie. Innovaties leiden bijvoorbeeld tot betere zorg en betere/meer 20 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 21

12 later lagere exploitatiekosten tegenover staan. Bovendien brengen dergelijke oplossingen vaak hogere risico s met zich mee, omdat ze minder bekend zijn voor de markt, relatief duurder zijn, andere technische specificaties hebben, niet geheel passen in de huidige wet- en regelgeving, etc. Bovendien vragen duurzame producten en processen om andere partners en samenwerking in de keten, met andere verdienmodellen en verdeling van kosten en toegevoegde waarde. Het gaat daarbij onder andere om life cycle analyse en costing, hergebruik van reststromen, het sluiten van kringlopen (reststoffen van het ene bedrijf als grondstoffen voor andere, ofwel Cradle-to-Cradle), zoveel mogelijk regionale verzameling, productie en verwerking van grondstoffen en producten en allianties tussen partijen die normaliter niet met elkaar samenwerken. In samenwerking met het bedrijfsleven ontwikkelen wij het aanvalsplan innovatief Fryslân door middel van de organisatie die ontstaan is uit het Innovatiepact Fryslân (IPF). Het IPF verbindt innovatiebevordering en hoogwaardig onderwijs. Het aanvalsplan innovatief Fryslân kent open innovatie als basisuitgangspunt. Open innovatie is in het aanvalsplan gebaseerd op het outside in principe en gaat uit van de kracht van samenwerking. Daarom wordt het succesvolle koplopersproject als lopend proces van (open) innovatie in het aanvalsplan betrokken en verder uitgebreid. Er is geen sprake van één voorgeschreven model om te komen tot innovatie. Er wordt wel gekeken of de huidige versnippering van cluster- en netwerkorganisaties met haar innovatiemakelaars en aanjagers, kan worden gestroomlijnd en de stimulering en begeleiding van innovatieprocessen naar het bedrijfsleven effectiever en efficiënter kan worden georganiseerd. 3.3 Aanvalsplan Innovatief Fryslân De Economische beleidsvisie Groen, slim en grensverleggend van de provincie Fryslân (2012) benadrukt het belang van innovatie voor de regionale economische ontwikkeling. De provincie richt zich daarbij zowel op versterking van speerpuntsectoren als agrofood en watertechnologie, als op stimulering van innovatie bij het MKB. In juli 2014 is het aanvalsplan gereed voor. Innovatieve ondernemers zijn de motor van de slimme economie: zij introduceren producten of diensten die voor de markt nieuw of sterk verbeterd zijn. In Fryslân zijn innovatieve ondernemers geconcentreerd rondom de speerpuntsectoren agrofood en watertechnologie en de maakindustrie zoals machine/productiesystemen en de jachtbouw. Ook in de sterke sectoren duurzame energie en zorgtechnologie is een concentratie van innovatief MKB zichtbaar. De ondernemers in deze sectoren versterken de Friese economie en concurrentiekracht en ontwikkelen oplossingen voor maatschappelijke opgaven als gezond ouder worden, duurzame agrofoodketens, slimme mobiliteit en duurzame energie. Deze uitdagingen gaan hand in hand met economische kansen. Innovatie komt steeds minder van bedrijven die in het isolement van hun eigen R&Dafdeling nieuwe vindingen doen, maar juist in toenemende mate van samenwerking tussen innovatief MKB, grote bedrijven, onderzoeksinstituten en maatschappelijke organisaties. Bedrijven innoveren het best waar expertise, infrastructuur, financiële middelen, kenniswerkers en een netwerk van partners voorhanden zijn: in een ecosysteem van (open) innovatie. Met geld alleen bereik je niets, is uit ervaring van experts gebleken. Toegang tot kapitaal is echter wel een basisvoorwaarde voor een succesvol ecosysteem en een belangrijke katalysator voor innovatief ondernemerschap. De provincie Fryslân heeft hier een noodzakelijke rol, maar er ligt ook een kans. Enerzijds is sprake van marktfalen: het innovatieve MKB heeft moeite voldoende kapitaal te verkrijgen voor grote investeringen met lange looptijden en hoge risico s, veelal zonder inkomsten gedurende het innovatieproces. Overheidsstimulering biedt een kans: een ecosysteem van (open) innovatie met goede toegang tot kapitaal trekt ondernemers uit alle windstreken en investeerders in hun kielzog. Een dergelijke magneet voor bedrijvigheid, kapitaal, kennis en partners versnelt de verwezenlijking van de visie van Fryslân. 3.4 Voortgang maatregelen Onderzoeksfaciliteiten agrofood (Maatregel 2 ( 5 mln.)) Om de slag van kennis naar kassa te maken in de keten van grondstof tot consumentenproduct zijn mogelijkheden voor het doen van onderzoek, proeven en (vertrouwelijke) experimenten noodzakelijk. Om hierin te voorzien is het initiatief genomen om de Dairy Campus op te richten. Toegepast onderzoek voor de ontwikkeling van agro food producten vindt op Dairy Campus plaats, in nauwe samenwerking met fundamenteel onderzoek (proof of principles) op de Wageningen Universiteit enorganisaties zoals de NIZO. Er is een onderzoek onder Friese agrofood bedrijven uitgevoerd of en welke behoefte er is aan faciliteiten voor bijvoorbeeld het testen van prototypes in up-scale omgevingen en het delen van kennis en apparatuur en of deze bedrijven financieel willen bijdragen aan de investering. In het kader van Wurkje Foar Fryslân heeft het samenwerkingsverband Dairy Chain een plan ingediend waarin o.a. een voedingsapplicatiecentrum is opgenomen. De provincie heeft in 2013 het deel (1e fase) gehonoreerd wat betrekking heeft op de opstart van tal van zuivel-gerelateerde opleidingen bij Nordwin College en Van Hall Larenstein, een werkbudget voor internationale activiteiten van een nieuwe lector zuiveltechnologie, een verbeteringsprogramma voor docenten om de goede opleidingen te kunnen geven en het profileren van de zuivelsector om voldoende nieuwe studenten aan te kunnen trekken. 22 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 23

13 Momenteel is het haalbaarheidsonderzoek naar de behoefte en vorm van een voedingsapplicatiecentrum (2e fase) als leer-werkomgeving afgerond en in september 2014 wordt het subsidieverzoek van Dairy Chain Friesland voor de realisatie van het voedingsapplicatiecentrum beoordeeld op de criteria van Wurkje Foar Fryslân. De beoordeling van de aanvraag voor een bijdrage in het voedingsapplicatiecentrum heeft eind 2014 plaatsgevonden Demo-/proefopstellingen watertechnologie (Maatregel 5 ( 4 mln.)) Na de fase van productontwikkeling is er voor marktintroductie behoefte aan een (fysieke) omgeving waar demonstraties van technologie en processen kunnen worden gegeven. Op demo-sites kunnen demonstraties verzorgd worden van best cases en best practices met state of the art producten en technologieën aan klanten, leveranciers en stakeholders in de sector watertechnologie. Op deze wijze wordt de aanwezige kennis zichtbaar gemaakt en kunnen best practices een ondersteunende rol hebben bij innovatie- en educatieprogramma s. Ook kunnen bedrijven en kennisinstellingen ten behoeve van innovatieprojecten (testen, opschalen) gebruik maken van de demo-faciliteiten. Samen met de gemeente Leeuwarden, de Wateralliantie, kennisinstellingen en andere belanghebbende organisaties laten we onderzoek doen naar de vorm, investeringsomvang en financiering en vooral van de demonstratiefaciliteiten. Een aandachtspunt daarbij is hoe launching customers (de eerste klant die een nieuw product of een nieuwe dienst afneemt) en demonstratieprocessen aan kunnen sluiten bij de bestaande campussen en het waterapplicatiecentrum. De behoefte van de markt is leidend. Wij begeleiden in samenwerking met de dijkder en een onderneming op dit moment 1 demo- project voor de monitoring van de kwaliteit- en stabiliteitsbewaking van waterkerende dijken Samenwerking Ondernemers-Overheid-Onderwijs Toerisme & Recreatie (Maatregel 7 ( 0,5 mln.)) Binnen Fryslân is de economische betekenis van de toeristisch-recreatieve sector groot. De sector staat echter onder druk door grote concurrentie en (kleinschalig) aanbod dat onvoldoende aansluit op de behoefte van de consument. De uitdaging is specifieke niches te optimaliseren door (bij voorkeur gezamenlijke) innovatieve productontwikkeling en gerichte promotie. Deze transitie is noodzakelijk maar tegelijkertijd ook niet eenvoudig. De branche onderscheidt zich op een aantal fronten: kleinschaligheid, opleidingsniveau, sterke gebiedsgebondenheid en weinig innovatief vermogen. De Hiswa en Recron hebben gezamenlijk een plan ingediend om te komen tot een innovatieagenda ter stimulering van innovaties in de toerisme en recreatie sector. Het European Tourism Future Institute (ETFI) heeft voor de verdere ontwikkeling van het ETFI als internationaal centre of expertise een living lab. De gemeente Súdwest-Fryslân, met toerisme en recreatie als een belangrijke economische sector, heeft in het kader van de quick win streekagenda een aanvraag ingediend voor het ontwikkelen van het toeristisch huis. Dit denkbeeldige huis beoogt een werkmaatschappij te worden voor stakeholders (ondernemers, onderwijs, overheid, theater en cultuur). Dit plan is ontwikkeld door een groep ondernemers en wordt gesteund door de gemeente Súdwest-Fryslân. Alhoewel de drie plannen op hoofdlijnen dezelfde intentie lijken te hebben (het werken aan een sterke innovatieve toerisme en recreatie sector) is het op dit moment onduidelijk of ze elkaar daadwerkelijk gaan versterken. Wanneer geen samenhang ontstaat, of de wil om samen te werken onvoldoende leidend is, ontstaat een risico voor de branche. Onduidelijkheid en versnippering van de initiatieven kunnen leiden tot een gebrek aan draagvlak bij de ondernemers en uiteindelijk onvoldoende samenhangende uitkomsten. Daarom gaan we de afstemming tussen de drie partijen en projecten faciliteren om de initiatieven verder te professionaliseren en aan elkaar te verbinden. Een verbonden, samenhangend en gedragen plan wat het innovatieve denken van alle relevante partijen in de sector moet bevorderen. Planning In september 2014 is het plan gereed en in het najaar van 2014 kunnen de eerste projecten worden beoordeeld. Eind 2014 is het onderzoek afgerond. 24 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 25

14 3.4.4 Innovatie duurzame energiebesparing, hergebruik en energieproductie (Maatregel 18 ( 1,15 mln.)) keld en uitgetest en het is nu zaak de kansrijke opties (verder) te verbeteren en op te schalen op basis van realistische business cases. Binnen de Friese samenleving bestaan veel initiatieven om maatschappij en economie te verduurzamen. Zo zijn er tal van plannen voor energiebesparing en lokale opwekking van duurzame energie (biogas, zonnestroom, windenergie, warmte- en koudeopslag, energy service companies, etc.), stimulering van duurzame mobiliteit (o.a. elektrisch rijden en varen, inzet van biobrandstoffen, e.d.), duurzame bedrijventerreinen (o.a. Ecomunitypark Oosterwolde), Friese Kansen-initiatieven als Friese fosfaatkansen, en nieuwe duurzame ontwikkelingen rond de Afsluitdijk. De ideeën zijn afkomstig uit verschillende hoeken, zoals burgers/bewonersgroepen, ondernemers(verenigingen), corporaties, belangengroepen en/of gemeenten. De provincie wil de Friese samenleving ondersteunen bij de transitie naar duurzame vormen van energievoorziening. Dit heeft naar verwachting een economische groei tot gevolg voor de bedrijven in dit segment. Het gaat dan om kansrijke projecten welke niet in aanmerking komen voor financiering uit andere fondsen zoals het FSFE. Wij begeleiden enkele projecten die vooruitlopen op de ontwikkeling van een regeling. Het betreft een businessinitiatief van een aantal Friese bedrijven van hoogwaardig hergebruik van kunststof uit huishoudelijk afval (Closing the Loops). Daarnaast zijn wij betrokken bij de vestiging van een fabriek voor de productie van bioplastics in Fryslân. Dit project voorziet in een onderzoek naar de meest geschikte regio voor de realisatie van een full scale installatie voor de productie van afbreekbare biopolymeren. Op dit moment wordt een regeling voor de circulaire economie uitgewerkt. De faciliteit circulaire economie is eind 2014 in voorbereiding. Op dit moment begeleiden wij een aantal projectinitiatieven op het gebied van recycling van afval- en grondstoffen. Daarnaast is de provincie samen met de gemeente Leeuwarden betrokken bij de mogelijke vestiging van een nieuw bedrijf op het gebied van duurzame energieproductie. Er is een regeling in ontwikkeling. De regeling wordt in oktober 2014 vastgesteld Innovatief bedrijfsleven (Maatregel 20 en 21 ( 5 mln.)) Faciliteit circulaire economie (Maatregel 15 ( 5 mln.)) De circulaire en biobased economy heeft betrekking op waardecreatie uit allerlei vormen van afval, grondstoffen en biomassa, zoals kunststofrecycling, hergebruik van metalen, vergisting van mest tot biogas, vervanging van fossiele grondstoffen door hernieuwbare alternatieven, bioraffinage van gewassen en tal van andere verwaardingsmogelijkheden. De Ellen MacArthur Foundation, voortrekker van de mondiale Circular Economy gedachte, is realistisch: met schema s van stijgende grondstofprijzen is het geen idealisme om afval te willen verminderen, maar realisme om de aanschafsprijs van grondstoffen zo laag mogelijk te maken. De provincie Fryslân heeft sterke sectoren die een rol spelen in deze kringloop. Het principe van de circulaire economie is eenvoudig, hoewel de businessmodellen er heel anders uit gaan zien. Deze transitie vraagt om een andere marktbenadering dan voorheen en vraagt samenwerking tussen in de keten en tussen uiteenlopende sectoren, zoals landbouw, chemie, energie en maakindustrie. De afgelopen jaren zijn tal van ideeën ontwik- Deze maatregel is opgenomen in hoofdstuk van het onderdeel Menselijk Kapitaal. Hierin nodigen we het bedrijfsleven (niet de instellingen) binnen de speerpuntensectoren uit om met initiatieven te komen om inhoud te geven aan ontwikkeling en opleiding van het zittende personeel. Doel is de kennis- ontwikkeling en -toepassing in deze bedrijven en branches te versterken om daarmee het innovatiepotentieel te vergroten. Een belangrijke voorwaarde hierbij is de ontwikkeling van sociale innovatie binnen bedrijven. Ruimte geven aan en een klimaat scheppen voor de ontwikkeling van medewerkers is een voorwaarde voor het vergroten van het innovatie potentieel van bedrijven. 26 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 27

15 hoofdstuk Type investering Belang overheid Risicokapitaal Innovatie Structuurversterking Starters Structuurversterking Werkkapitaal Crisis financiering Behoud (gezonde) bedrijven in zwaar weer Bedrijfsovername Bedrijfscontinuïteit Uitbreidingskapitaal Export/groeifinanciering Marktuitbreiding Wurkje foar Fryslân streeft economische structuurversterking na, zowel op korte als op lange termijn. Beschikbaarheid 4Bedrijfsfinanciering Op de korte termijn ligt er een uitdaging om concurrerende bedrijven, welke momenteel (tijdelijk) in financieel zwaar weer verkeren, te behouden voor de Friese economie. Voor de lange termijn ligt de uitdaging om zoveel mogelijk kansrijke bedrijfsinvesteringen los te weken, door financiële middelen naar Fryslân te halen. We realiseren bedrijfsfinanciering (kapitaal) voor situaties waarbij de markt tekort schiet, zoals voor jonge startende ondernemingen, groei en export. Hierbij spelen we niet zelf bankje, maar we verlagen de drempel voor het MKB tot de financiële sector. 4.1 Doelstelling Behoud en uitbreiding van bedrijven en werkgelegenheid door verstrekking van kredieten aan circa tenminste 500 ondernemers; Fryslân heeft een aanzuigende werking op bedrijven in de watertechnologie en agro/food; Ontwikkeling van projecten voor hergebruik van grondstoffen, sluiten van kringlo pen en cross-overprojecten (high tech, green tech of biobased) gericht op de ont wikkeling van concrete businesscases; Inzet middelen voornamelijk revolverend; Qua multiplier wordt op fondsniveau het aantrekken van tenminste 50 mln. aan fondsvolume van derden, zijnde een verdubbeling van de gealloceerde middelen, voor bedrijfsfinanciering voorzien. 4.2 Achtergrond In de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân is de terughoudendheid van de banken in kredietverstrekking beschreven en is de noodzaak uitgesproken om in te springen op de toenemende kapitaalbehoefte van het Friese bedrijfsleven. De kapitaalbehoefte is uiteengezet in de tabel op pagina 29. De invloed van de provincie op de ontwikkeling van de regionale economie is beperkt, maar niet onbelangrijk. We investeren niet vanuit winstoogmerk maar kiezen voor een financieringsrol met focus op witte vlekken in het aanbod. Hierbij is de provincie geen commerciële financier, maar versterken we marktpartijen door markt-falen aan te pakken. Het gaat vooral om het creëren van de juiste randvoorwaarden, het stimuleren van samenwerking, het aanjagen van initiatieven en het ontsluiten en ontwikkelen van financieringsinstrumenten. Met als stelregel: subsidies waar nodig en (revolverende) investeringen waar mogelijk. Van subsidiëren naar investeren in bedrijven vraagt specifieke kennis en kunde. Het gaat hierbij om het kunnen beoordelen van een bedrijf en de beoogde investering. Daarnaast gaat het om het toevoegen van waarde en vervolgens weer tijdig ontdoen van het belang. Op projectniveau is het van belang dat de investering samen met andere partijen onder gelijke voorwaarden plaats vindt. Gezien de verschillende revolverende fondsen die momenteel binnen de provincie in ontwikkeling zijn, en de hiervoor benodigde expertise en afwegingen (soms financieel boven maatschappelijk), lijkt een speciaal hiervoor ingerichte sstructuur wenselijk. In de volgende paragraaf geven we aan hoe dit vorm gegeven kan worden. 4.3 Financieringsstrategie Bij verschillende provincies zijn revolverende fondsen in oprichting, veelal gevuld met opbrengsten uit de verkoop van aandelen in energiebedrijven. Niet meer subsidiëren, maar revolverend investeren waardoor financiële middelen worden ingezet en weer terugkomen om vervolgens opnieuw te kunnen worden ingezet. In de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân zijn circa 30 verschillende financieringsinstrumenten opgenomen, onder andere voor bedrijfsfinanciering, exportbevordering, onderzoeks- en demonstratiefaciliteiten, netwerkvorming, opleidingstrajecten, 28 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 29

16 monumentenzorg en het aanjagen van de woningmarkt. Het gaat zowel om subsidies, als om kredieten, garanties en participaties. Uw Staten hebben in 2013 de Nota Financieringsinstrumenten vastgesteld, waarin een algemeen kader wordt gegeven voor het inzetten van (de voor de provincie meest gebruikelijke) subsidies, dan wel voor het gebruik van andere financieringsinstrumenten, zoals krediet, garantie of participatie. Eind 2013 hebben uw Staten de Nota Samenwerkingsrelaties vastgesteld, waarin de vraag centraal staat wanneer de provincie er goed aan doet om taken en activiteiten op afstand te zetten en hoe in dat geval de samenwerking organisatorisch het beste vorm kan worden gegeven. Beide nota s geven belangrijke kaders voor de financieringsstrategie van Wurkje foar Fryslân, maar zijn niet specifiek genoeg om de vragen te beantwoorden welk instrument voor welk doel wordt ingezet, of de van het betreffende instrument het best door de provincie zelf kan plaatsvinden dan wel beter op afstand kan worden gezet en wat de consequenties van de gekozen vorm van financiering zijn voor de eigen organisatie. 4.4 Voortgang maatregelen Zoals in de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân is beschreven willen we de gehele keten (zie figuur hieronder) bedienen met een specifieke financieringsrol op de lacunes in het aanbod van de financiering van commerciële marktpartijen. Het doel is om een totaal palet aan risico-, werk- en uitbreidingskapitaal aan te kunnen bieden, aanvullend op de financiering van marktpartijen. De fondsen Fryslân Fernijt IV, het Doefonds en het Fûns Skjinne Fryske Energie worden niet vanuit Wurkje foar Fryslân gefinancierd maar worden wel betrokken bij de positionering (risico-, werk- en uitbreidingskapitaal) van het totaal aan financieringsinstrumenten welke in het kader van Wurkje foar Fryslân aan de markt worden aangeboden. Hieronder beschrijven we deze instrumenten. Het is nu zaak om te anticiperen op een fundamentele transitie van subsidiëren naar revolverend investeren en te voorkomen dat de ad-hoc ontwikkeling van financieringsinstrumenten leidt tot een inefficiënte versnipperde situatie in Een financieringsstrategie is onlosmakelijk verbonden met het inzichtelijk maken van de sstructuur, competenties, capaciteit en controlemechanismen. Wij hebben in april 2014 een quick scan financieringsstrategie uitgevoerd om te komen tot een volwaardige en efficiënte strategie en structuur, met bijbehorend pakket aan uitgewerkte instrumenten. Een heldere strategie als uitgangspunt voor op te stellen financieringsinstrumenten. Voor wat betreft de strategie m.b.t. de vormgeving en aansturing van fondsen zullen de geformuleerde uitgangspunten aan PS ter besluitvorming worden voorgelegd MKB Kredietfaciliteit Ondernemersimpuls Fryslân Gezien de economische situatie is het wenselijk om snel maatregelen te nemen om te voorkomen dat MKB bedrijven in Fryslân omvallen. In het huidige provinciale beleid is geen enkele regeling beschikbaar voor het verstrekken van gewoon werkkapitaal, dan wel uitbreidingsfinanciering voor het reguliere bedrijfsleven. Op 3 juli 2013 hebben uw Staten 5 mln. beschikbaar gesteld voor het oprichten van een kredietfaciliteit waaruit geldleningen kunnen worden verstrekt aan ondernemers in het midden- en kleinbedrijf. Als gevolg van de krediet- en eurocrisis en Europese regels omtrent het moeten aanhouden van reserves door commerciële banken verstrekken banken nagenoeg of in het geheel geen geldleningen meer aan ondernemers in het MKB tot een bedrag van per lening. Het is hierdoor voor deze ondernemers moeilijk, zo niet onmogelijk, een lening te krijgen voor het starten van een bedrijf, het doen van investeringen en het voorfinancieren van orders en opdrachten. De kredietfaciliteit is nadrukkelijk niet bedoeld voor het verstrekken van leningen 30 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 31

17 aan ondernemers in het midden- en kleinbedrijf die in financiële problemen zijn geraakt en daardoor niet kredietwaardig zijn, maar voor ondernemers die onder normale omstandigheden een geldlening verstrekt zouden krijgen door een commerciële bank. De kredietverstrekking geschiedt op basis van een solide beoordeling van de potentiële levensvatbaarheid van de onderneming. Deze beoordeling zal worden gedaan door het IMK. Er wordt maximaal per lening uitgekeerd. De maximale default is 20%. Dit betekent dat maximaal 1 mln. (20% van 5 miljoen) aan niet terug te vorderen leningen, niet hoeven te worden terugbetaald aan de provincie Fryslân. Op 17 april 2014 is de MKB kredietfaciliteit Ondernemersimpuls Fryslân open gesteld. Begin mei werden met ca. 10 aanvragers gesprekken gevoerd. Eind 2014 zijn ca. 25 kredieten aan het Friese MKB verstrekt Fryslân Fernijt IV De fondsen Fryslân Fernijt IV, het Doefonds en het Fûns Skjinne Fryske Energie worden niet vanuit Wurkje foar Fryslân gefinancierd maar worden wel betrokken bij de positionering (risico-, werk- en uitbreidingskapitaal) van het totaal aan financieringsinstrumenten welke in het kader van Wurkje foar Fryslân aan de markt worden aangeboden. Met de subsidieregeling Fryslân Fernijt IV, wil de provincie Fryslân een impuls geven aan de innovatiemogelijkheden voor ondernemers in Fryslân. Hiervoor is in totaal 5 mln. beschikbaar voor de periode De regeling steunt vernieuwende experimentele samenwerkingsprojecten die een zinvolle en onderscheidende bijdrage leveren aan de volgende maatschappelijke uitdagingen: Op 1 april 2014 is de eerste tender geopend waarvoor 1,2 mln. beschikbaar is. Eind 2014 zijn er 10 projecten positief beoordeeld Doefonds De fondsen Fryslân Fernijt IV, het Doefonds en het Fûns Skjinne Fryske Energie worden niet vanuit Wurkje foar Fryslân gefinancierd maar worden wel betrokken bij de positionering (risico-, werk- en uitbreidingskapitaal) van het totaal aan financieringsinstrumenten welke in het kader van Wurkje foar Fryslân aan de markt worden aangeboden. Doelstelling van Doefonds BV (ondergebracht bij de NOM) is een versterking van de economische structuur en uitbouw van de werkgelegenheid in Fryslân door stimulering van innovatie bij het midden- en kleinbedrijf (MKB). Het midden- en kleinbedrijf vormt de stuwende kracht van de Friese economie (ruim 90% van het Friese bedrijfsleven valt onder het MKB), de kleine en middelgrote bedrijven missen soms echter de middelen om hun ideeën uit te kunnen voeren voor innovatie, aanboren van nieuwe markten of de verdere ontwikkeling van producten. Anders dan Fryslân Fernijt IV verstrekt het Doefonds geen subsidies maar is het een revolverend innovatiefonds dat leningen, garanties/borgstellingen en aandelenkapitaal verstrekt. Deze financieringsinstrumenten maken het mogelijk dat het Doefonds de uitgezette middelen weer terugkrijgt in geval bedrijven succesvol zijn en daardoor opnieuw kunnen worden ingezet. Looptijd van het fonds is in eerste instantie 15 jaar waarbij de beoogde effecten onder andere gemeten worden aan de hand van de prestatie-indicatoren: werkgelegenheid, kennisontwikkelingen (patenten) en maatschappelijke baten. Op 14 april 2014 is het publieke startmoment geweest van de Doefonds BV. 1. Gezondheid, demografie en welzijn; 2. Voedselzekerheid, duurzame landbouw en bio-economie; 3. Zekere, schone en efficiënte energie; 4. Schone, veilige watervoorziening. In 2014 zijn 5 innovaties van bedrijven gefinancierd door de Doefonds BV. De bijdrage is maximaal 50% van de totale subsidiabele kosten. Per project bedraagt de minimale subsidiebijdrage en de maximale Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 33

18 4.4.4 Fûns Skjinne Fryske Energie De fondsen Fryslân Fernijt IV, het Doefonds en het Fûns Skjinne Fryske Energie worden niet vanuit Wurkje foar Fryslân gefinancierd maar worden wel betrokken bij de positionering (risico-, werk- en uitbreidingskapitaal) van het totaal aan financieringsinstrumenten welke in het kader van Wurkje foar Fryslân aan de markt worden aangeboden. Er wordt een Fûns Skjinne Fryske Enerzjy (FSFE) opgericht met als primaire doelstelling een bijdrage te leveren aan onze ambitie van duurzame energie in Het FSFE doet dit door het ter beschikking stellen van financiële middelen aan investeringsprojecten op het gebied van duurzame energie en energiebesparing. De looptijd van het fonds is in eerste instantie tot en met 2020 en het budget is maximaal 90 mln. Dit budget wordt revolverend ingezet en moet, naast het maatschappelijke rendement, financieel renderen. De instrumenten die het fonds daarbij gebruikt zijn leningen, garanties en participaties. De planning is dat voor de zomer de aanbestedingsprocedure voor het fondsmanagement is afgerond en dat na de zomer het fonds van start kan gaan. In 2020 is 16% procent van onze energie duurzame energie. In oktober 2014 zal een regeling voor innovatiesubsidies worden opengesteld die aanvullend is op Fryslân Fernijt. Eind 2014 zijn de eerste 5 aanvragen beoordeeld Prime mover faciliteit (Maatregel 13 ( 5 mln.)) De economische beleidsvisie van de provincie Fryslân (2012) benadrukt het belang van innovatie voor de regionale economische ontwikkeling. De provincie richt zich daarbij zowel op versterking van speerpuntsectoren als agrofood en watertechnologie, als op stimulering van innovatie bij het MKB. Regelmatig geven jonge, snel groeiende bedrijven of bedrijven buiten de provincie aan bezig te zijn met de keuze van een nieuwe vestigingsplaats, waarbij Fryslân wordt afgewogen tegen andere locaties. Zo kunnen bijvoorbeeld spin-offs van Wetsus die te groot worden voor hun locatie in de kerk, voor een nieuwe vestiging kiezen tussen onder andere Twente, Wageningen, Delft of Fryslân. Ook kunnen Nederlandse of buitenlandse zuivelbedrijven die willen profiteren van het loslaten van de melkquota, kiezen tussen een productievestiging in Zuid-, Midden- of Noord- Nederland. Een van de factoren die bij de afweging een rol speelt, is de beschikbaarheid van lokale faciliteiten en financiering. Deze bedrijven kunnen uiteraard gebruik maken van de beschikbare fysieke infrastructuur en financiële instrumenten, maar in bepaalde gevallen is een extra impuls gewenst om een toonaangevend bedrijf voor Fryslân te behouden of binnen te halen Strategische innovatie- en groeifaciliteit (Maatregel 11 ( 3 mln.) en 12 ( 7 mln.)) Wij willen subsidie, kredietsubsidie, en garantiesubsidie instrumenten ontwikkelen die gericht zijn op de (co)financiering van met name grotere (bedrijfs)investeringen. Het gaat om innovatie en valorisatie van producten en procedés. Initiatieven van samenwerkende bedrijven in Fryslân en van bedrijven in de keten van de genoemde speerpuntsectoren hebben de voorkeur. Per faciliteit kan maximaal 1 mln. worden verstrekt. Tevens willen wij actief ondersteunen dat innovatiekansen van het MKB, toegang krijgen tot landelijke regelingen ter stimulering van innovatie en valorisatie. Wij willen voorstellen om deze faciliteit op te delen in een faciliteit van 6,5 mln. voor groei/uitbreidingskapitaal en een faciliteit van 3,5 mln. gericht op innovatie en valorisatie. Het deel gericht op innovatie en valorisatie willen we als subsidie wegzetten, omdat dit voor in de investeringsketen zit. Het deel gericht op groei- en uitbreiding gaat gepaard met een verdienmodel, zodat we die middelen revolverend, in de vorm van een kredietsubsidie weg kunnen zetten. De provincie Fryslân wil toonaangevende en beloftevolle bedrijven in met name de speerpuntsectoren agrofood en watertechnologie aantrekken en binden om de economische structuur verder te versterken en extra werkgelegenheid te creëren. In het verleden bestonden voor grootschalige vestigings- of uitbereidingsinvesteringen nationale instrumenten als IPR en BSRI. Deze zijn vanwege bezuinigingen stopgezet. Als onderdeel van de rode loper benadering om krachtige en innovatieve bedrijven aan Fryslân te binden, is een prime mover faciliteit wenselijk, die binnen de geldende regelgeving het bedrijf sterker in Fryslân verankert. Deze maatregel geeft invulling aan een uitgangspunt van het aanvalsplan vestigingsklimaat (zie hoofdstuk 6.4.1) om een financieringsinstrument te ontwikkelen welke het binnen de wettelijke kaders mogelijk maak om een bedrijf dat zich in Fryslân wil vestigen, financieel te ondersteunen. De ontwikkeling van de uitgangspunten en voorwaarden van de prime mover faciliteit vindt plaats in het kader van het aanvalsplan vestigingsklimaat. Op dit moment zijn wij vooruitlopend op de realisatie van deze regeling in gesprek 34 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 35

19 met 1 aanvrager voor een kredietsubsidie voor de vestiging van een nieuw bedrijf dat naar verwachting 55 structurele fte oplevert. De prime mover faciliteit is eind 2014 in voorbereiding. de vormgeving van het landelijke instrument vroege fase financiering zodat die goed aansluit bij de vraag van starters en het bestaande bedrijfsleven in de provincie Fryslân. Ook zijn de eerste contacten gelegd over de mogelijkheid van financiering door de Europese Investeringsbank en het Europese Investeringsfonds. Naast deze publieke middelen en fondsen is het van groot belang dat ook marktpartijen mee investeren. Dit is geen sinecure, maar de vooruitzichten zijn een stuk beter dan driekwart jaar geleden. Eind 2014 zal de ontwikkeling van een fund of funds starten Fund of Funds (Maatregel 14 ( 30 mln.)) De afgelopen jaren heeft de provincie enkele eigen fondsen opgezet, met name het Doefonds voor stimulering van innovatie binnen het MKB en het FSFE. In de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân is ook een bedrag van 30 mln. gereserveerd voor het uitlokken van fondsen van marktpartijen, EU en/of rijk, die samen met de provincie willen investeren in innovatiestimulering binnen Friese speerpuntsectoren en/ of het Friese MKB. Dit bedrag wordt ingezet via een zogenaamd Fund of Funds, een dakfonds met ruime kaders waarmee andere financiers worden gestimuleerd om (extra) in Fryslân te investeren. Het doel is meer revolverende middelen op te halen bij andere overheden en marktpartijen (multiplier) voor Friese bedrijfsfinanciering. Het is hierbij nadrukkelijk de bedoeling om derden uit te dagen. Vraag gestuurd meeinvesteren, waarbij de markt (publiek en privaat) het voortouw neemt. Dit betekent overigens niet dat de achterover leunt en kijkt wat op haar afkomt. De aankomende periode zal er actief geschakeld (moeten) worden met belangrijkste partners zoals banken, Venture Capitalists, Business Angels, rijk, EIB, etc. Mochten er de komende 3 jaar niet voldoende goede initiatieven van derden (EU, rijk, pensioenfonds, bank, etc.) langs komen waarop ingespeeld kan worden, dan treedt de terugvaloptie in werking. Deze terugvaloptie houdt in dat de gereserveerde middelen niet ingezet worden voor nieuwe fondsontwikkelingen door derden, maar voor het aanvullen/versnellen van eigen provinciale fondsvormingstrajecten die nu nog volop in ontwikkeling zijn (Doefonds, FSFE, etc.). Echter, wel onder de voorwaarde dat deze fondsen succesvol blijken, een aanvulling/versnelling nodig hebben en leiden tot een gelijke multiplier door derden. Mocht eind 2017 blijken dat dit niet aan de orde is, dan vallen de middelen vrij, waarbij na politieke besluitvorming een andere bestemming kan worden gezocht. In 2014 ligt de focus op het snel en efficiënt tot brengen van de ca. 30 financieringsinstrumenten. Deze financieringsinstrumenten dienen ook te worden betrokken bij de opzet van een Fund of Funds om dit fonds uit te laten groeien tot een grootschalig multi-management fonds, met inbreng van privaat en publiek (Europees en rijk) kapitaal. In de afgelopen periode is overleg gevoerd met verschillende partijen. Zo is er met het ministerie van Economische Zaken intensief overlegd over 36 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 37

20 hoofdstuk benutten en nieuwe waarden creëren in grensverleggende netwerken. Hierbij sluiten we aan bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) die wijst op het sleutelbegrip: responsiviteit bij het organiseren van het verdienvermogen: de vaardigheid om snel in te spelen op nieuwe omstandigheden. De WRR bepleit daarom het versterken van de veerkracht, adaptiviteit en pro-activiteit van de economie. Dit wordt bereikt door het menselijk kapitaal zodanig toe te rusten dat het kan inspelen op veranderende omstandigheden. De WRR bevestigt daarmee de waarde van de kenniseconomie (kennis en innovatie) maar vraagt tevens aandacht voor kenniscirculatie: het beter gebruiken van bestaande kennis en het ontwikkelen van het absorptievermogen daarvoor. In dit verband spreekt de WRR van de lerende economie waarin nieuwe en beschikbare kennis vrijelijk circuleert tussen onderwijs en bedrijfsleven. 5Versterken Menselijk Kapitaal We zetten in op het Versterken van het Menselijk Kapitaal (gekwalificeerd arbeidsaanbod) en de kennisinfrastructuur (onderzoek en ontwikkeling), waarbij de primaire verantwoordelijkheid ligt bij het bedijrfsleven en onderzoeks- en onderwijsinstellingen, maar waarbij wij ondersteuning bieden in de vorm van afstemming, stimulering, advies en in bepaalde gevallen cofinanciering. De provinciale visie op de ontwikkeling van het menselijk kapitaal in relatie tot het Europees, Landelijk en Noordelijk beleid hebben we uitgeschreven in het aanvalsplan Menselijk Kapitaal. Hierin hebben we de maatregelen die we hadden geformuleerd binnen het thema Versterken Menselijk Kapitaal in de investeringsagenda verder handen en voeten gegeven. In overleg met betrokken partijen (onderwijsinstellingen en bedrijfsleven) hebben we bepaald hoe we de middelen het beste in kunnen zetten om in gezamenlijkheid met alle partijen te zorgen voor goed gekwalificeerd personeel in een goed functionerende arbeidsmarkt. In dit aanvalsplan gaan we uitgebreid in op de noodzaak van innovatiebevordering. Dit aanvalsplan hebben we als bijlage bij dit sprogramma gevoegd. Goed gekwalificeerd personeel valt daarbij uiteen in drie categorieën: toekomstig, beschikbaar en zittend personeel. Al deze categorieën verdienen aandacht in het kader van de gewenste schaalsprong in de economische structuur. Om zover te komen is een hoogwaardige kennisinfrastructuur een vereiste. 5.1 Doelstelling Zoveel mogelijk werkzoekenden aan het werk helpen door het stimuleren van tijdelijke en structurele werkgelegenheid; De kwaliteit van de arbeidsmarkt sluit zo nauw mogelijk aan op de huidige en toekomstige wensen van het bedrijfsleven; Het beschikken over een hoogwaardige kennisinfrastructuur leidend tot verbete ring van de innovatie en de kennisvalorisatie tussen bedrijfsleven en onderwijs. 5.2 Achtergrond Om voldoende focus te vinden voor de inzet van onze middelen leggen we het accent op de bedrijven die al innovatief zijn, de koplopers, de ontwikkelaars en in mindere mate de toepassers. Het centrale idee daarachter is dat we sterker maken wat al sterk is. De kopgroep die zo ontstaat kan dan als motor fungeren voor de gewenste ontwikkeling en trekt uiteindelijk indirect ook het minder of niet innovatieve deel van het Friese bedrijfsleven mee. Daarbij concentreren wij ons op de koplopers binnen de speerpunten: Agrofood Watertechnologie Recreatie en Toerisme Zorgeconomie en De maakindustrie en gerelateerd innovatief MKB. We streven versterking van de economische structuur na door het vergroten van de innovatiekracht van de Friese economie. In onze economische beleidsvisie Groen, Slim en Grensverleggend gaan we uit van een duurzame economische ontwikkeling van Fryslân, op Frysk eigen wijze, waarbij we nadrukkelijk inzetten op een transitie naar een op kennis en innovatie gebaseerde economie waarin ondernemers, onderwijs- en onderzoeksinstellingen en overheden talenten volop Schematisch weergegeven komen we dan tot het volgende overzicht, waarin de drie kolommen onderwijs, arbeidsmarkt en bedrijfsleven zijn weergegeven. De pijl gaat van linksonder vanuit de hoogwaardige kennisinfrastructuur via het gekwalificeerd personeel en het innovatieve bedrijfsleven naar versterking van de structuur van de Friese economie. 38 Uitvoeringsprogramma Wurkje foar Fryslân 39