Investeringsagenda. Wurkje foar Fryslân Wurkje foar Fryslân 1

Transcriptie

1 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân Wurkje foar Fryslân 1

2 Inhoud Blz. Voorwoord 4 1 Inleiding Aanleiding Uitgangspunten Afwegingskader Financieel kader 11 2 Provinciale inzet Profiel van de Friese economie Bredere context Visie op economische structuurversterking Hoe willen we dat bereiken? Investeringsdoelstellingen en indicatoren 21 3 Strategische thema s Economische structuurversterking Versterken menselijk kapitaal Kwaliteit Leefomgeving 54 4 Nadere invulling en uitvoering Juridische kaders Bevoegdheden GS en PS Sturing en verantwoording Plankosten Raadplegen maatschappelijk middenveld Risico s 66 Bijlage : Aanvalsplan Woningmarkt 68 2 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 3

3 Wurkje foar Fryslân, mei inoar, mei hert en siel foar Fryslân Voorwoord College van Gedeputeerde Staten Versterken menselijk kapitaal We investeren in onderwijs, kennis, innovatie en creativiteit. Investeren in een leven lang leren is structuurversterkend voor de economie en voor de mienskip. We willen Fryslân neerzetten als een sterke innovatieve regio waar bedrijfsleven, overheid en onderzoek/onderwijs elkaar makkelijk vinden. Daarbij willen we zorgen voor een perfecte aansluiting van MBO, HBO, UCF en bedrijfsleven. Verbeteren kwaliteit leefomgeving De hoofdmoot van het thema kwaliteit leefomgeving is verbetering van de woningmarkt. Het aanvalsplan Woningmarkt is in overleg met de betrokken partijen tot stand gekomen. Met dit aanvalsplan beperken we de economische schade als gevolg onder andere banenverlies. Daarnaast streven we een duurzame herstructurering van de woningmarkt na. Hierdoor kan een nieuw evenwicht ontstaan. Naast het aanvalsplan woningmarkt zetten we in het thema leefomgeving in op het behoud van karakteristieke bebouwing en reserveren we financiële ruimte voor onze Friese iconen; Thialf, de Afsluitdijk en KH18. Dit programma maakt een verschil voor de mienskip. We laten een hoge ambitie zien en gaan uit van eigen kracht. Daarbij houden we ruimte voor volgende Colleges en zorgen we ervoor dat onze Nuonreserve ook de volgende generaties kan worden ingezet. Met veel genoegen bieden wij u de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân aan. Deze investeringsagenda gaat de komende jaren een impuls geven aan de Friese economie. Met de inzet van onze Nuon reserve willen we de mensen weer aan het werk krijgen. Dat doen we door rechtstreeks mogelijkheden te bieden aan bedrijven, instellingen en ondernemers, van onderop, iepen mienskip. Onze middelen zetten we duurzaam in met een structureel effect. We gaan de middelen zo in zetten dat we een deel van het geld op termijn terug ontvangen en opnieuw in kunnen zetten. We willen het vestigingsklimaat in onze provincie verbeteren door te zorgen voor een sterke economische basis in de provincie. We investeren hiermee in de kracht van onze provincie: minsken, wurk en omjouwing. In ons coalitieakkoord is een behoorlijke ambitie neergelegd. We investeren al volop in de economie, ruimtelijke ordening en taal en cultuur. Duurzaamheid en innovatie zijn hierbij onze uitgangspunten. Deze investeringsagenda geeft hier een extra impuls aan. We realiseren een kwaliteitsslag en zetten met Wurkje foar Fryslân een plus op ons reguliere beleid. We zetten in op drie thema s: economische structuurversterking, versterken menselijk kapitaal en verbeteren kwaliteit leefomgeving. Economische structuurversterking Economische structuurversterking realiseren we door te focussen op een aantal kansrijke economische clusters. Door deze clusters te versterken worden nieuwe marktkansen gecreëerd. Daarbij sluiten we aan bij Culturele Hoofdstad Dit geeft een enorme economische spinoff en zet onze provincie internationaal op de kaart. Naast de clusters investeren we in de regionale economie door het realiseren van financieringsmogelijkheden voor bedrijven en het stimuleren van starters op de markt. 4 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 5

4 hoofdstuk De basis op orde brengen doen we met regulier beleid. De Economische Beleidsvisie ( Groen, Slim en Grensverleggend ) die in september 2012 door uw Staten is vastgesteld, is hiervoor het uitgangspunt. In de loop van 2013 en in 2014 zijn en worden de uitvoeringsprogramma s bij deze beleidsvisie aan uw Staten aangeboden. Met dit programma Wurkje foar Fryslân zetten we daar een plus op. We gaan dit samen doen met de mienskip. Dat betekent dat ons geld niet bedoeld is voor het dichten van gaten in de begroting, voor de interne huishouding (exploitatie) van de provincie en andere overheden of voor het in stand houden van externe organisaties. Omdat we met onze grote wegenprojecten en Het Friese Merenprogramma de Friese infrastructuur op orde hebben gebracht, kiezen we er ook voor om met dit programma geen wegen of vaarwegen te financieren, tenzij er sprake is van een unieke kans op structuurversterking. 1Inleiding De kern van het programma Wurkje Foar Fryslân is een verdere versterking van de economische structuur. Een sterke economische structuur is nodig om te zorgen dat Fryslân op de lange termijn haar concurrentiepositie verbetert en minder gevoelig is voor perioden van laagconjunctuur. Hierbij is het hebben van een lange adem noodzakelijk en tevens moeten keuzes worden gemaakt om focus aan te brengen in de economische stimulering. Sterker maken wat al sterk is of sterk(er) kan worden Duurzaam investeren 1.1 Aanleiding Op 24 april 2013 stelden uw Staten de nota Wurkje foar Fryslân vast. In Fryslân slaat de crisis hard om zich heen met grote gevolgen voor de inwoners van onze provincie. De overheid kan niet lijdzaam toezien hoe dit proces zich in Fryslân voltrekt. Door de verkoop van onze Nuonaandelen hebben wij een vermogen tot onze beschikking dat we gaan inzetten om de Friese economie een stimulans te geven. Hierdoor kunnen we als provincie een verschil maken in deze moeilijke tijd. Bij de Kadernota 2014 hebben wij uw Staten de verschillende scenario s voor de inzet van de Nuonreserve aangeboden. Uw Staten hebben bij de Kadernota 2014 besloten de investeringsagenda de omvang te geven van 300 mln. Daarnaast hebben wij de thema s voor de investeringsagenda Wurkje foar Fryslân benoemd en uitgangspunten vastgesteld. Daarnaast wordt door middel van balansverkorting structurele ruimte gecreëerd in de begroting. Deze structurele ruimte gaan we de komende jaren ook binnen het kader van Wurkje foar Fryslân inzetten. 1.2 Uitgangspunten Met de inzet van onze middelen willen we een langdurig maatschappelijk effect bereiken. Om dat te realiseren streven we naar duurzame inzet van ons vermogen. Om de middelen duurzaam in te kunnen zetten moeten we ons realiseren dat het gaat om een investeringsagenda. Onze middelen moeten andere partijen stimuleren ook te investeren. Wij zijn dan in principe geen hoofdinvesteerder. Maar dragen bij aan financieringen waar er een substantiele eigen bijdrage is van andere partijen. Met iedere geïnvesteerde provinciale euro lokken we daardoor een investering uit (multipliereffect). Voor de totale investeringsagenda gaan we uit van een multiplier van minimaal 2. Elke door ons geïnvesteerde euro levert tenminste één euro extra op uit bedrijfsleven, kennisinstellingen en/of andere overheden. De multiplier zal in de praktijk per instrument of project verschillend zijn. We willen het geld op een verantwoorde wijze inzetten zodat toekomstige generaties er ook van kunnen profiteren. We doen dit door de middelen gedeeltelijk revolverend te besteden. Dat betekent dat een gedeelte van de middelen die we in projecten stoppen ook weer terug komt. Doordat we middelen op die manier vaker uit kunnen geven, kunnen we een groter effect bereiken. In de paragraaf over het financieel kader komen we hier op terug Initiatieven van onderop Schaalsprong in kwaliteit We streven er steeds naar om met Wurkje foar Fryslân een schaalsprong te stimuleren in de kwaliteit van de economische structuur, het menselijk kapitaal en de leefomgeving. Onderwerpen waarin wij als provincie een verschil kunnen maken. Uiteraard houden we hierbij zoveel mogelijk vast aan de uitkomsten van de takendiscussie in uw Staten. We kiezen ervoor om geen eenzijdig investeringsprogramma neer te leggen waarbij we zelf aan het stuur zitten. Deze investeringsagenda wordt gezamenlijk uitgevoerd met bedrijven, instellingen, medeoverheden en de mienskip. Dat betekent dat we een meer faciliterende en verbindende rol op ons nemen. Het verbinden van duurzame initiatieven door het creeëren van netwerken op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen is daar een goed voorbeeld van. Dit vergt een omslag in 6 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 7

5 de manier waarop wij projecten financieren maar ook hoe er door de buitenwereld naar de provincie als financier wordt gekeken. In maart hebben wij de inwoners van Fryslân gevraagd om ons ideeën aan te reiken voor de investeringsagenda. Deze ideeën hebben voor ons als inspiratie gediend. Wij zijn de inwoners van Fryslân dankbaar voor de wijze waarop zij in dit proces met ons hebben meegedacht. Het heeft ons inzicht gegeven in de behoeftes die in de Friese mienskip leven. De aankondiging van onze investering in de mienskip heeft veel los gemaakt. De vele reacties en ideeën hebben ons op weg geholpen, en stellen ons voor een dilemma. De ideeën die wij hebben ontvangen staan niet altijd in lijn met het eerder genoemde investeringsdenken. Veel ideeën gaan namelijk uit van een volledige of substantiële bijdrage door de provincie, zonder dat hier een financieel rendement tegenover staat. 1.3 Afwegingskader In de Kadernota 2014 hebt u het afwegingskader vastgesteld op basis waarvan wij deze investeringsagenda hebben vormgegeven. De afgelopen maanden hebben wij het afwegingskader gebruikt bij de eerste beoordeling van de bijna 600 ingediende ideeën. Het gebruik van het afwegingskader heeft ons aanleiding gegeven scherp te kijken naar de rol van de provincie, de noodzaak van overheidsinterventie, de mogelijkheden van schaalsprong, effectvergroting e.d. Ten slotte heeft het afwegingskader ons ook inzicht gegeven in de haalbaarheid van randvoorwaarden zoals revolverendheid en multiplier en de haalbaarheid van doelstellingen zoals werkgelegenheid. We hebben ervoor gekozen om u deze investeringsagenda voor te leggen met een structuurversterkend effect voor ogen. Dat heeft tot gevolg dat wij niet voor ieder idee een passende maatregel en/of instrument hebben kunnen formuleren. Wij zullen de indieners van ideeën zoveel mogelijk ondersteunen bij het uitwerken van hun projectvoorstellen Verwerking motie Naast de hierboven beschreven uitgangspunten hebben uw Staten bij de behandeling van de nota Wurkje foar Fryslân een motie aangenomen waarin u een aantal uitgangspunten hebt geformuleerd voor deze investeringsagenda. U gaf aan dat de in te zetten middelen een dynamiek versterkend effect moeten hebben. Ze moeten leiden tot een bijna autonoom ontstaan van spin off en doorontwikkeling van projecten. Daarnaast moet de manier waarop de middelen worden ingezet leiden tot projectconstructies van gezamenlijke verantwoordelijkheid, van gedeeld eigenaarschap en van samen optrekken. Aan deze uitgangspunten geven we uitvoering door als provincie niet meer automatisch de rol van financier op ons te nemen. We investeren en werken samen met andere partijen waardoor er automatisch een gedeelde verantwoordelijkheid ontstaat. Doordat wij deze investeringsagenda bottom up uit willen voeren hebben ontvangende en uitvoerende partijen een groter (financieel) belang dat de projecten ook daadwerkelijk tot uitvoering komen. Dit vergroot ook de kans dat projecten zich door ontwikkelen en een zo groot mogelijke spin off realiseren. Als provincie pakken we ook meer de regisserende rol. We brengen partijen bij elkaar en verbinden initiatieven met elkaar om een zo groot mogelijk effect te bereiken. Hierdoor leggen we een goede basis om onze middelen structuurversterkend in de mienskip te kunnen zetten. Dit gedachtegoed vertalen wij in criteria bij de uitwerking van de instrumenten zoals subsidieregelingen en kredietverleningen. Het afwegingskader bestaat uit drie zeven: De beoordeling van de projecten binnen de thema s. De eerste zeef is de beoordeling van de bijdrage van het projectidee aan de thema s van de investeringsagenda. Zoals aangekondigd in de Kadernota 2014 hebben we de drie thema s verder uitgewerkt. Door de beschouwing van de ideeën konden wij de thema s aanscherpen en de plus op het reguliere beleid bepalen. Wij hebben de ideeën geclusterd en bekeken of projecten konden worden opgewaardeerd naar maatregelen. Op basis daarvan hebben wij het eerste instrumentarium vormgegeven. Wij hebben de afgelopen maanden veel ideeën ontvangen vanuit de mienskip. We naderen de 600 ideeën, dat vinden we een positief signaal. Uit de eerste screening blijkt dat een groot aantal projectideeën betrekking heeft op (recreatieve)infrastructuur of herinrichting van de openbare ruimte. Wij zijn van mening dat we daarmee niet de gewenste plus op het reguliere beleid kunnen realiseren. We willen immers niet meer van hetzelfde. Op basis van de resterende 60% van de ideeën bestaat de 8 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 9

6 indruk dat er voldoende ideeën zijn die kwalitatief het nodige perspectief bieden om de doelstellingen van het NUON-programma te realiseren. Wij zullen de indieners van deze relevante ideeën zoveel mogelijk wijzen op de financieringsmogelijkheden en ondersteunen bij het opstellen van een projectaanvraag De beoordeling van de kwaliteit en waarde van het project. 1.4 Financieel kader Besluiten bij Kadernota 2014 Bij de Kadernota 2014 hebben wij uw Staten verschillende scenario s voorgelegd voor de inzet van de Nuonreserve. U hebt gekozen voor scenario 5. Dat besluit hebben wij verwerkt in de begroting Kort gezegd heeft dit besluit de volgende strekking: In de tweede zeef vindt de beoordeling van een project plaats op de aspecten: coherentie, legitimiteit, effectiviteit, efficiëntie en samenhang. We hebben ervoor gekozen om uw Staten in deze investeringsagenda en in het uitvoeringsprogramma geen besluiten voor te leggen over individuele projecten. Wij zijn van mening dat we een groter effect kunnen bereiken wanneer we op basis van instrumenten de beste projecten kunnen selecteren. Om de juiste afweging te kunnen maken zal per instrument ook beschreven worden hoe projecten tegen elkaar worden afgewogen. Wij hebben de mienskip gevraagd om met ons mee te denken over de inrichting van het investeringsprogramma. Daarvoor hebben we de input die wij hebben ontvangen ook gebruikt. Wij hebben de Nuonmiddelen niet opengesteld als een subsidieregeling. De ontvangen projectideeën beschouwen we daarom ook niet als subsidieaanvragen. We organiseren voor alle indieners van ideeën een informatieavond waar we uitleggen hoe de investeringsagenda is vorm gegeven en welke maatregelen we hebben geformuleerd. We informeren alle indieners van ideeën zoveel mogelijk over instrumenten op basis waarvan zij bijvoorbeeld een subsidie of kredietaanvraag in kunnen dienen voor het project. Voor een aantal subsidieregeling kan al in 2013 een aanvraag worden ingediend. Op onze website houden we een overzicht bij van de planning van de verschillende regelingen. Wij zullen bovendien alle indieners hierover persoonlijk informeren. inzet Nuonreserve van 300 mln. in het kader van Wurkje foar Fryslân, waarvan de helft revolverend; versnelde afschrijving van 498 mln. (balansverkorting), inclusief 10 mln. die beschikbaar is gesteld naar aanleiding van de motie verkeersveiligheid (kleine infrastructurele maatregelen); extra buffer van 100 mln. omdat het bijvoorbeeld onduidelijk is wat er na 2016/2017 gebeurt met de uitwerkingen van met name het btw-compensatiefonds. Als gevolg van dit besluit leggen wij u nu een investeringsagenda voor met een omvang van 300 mln. Jaarlijks zullen we uw Staten een uitvoeringsprogramma voorleggen. De uitgaven die op basis van deze investeringsagenda worden gedaan zullen we verantwoorden in programma 11 van de begroting. Programma 11 zal jaarlijks worden gevuld met middelen uit de Nuonreserve. De structurele ruimte die voornamelijk ontstaat vanwege de balansverkorting worden als baten opgenomen in programma 11. We hebben ervoor gekozen om deze middelen deze collegeperiode niet in te zetten maar dit over te laten aan een nieuw college. Deze ruimte loopt op tot ruim 15 mln. in De rendementsderving van de inzet van de Nuonreserve komt ten laste van de structurele ruimte van programma 11. Ten slotte zetten we een deel van de middelen revolverend in. De revolverende middelen, worden ook als baten opgenomen in programma Onderlinge samenhang In de derde zeef kijken we naar de onderlinge samenhang van de projecten. Zo ontstaat een integraal samenhangende en doelgerichte investeringsagenda. Wij hebben het afwegingskader gebruikt om de maatregelen die wij aan u voorleggen af te wegen op basis van de verwachte werkgelegenheidseffecten, de te realiseren multiplier en de mate van revolverendheid. Dit heeft geleid tot een verdeling van de middelen over de verschillende thema s. Wij hebben gekozen voor een evenwichtige verdeling tussen de thema s. We zien de versterking van menselijk kapitaal als een belangrijke voorwaarde voor innovatie en structuurversterking. Daarvoor zetten we naast de investering in economische speerpunten ( 120 mln.) en de kwaliteit leefomgeving ( 135 mln.), 45 mln. in op een hoogwaardige kennisinfrastructuur en de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Wij gebruiken het afwegingskader bij het bepalen van de nieuwe instrumenten binnen het uitvoeringsprogramma. 10 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 11

7 1.4.2 Gevolgen van eerdere besluiten Bij de Kadernota 2014 hebben uw Staten enkele besluiten genomen die vooruitlopen op de investeringsagenda. Daarnaast hebben uw Staten door middel van een aantal moties en amendementen zelf quick wins voorgesteld waarmee een direct effect op de Friese werkgelegenheid kan worden gerealiseerd. Hieronder schetsen wij de financiële gevolgen van uw besluitvorming bij de Kadernota Project Besluit Bijdrage ( mln.) Revolverendheid (%) Revolverendheid ( mln.) Verbeteren binnenhaven quick win 0,7 0% - Drachten Subsidieregeling Toerisme quick win 6,0 0% - Natuurlijk Fryslân Stagnerende projecten quick win 1,7 0% recreatie en toerisme Nieuw Thialf vooruitlopend 30,0 0% - Investeringsagenda vooruitlopend 15,0 0% - Heerenveen Investeringsagenda Smallingerland vooruitlopend 10,7 0% - Verbetering energieprestatie initiatiefvoorstel 11,85 0% - bestaande woningen Programma trainees amendement 2 5,0 0% - Kredietbank amendement 1 5,0 80% 4,0 Digitaliseren cultureel amendement 4 5,0 0% - erfgoed Totaal 95 mln. 4% 4 mln Revolverend We willen onze middelen in het kader van Wurkje foar Fryslân duurzaam investeren. Onderdeel daarvan is dat een deel van de middelen die we inzetten op termijn ook weer terugkomt. Deze middelen zijn revolverend. In de theorie wordt onderscheid gemaakt tussen de begrippen nominaal revolverend (het geld komt terug, zonder rekening te houden met inflatie), reëel renderend (het geld komt terug met inflatiecorrectie) en marktconform renderend (het geld komt terug, inclusief rente). Binnen dit programma bedoelen we met revolverend nominaal revolverend. Dat betekent dat de middelen terugkomen zonder rekening te houden met inflatie. Als we het geld dat we revolverend investeren in de fondsen FSFE en Breedband optellen bij de e 115 mln. die we revolverend inzetten vanuit Wurkje foar Fryslân, dan wordt meer dan 50% van onze totale investering revolverend. Daarbij streven wij ernaar dat deze middelen (gedeeltelijk) terugvloeien binnen een periode 10 jaar. Dit doen we door de inzet van een mix van verschillende revolverende instrumenten zoals leningen, participaties, garanties e.d.; eventueel ondergebracht in een daarvoor opgericht fonds. De middelen moeten vrijvallen vanaf 2016, zodat de gelden opnieuw kunnen worden ingezet voor een dan vast te stellen doel. De middelen vallen niet in één keer terug. De periode waarin de middelen terugvallen, loopt tot Op 24 april jl. hebben uw Staten de nota Financieringsinstrumenten vastgesteld. Deze nota geeft het kader voor de inzet van de verschillende instrumenten. Bij de uitvoering van deze investeringsagenda is deze nota leidend. In de nota Financieringsinstrumenten zijn de vier instrumenten beschreven die wij als provincie in kunnen zetten. Dit zijn subsidies, leningen, garantstellingen en participaties. Bij het verstrekken van een subsidie kunnen wij onze middelen maar een keer inzetten. Door middel van het verstrekken van een lening of een garantie kunnen we onze middelen revolverend inzetten. Beide instrumenten vallen ook onder de subsidietitel van de Algemene wet bestuursrecht. We spreken dan van een kredietsubsidie (leningen) of een garantiesubsidie (garantie). Wanneer er sprake is van een participatie dan investeert de markt zelf onvoldoende en wensen wij borging van het publieke belang door actieve en permanente betrokkenheid. Wanneer wij middelen revolverend inzetten dan lopen wij net als alle andere geldverstrekkers risico. We bekijken per project of de risico s die we lopen acceptabel zijn; dat is maatwerk. Per project bekijken we ook of de middelen renderend zijn. Bedragen die we terug ontvangen komen via programma 11 weer terug in de begroting. Mochten we constateren dat we een bedrag niet (volledig) terug ontvangen, dan dekken we dit risico af uit de extra buffer van 100 mln. Afhankelijk van het instrument dat we inzetten, vloeien de middelen die we revolverend inzetten terug in programma 11. Het is ook mogelijk om middelen die in een fonds zitten terug te laten vloeien in het fonds en opnieuw in te laten zetten door de fondsbeheerder. Dit is afhankelijk van de afspraken die we met de fondsbeheerder maken. Hierbij is leidend of de middelen worden ingezet totdat een bepaald doel is bereikt of dat de middelen voor een bepaalde periode in een fonds worden gezet en daarna terugvloeien. Ten slotte is het nog mogelijk dat de middelen wel revolveren binnen het fonds, maar niet meer terugkomen bij de provincie (bijvoorbeeld het cultuurfonds voor monumenten Fryslân). 12 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 13

8 hoofdstuk Net als de Nederlandse economie als geheel, heeft de Friese economie de laatste jaren last gehad van de economische crisis. Fryslân scoort op de meeste economische indicatoren zelfs nog iets slechter dan het landelijke gemiddelde. In onderstaande tabel worden enkele kernindicatoren van de economie in Fryslân tussen 2008 (begin van de crisis) en 2012 weergegeven en vergeleken met Nederland als geheel. Tabel 2 Ontwikkeling economische indicatoren Fryslân en Nederland Fryslân Groei Nederland Groei Werkgelegenheid ,5% -0,3% Vestigingen ,6% 15,6% 2Provinciale inzet Werkzame beroepsbevolking Totale beroepsbevolking Hoogopgeleide beroepsbevolking ,2% -1,5% ,3% 1,2% 25% 29% 16,0% 6,1%* BRP per capita ** 2,5% 4,3%*** Werkloosheid 6,9% 8,7% 26,1% 11,7%**** * Nationaal toename van 33% tot 35% Bronnen: CBS, 2013; LISA, 2013; Staat van Fryslân, 2013 ** Betreft het jaar 2011 *** BRP per capita Nederland 2011: **** Werkloosheid Nederland 2012: 6,7% 2.1 Profiel van de Friese economie Fryslân heeft in 2012 bijna inwoners. Het aantal vestigingen van bedrijven en instellingen is bijna , met in totaal ruim arbeidsplaatsen. Vergeleken met het Nederlands gemiddelde, kent Fryslân relatief veel banen in de landbouw, industrie en zorg. Tabel 1 Aantal vestigingen en arbeidsplaatsen in Fryslân en Nederland Sector Landbouw en Visserij Vestigingen 2012 Banen 2008 Fryslân Banen 2012 Groei % Banen 2012 Nederland % Banen % 3% Industrie % 10% Nutsbedrijven % 1% Bouw % 6% Handel % 18% Vervoer en Opslag % 5% Horeca % 4% Informatie en Communicatie Financiële instellingen % 3% % 3% Zakelijke diensten % 15% Overheid % 5% De totale werkgelegenheid in Fryslân bedroeg in 2012 circa banen; dit betekent een daling van 1,5% sinds In dezelfde periode daalde de totale werkgelegenheid in Nederland als geheel met 0,3%. De Zorgsector is met 18% van het aantal banen de grootste sector wat betreft werkgelegenheid, gevolgd door Handel (17%), Industrie (12%) en Zakelijke Diensten (11%). Het aantal bedrijfsvestigingen in Fryslân is tussen 2008 en 2012 met 11,6% gegroeid tot circa vestigingen. In dezelfde periode is het aantal vestigingen in Nederland als geheel gegroeid met 15,6%. Handel was met 19% van alle vestigingen in 2012 de grootste sector in Fryslân, gevolgd door zakelijke diensten (18%), bouw (11%), landbouw en visserij (11%) en overige diensten (10%). Veruit de meeste bedrijven zijn MKB-bedrijven (minder dan 250 werkzame personen); in 2012 bevonden zich in Fryslân slechts 73 bedrijven met meer dan 250 werkzame personen. Voor 60% van de bedrijven en instellingen binnen het MKB geldt dat er slechts één persoon voor minimaal 15 uur werkzaam is. Het Friese MKB is goed voor 81,5% van de fulltime banen in Fryslân, terwijl dit in Nederland als geheel 74,9% is. Zowel de totale als de werkzame beroepsbevolking in Fryslân zijn tussen 2008 en 2012 gedaald. Het aandeel hoogopgeleiden in de totale beroepsbevolking nam tussen 2008 en 2012 wel redelijk sterk toe, van 25% tot 29% (in Nederland van 33% tot 35%). Het Bruto Regionaal Product (BRP) van Fryslân bedroeg in 2011 circa 18,4 miljard (3,1% van het Nederlands Bruto Binnenlands Product (BBP)). Per hoofd van de bevolking is dat ongeveer ,-, terwijl het BBP per hoofd van de bevolking in Nederland als geheel ongeveer ,- bedroeg, een verschil van ruim 20%. Onderwijs % 7% Zorg % 16% Overige diensten % 4% Totaal % 100% Bron: LISA, Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 15

9 De werkloosheid in Fryslân lag in 2012 op 8,7% (begin 2013 zelfs 10%), terwijl ze in 2008 nog 6,9% bedroeg. De werkloosheid in Nederland als geheel bedroeg in ,7% (begin ,7%) en groeide ook minder hard dan in Fryslân. Het aantal vacatures in Fryslân is tussen februari 2012 en februari 2013 met 19% afgenomen (van 1362 tot 1102). De meeste vacatures bevonden zich in de middelbare beroepen (o.a. technische industrieberoepen en economisch-administratieve beroepen). Van het totale bedrag aan Research & Development (R&D) investeringen, vindt slechts 1,3% in Fryslân plaats. Fryslân loopt dus niet voorop wat betreft het innovatievermogen in Nederland, de provincie is innovation follower. R&D investeringen in deze index worden berekend op basis van de locatie van het hoofdkantoor. Dit betekent dat voor Fryslân de R&D investeringen die bijvoorbeeld door Philips in Drachten worden gedaan niet meegerekend worden. Dit geldt echter voor iedere provincie. In Nederland als geheel draagt export ongeveer 30% bij aan het Bruto Binnenlands Product. Met een aandeel van 29% zit Fryslân iets onder dit gemiddelde, maar deze export wordt sterk gedomineerd door een beperkt aantal grote bedrijven in de agrofood en elektronische industrie. Het aandeel bedrijven dat exporteert ligt met 7,1% aanzienlijk onder het nationale gemiddelde van 10,2%. Kortom, de Friese economie is de afgelopen jaren op bijna alle indicatoren verslechterd. Ook in vergelijking met Nederland als geheel, loopt de Friese economie achter. 2.2 Bredere context In de vorige paragraaf beschreven we dat de Friese economie is verslechterd. Ook in vergelijking met Nederland als geheel. Naast het profiel van de Friese economie is het van belang om de (inter)nationale context te schetsen waarbinnen deze investeringsagenda wordt opgesteld. Ontwikkelingen op Europees, nationaal en Noord- Nederlands niveau hebben geleid tot de focus op voldoende bedrijfskapitaal, innovatievermogen, keuzes voor die speerpunten die al sterk zijn en het versterken van de kennisinfrastructuur en het onderwijs. Hieronder worden deze ontwikkelingen benoemd Europese context en nationale context Europa De Europese Unie (EU) zet in haar Europa2020-strategie in op slimme, duurzame en inclusieve groei. Binnen de wereldeconomie kan Europa vooral concurreren via kennis en innovatie (slimme groei). Gezien het beslag op schaarse hulpbronnen en milieu zal de groei zoveel mogelijk duurzaam moeten zijn (duurzame groei). Bovendien moeten zoveel mogelijk mensen van de groei profiteren en dient armoede te worden geminimaliseerd (inclusieve groei). De EU richt zich daarbij op het behalen van vijf kerndoelen: Werkgelegenheid; Innovatie; Energietransitie; Menselijk kapitaal; Armoedebestrijding. Om deze doelen te behalen worden uiteenlopende instrumenten ingezet, zoals Horizon2020, de Europa2020-strategie, het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid en de Structuurfondsen. Bij deze structuurfondsen valt onder andere te denken aan het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), het Europees Sociaal Fonds (ESF), het Plattelandsontwikkelingsprogramma (POP), INTERREG en een aantal fondsen voor MKB-financiering. Bij de uitwerking van deze investeringsagenda zijn bijna alle kerndoelen waar de EU zich op richt meegenomen in het bepalen van de doelstellingen van Wurkje foar Fryslân. Daardoor kunnen we (beter) aanhaken op welke Europese programma s en fondsen voor cofinanciering kunnen worden ingezet op instrument en projectniveau. Het gaat hierbij veelal om substantiële middelen, waarbij rekening moet worden gehouden met allerlei voorwaarden en aanzienlijke administratieve lasten om de gelden binnen te halen. Nationaal Enkele jaren geleden heeft het Rijk het regionaal-economisch beleid gedecentraliseerd naar de provincies. Daarmee zijn programma s als Pieken in de Delta verleden tijd. Wel kan Fryslân gebruik blijven maken van de resterende middelen uit het Ruimtelijk Economisch programma en Regiospecifiek pakket (resp. REP- en RSP-gelden) en het Waddenfonds. Daarnaast wordt specifiek ingezet op stimulering van negen internationaal onderscheidende en perspectiefvolle topsectoren. Binnen deze topsectoren zijn kennis en innovatie roadmaps 1, human capital agenda s en internationaliseringsagenda s opgesteld, die momenteel onder leiding van Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI s) worden uitgevoerd. Bovendien zijn twee sectordoorsnijdende thema s benoemd die op meerdere topsectoren betrekking hebben, namelijk ICT en Biobased Economy. Uitgangspunt bij het topsectorenbeleid is meer vraagsturing vanuit het bedrijfsleven. In de praktijk zijn echter nauwelijks Friese bedrijven en/of kennisinstellingen aangehaakt op het topsectorenbeleid Noord-Nederlandse context Voor de verschillende noordelijke speerpunten zijn er clusterorganisaties die o.a. werken aan netwerkvorming, projectontwikkeling en promotie, zoals Energy Valley, Water Alliance, Sensor Universe, Healthy Ageing Netwerk Noord-Nederland en (recent) Agrofood/Biobased Economy. Deze worden veelal gefinancierd uit middelen van bedrijfsleven, kennisinstellingen, provincies/gemeenten en EFRO. Een voorwaarde voor toekomstige financiering uit EFRO is het hebben van een Research and Innovation Strategy for Smart Specialization (RIS3). Grote maatschappelijke uitdagingen vormen de inhoudelijke focus van de RIS3: gezondheid, demografie en welzijn, voedselzekerheid, energietransitie en schone, veilige watervoorziening. Deze uitdagingen, gekoppeld aan het regionale DNA sterke clusters als Agrofood, Watertechnologie, Energie, Healthy Ageing en Slimme (sensor) systemen & Materialen, de sterk toepassingsgerichte aanpak, de menselijke maat en tekorten in human capital leiden tot een focus op: 1. Noord-Nederland als proeftuin (Living Lab Region) voor allerlei innovatieve toepassingen; 2. Samengestelde behoeften, samengestelde oplossingen: cross overs om complexe maatschappelijke uitdagingen aan te pakken. 1 Door bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden gezamenlijk opgestelde programma s ( routekaarten ) waar onderzoek en ontwikkeling binnen een topsector (of thema daarbinnen zich de komende jaren op moet gaan richten. 16 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 17

10 2.2.2 Provinciale en gemeentelijke context 2.3 Visie op economische structuurversterking De provincie Fryslân heeft haar economische beleidsvisie gebaseerd op drie uitgangspunten: Duurzaamheid: naar een biobased economy ; Kennis en innovatie; Grensverleggende netwerken. In de economische beleidsvisie worden een aantal specifieke gemeente overstijgende thema s (duurzame energie, recreatie & toerisme, watertechnologie, Agro-food en Zorgeconomie) in het bijzonder ondersteund. Naast deze vijf prioritaire thema s richt de provincie Fryslân in de economische beleidsvisie haar aandacht op een aantal meer algemene onderwerpen die van invloed zijn op het economisch klimaat van onze provincie, te weten: het arbeidsmarktbeleid, de bereikbaarheid, de cultuur, de natuur & het landschap, de werklocaties, de woningbouw en op regiopromotie & acquisitie. Binnen Fryslân zijn er verschillen in bedrijvigheid. Vanuit een ruimtelijkeconomische optiek kan Fryslân verdeeld worden in stedelijke gebieden en plattelandsgebieden. De vier grote gemeenten Leeuwarden, Heerenveen, Smallingerland en Súdwest-Fryslân (de F4) hebben een groot en toenemend economisch gewicht binnen de provincie. Opgeteld zijn zij goed voor meer dan 60%van de Friese werkgelegenheid en twee derde van het bruto regionaal product. Twee derde van de hightech banen zijn in de F4 te vinden en binnen de F4 zijn de financiële instellingen, het onderwijs en de zorg goed vertegenwoordigd. Hiervoor beschreven wij al dat een schaalsprong in de kwaliteit van de economische structuur voor de lange termijn centraal staat in deze investeringsagenda. In deze paragraaf lichten we onze visie op de economische structuurversterking toe. Economische structuurversterking definiëren we als een duurzame vergroting van het verdienvermogen, de concurrentiekracht en de samenhang van het regionale bedrijfsleven. Het verdienvermogen wordt bepaald door de productiviteit. In de regel hangt de productiviteit samen met het opleidingsniveau. Sectoren met veel hoger opgeleiden kennen over het algemeen een hogere productiviteit en toegevoegde waarde dan sectoren met veel lager opgeleiden. Innovatie leidt er toe dat de productiviteit en toegevoegde waarde van een bedrijf toeneemt. Bedrijvigheid met een hoge toegevoegde waarde zet bovendien een keten in beweging, doordat men via toeleveranciers en dienstverleners zorgt voor omzet en banen elders in de economische keten. De concurrentiekracht heeft betrekking op het marktaandeel van de bedrijvigheid, ofwel het aandeel dat het Friese bedrijfsleven van de totale afzet in een specifieke markt voor haar rekening neemt. Het aandeel van Fryslân in het Bruto Binnenlands Product (BBP)is 3,1%. Dat is minder dan op basis van het aandeel in de bevolking (3,9%) kan worden verwacht. Vergroting van het marktaandeel is mogelijk door meer producten en diensten buiten de provincie af te zetten. Elke gemeente heeft een duidelijk en onderscheidend economische profiel. De profielen vullen elkaar goed aan en kunnen daarmee als basis dienen voor de onderlinge samenwerking en positionering: Leeuwarden: Een sterke nadruk op de zakelijke en financiële diensten, een concentratie van onderwijsinstellingen en rijksdiensten en een omvangrijke zorgsector. Leeuwarden is de Nederlandse hoofdstad voor watertechnologie en zet in op een versterking en profilering van agribusiness en de foodsector. Heerenveen: Innovatief maakprofiel, met sterke vertegenwoordiging van handel, transport en logistiek, waarbij sport en healthy lifestyle een beeldbepalende en kansrijke tak van bedrijvigheid is. Smallingerland: Innovatief maakprofiel, met sterke vertegenwoordiging van handel, transport en logistiek, met goede papieren als het gaat om het vervullen van een innovatieve (hightech) ontwikkelfunctie (innovatiecluster rondom Philips). Súdwest Fryslân: Heeft een grote maak- en handelscomponent. Daarnaast wordt het economisch profiel van deze gemeente gekenmerkt door water (toerisme en recreatie, sport, riool- en waterzuiveringstechnologie en scheepsbouw), door de vrijetijdseconomie en wellness De samenhang heeft betrekking op de inbedding van een bedrijf in een cluster van kennis, ontwikkeling, toeleveranciers, producenten en dienstverleners in de regio. Deze inbedding in een regionaal systeem zorgt ervoor dat bedrijven continu worden uitgedaagd om gezamenlijk te werken aan vernieuwing van producten, processen en markten en aldus schaal- en synergie-effecten bereiken. Bovendien is een bedrijf door deze samenwerking sterker verankerd in de regio, waardoor ze minder snel zal vertrekken als zich elders een marktkans voordoet. De concurrentiekracht, het verdienvermogen en de samenhang van de regionale economie worden niet alleen bepaald door bedrijven en instellingen, maar ook door de mensen die er werken. De aanwezigheid van (hoogwaardige) kennis wordt een steeds belangrijke factor voor de economische dynamiek en het innovatievermogen van een regio. Ontwikkelde landen als Nederland concurreren niet zozeer op kosten, maar op het menselijk kapitaal (kennis, creativiteit en productiviteit van mensen). Eén van de belangrijkste knelpunten waar het bedrijfsleven in de huidige economische crisis mee kampt, is het vinden van voldoende financiering. Vooral jonge, innovatieve en sterk groeiende bedrijven hebben moeite om voldoende middelen te genereren. Aan de andere kant de meer op het platteland georiënteerde gemeenten, waar de landbouw en de industrie relatief goed vertegenwoordigd zijn. De dienstensector neemt in de plattelandsgemeenten een kleiner aandeel in. Ook zien we dat juist de toeristische sector voor de meer perifeer gelegen gebieden van Fryslân van groot belang is en een motor voor werkgelegenheid en bestedingen. Een regio kan niet overal goed in zijn, dus het is zaak de middelen te focussen op een beperkt aantal sterke en/of kansrijke economische clusters. Deze clusters moeten bij voorkeur zijn ingebed in de historie van de Friese economie, bijdragen aan de oplossing van belangrijke maatschappelijke problemen, substantiële nieuwe marktkansen bieden, en perspectief hebben op een aanzienlijke groei van de werkgelegenheid. De ontwikkeling van deze clusters en het opbouwen van duurzame concurrentiekracht vergt langjarige investeringen in samenhangende programma s. 18 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 19

11 Op basis van het belang en de potentie voor Fryslân zijn in het verleden de volgende speerpunten geselecteerd: 1. Agro-food; 2. Duurzame energie; 3. Toerisme; 4. Watertechnologie; 5. Gezondheidseconomie/Healthy Ageing. De historie en mate waarin de provincie deze speerpunten stimuleert, verschilt per speerpunt. Bovendien zijn niet voor al deze speerpunten de ingrediënten voor verdere ontwikkeling hetzelfde. Bijvoorbeeld bij watertechnologie is de afgelopen jaren sterk geïnvesteerd in het ontwikkelen van een excellente kennispositie (Wetsus) en ligt de komende tijd de nadruk op het omzetten van deze kennis in meer business en export. Bij toerisme is niet zozeer kennisontwikkeling van belang, maar gaat het vooral om meer samenwerking in aanbod en marketing om meer toeristen aan te trekken en ze langer te binden. Echter, een regionale economie kan alleen floreren als ook de basis op orde is. De economische clusters moeten ingebed zijn in een breder systeem van bedrijven en instellingen. Zo zijn bijvoorbeeld de maakindustrie en installatiebranche in Fryslân sterk aanwezig. Zij zijn niet alleen belangrijk vanwege hun algemene bijdrage aan de Friese economie, maar ook vanwege hun bijdrage aan innovaties in speerpuntsectoren als watertechnologie, energie en agrofoodsector. De kwaliteit van de leefomgeving is een belangrijke vestigingsplaatsfactor. Fryslân is een prachtige provincie, met veel water, natuurschoon en cultuur(historie). Op allerlei manieren wordt gewerkt aan behoud en verbetering van de leefomgeving en hierin hebben wij de afgelopen jaren fors geïnvesteerd. Binnen dit thema zetten we selectief in op onderwerpen die bijdragen aan crisisbestrijding op korte termijn en een beter economisch perspectief op de langere termijn. We hebben er voor gekozen om maatregelen te definiëren die direct een impuls geven aan de bebouwde omgeving. Zo willen we een boost geven aan de woningmarkt die op dit moment volledig op slot zit. En een aantal gerichte investeringen in de bebouwde omgeving ondersteunen, zoals uitbouw van onze Friese iconen (Thialf, de Afsluitdijk en KH18) en het behoud van onze karakteristieke gebouwen. 2.4 Hoe willen we dat bereiken? Deze investeringsagenda bevat enerzijds maatregelen om op korte termijn de werkloosheid terug te dringen. Anderzijds gaat het erom op lange termijn de economische structuur van Fryslân substantieel en duurzaam te versterken. Daartoe zetten we in op vijf fundamentele randvoorwaarden: 1. Vergroten van het innovatievermogen (kennisintensiteit, arbeidsproductiviteit) van met name het MKB, waarbij de provincie zich vooral richt op het scheppen van randvoorwaarden voor samenwerking, kennisuitwisseling en (co)financiering van bedrijfsinstrumenten. 2. Beschikbaarheid van bedrijfsfinanciering (kapitaal) voor situaties waarbij de markt tekort schiet, zoals voor jonge en startende ondernemingen, groei en export. Hierbij gaat de provincie niet zelf bankje spelen, maar de drempel voor het MKB tot de financiële sector verlagen. 3. Versterking van het menselijk kapitaal (gekwalificeerd arbeidsaanbod) en de kennisinfrastructuur (onderzoek en ontwikkeling), waarbij de primaire verantwoordelijkheid ligt bij bedrijfsleven en onderzoeks- en onderwijsinstellingen, maar de provincie ondersteuning biedt in de vorm van afstemming, stimulering, advies en (soms) cofinanciering. 4. Vergroten van het organiserend vermogen van bedrijven, kennisinstellingen en overheden (triple helix), waarbij de provincie een stimulerende en coördinerende rol vervult. 5. Het vergroten van de aantrekkelijkheid van de woon- en leefomgeving door onder meer goed voor onze beeldbepalende panden te zorgen en een kwaliteitsslag in de woningvoorraad te stimuleren. Onze inzet op deze randvoorwaarden is niet alleen financieel. We investeren bijvoorbeeld ook in het vormen van netwerken om onze middelen zo duurzaam mogelijk in de mienskip te laten landen. 2.5 Investeringsdoelstellingen en indicatoren Deze investeringsagenda omvat uiteenlopende thema s en doelen. We kiezen voor het bepalen van een beperkt aantal programmadoelen en indicatoren, die indicatief zijn voor wat we in het betreffende thema willen bereiken 2. Hoofddoelen 1. Werkgelegenheidstoename Toename van tijdelijk arbeidsjaren t/m 2016 en vaste arbeidsjaren t/m Revolverendheid Van het totaal ingezette kapitaal van 300 mln. wordt in minimaal 115 mln. terug ontvangen Multiplier Het totaal ingezette kapitaal van 300 mln. heeft in 2020 minimaal 300 mln. aan externe cofinanciering (privaat & publiek) opgeleverd. 2 Vergelijk de rode lijst die we kennen in het Natuurbeleid, waarbij de situatie van een bepaald soort indicatief is voor de stand van zaken van de natuur in het gebied. 3 Het gaat om behoud en creatie van arbeidsplaatsen bruto, waarbij geen rekening is gehouden met verdringing van bestaande arbeidsplaatsen, toename van arbeidsproductiviteit, etc. (leidend tot een lager netto aantal arbeidsplaatsen), noch met de extra werkgelegenheid die voortkomt uit de investeringen van derden (multiplier). Bron: BCI Global Wij verwachten dat we middelen na ongeveer 15 jaar terug zullen vloeien (onder andere door bijzondere beheersituaties). 5 Betreft 50% van totale investeringen, exclusief Thialf en investeringsagenda s Heerenveen en Smallingerland, waarover al in eerder stadium is besloten en die niet revolverend zijn. 20 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 21

12 Economische Structuurversterking 1. Innovatievermogen Stijging op de innovatie-index van score 72 in 2012 naar het nationaal gemiddelde van 100 in 2020 (Bron ING). 2. Bedrijfskapitaal Er is in 2020 aan 500 bedrijven voor in totaal 100 mln. aan financiering (leningen, participaties, garanties, etc.) verstrekt. 3. Export Toename van het aandeel exporterende bedrijven van 7% in 2012 naar 10% in 2020 (Bron CBS). Menselijk Kapitaal 1. Werkloosheid De werkloosheid is afgenomen van 10 % in 2013 tot 5% in 2020 (Bron UWV). 2. Arbeidsmarkt-Onderwijs 15 tot 20 trajecten van bedrijfsleven en onderwijsinstellingen gericht benodigde opleidingstrajecten en competentieverbetering via bedrijfsvraagstelling in de periode (inspanningsindicator). 3. Kwaliteit onderwijs De posities van NHL, Stenden en Van Hall op de hogescholenbarometer zijn verbeterd ten opzicht van begin 2014 (Bron: Studie in Cijfers) én uit de gegevens MBO aansluiting onderwijsarbeidsmarkt blijkt dat de match in Fryslân is verbeterd ten opzichte van begin 2014 meetmoment Kwaliteitsverbetering van de leefomgeving 1. Opwaardering van de bebouwde omgeving Restauratie, herbestemming en onderhoud van 100 karakteristieke panden en kleinschalige bouwwerken in de periode Aanvalsplan woningmarkt Kwaliteitsverbetering van tenminste 1250 woningen. 3. Aanvalsplan woningmarkt De doorstroming op de woningmarkt is verbeterd, de verhuismobiliteit laat een groei van 500 personen zien ten opzichte van Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 23

13 hoofdstuk 3Strategische thema s In de sectoren agrofood en recreatie & toerisme is er sprake van een substantiële werkgelegenheidsbijdrage (9% resp. 7%, oftewel resp arbeidsplaatsen). Deze sectoren zijn beide belangrijke dragers van de ruimtelijke karakteristiek en spreiding over de provincie. Fryslân wordt in ruimtelijke zin gewaardeerd en geassocieerd met landbouw en de toeristische dragers de wadden, Elfsteden en water. In beide sectoren is sprake van een zichtbare kennisinfrastructuur, inclusief gerichte MBO/HBO opleidingen bij Van Hall Larenstein en Stenden Hogeschool. Op het gebied van innovatie en valorisatie is de Dairy Campus het nationale en internationale centrum voor onderzoek, innovatie, educatie en training in de agrofood sector. Het European Tourism Future Institute (ETFI) is het kennis- en expertisecentrum van de school of Leisure and Tourism management en heeft in 2012 de status van Centre of Expertise gekregen. Dit biedt kansen om verder uit te groeien tot een internationaal onderzoeksinstituut op het gebied van tourism, leisure & hospitality. Zowel in de landbouw als in de toerismesector is in de afgelopen 15 jaar fors geïnvesteerd. Dit getuigt van een (politiek) gedragen ambitie om juist in deze sectoren de concurrentiekracht duurzaam te vergroten. De keuze om in dit kader prioriteit te geven aan deze twee sectoren, sluit aan op het vigerende beleid en plannen. 3.1 Economische structuurversterking In deze investeringsagenda stimuleren we de economische structuur langs drie sporen, namelijk via versterking van de speerpuntprogramma s, verbetering van de toegang tot bedrijfsfinanciering en meer algemene stimulering van het MKB Speerpuntprogramma s Een investering van 300 mln. lijkt veel, maar heeft in economische opzicht maar een betrekkelijk klein effect. Ter vergelijking: in 2010 bedroegen de totale Friese investeringen 3,2 miljard in activa (bron: CBS). Dat betekent simpelweg dat in het investeringsprogramma keuzes moeten worden gemaakt. In de economische beleidsvisie (2012) hebben we ingezet op vijf speerpuntsectoren, die aansluiten op de kwaliteiten van onze provincie en de nodige economische massa en potentie hebben. In deze investeringsagenda willen we meer focus in de keuze voor de speerpunten aanbrengen. We leggen vooral de nadruk op die speerpuntsectoren waarin we het meeste effect denken te kunnen bereiken door via een clusteraanpak het innovatievermogen en de marktpositie van bedrijven duurzaam te versterken. Sterker maken wat al sterk is door gericht mee te investeren in maatregelen waar met beperkte investeringsomvang toch verschil kan worden gemaakt, in drie prioritaire sectoren: 1. Agrofood; 2. Watertechnologie; 3. Recreatie & Toerisme. Bij de keuze voor de bovenstaande drie speerpuntsectoren is gekeken naar een aantal eigenschappen en randvoorwaarden die de (economische) potentie onderbouwen en een clusteraanpak legitimeert. Met de oprichting van het onderzoeksinstituut Wetsus, de watercampus en het waterapplicatiecentrum, is de basis gelegd voor een volwaardig cluster op het gebied van watertechnologie en is er sprake van een kennisinfrastructuur voor onderwijs, onderzoek en innovatie. In termen van werkgelegenheid is het een relatief jonge en daarom kleine sector ( arbeidsplaatsen). Wel is het voor de toekomst een economische kansrijke sector met een duidelijke groeiverwachting. Met de keuze voor watertechnologie als prioritaire sector draagt het programma WFF, bij aan de versterking van de structuurversterking en een samenhangend cluster in de watertechnologie. De sectoren duurzame energie en zorgeconomie/healthy ageing zijn eveneens sterke sectoren met een behoorlijk aandeel in de Friese werkgelegenheid. Echter, wij beschouwen in de investeringsagenda deze sectoren niet als speerpuntsectoren, waar met structuurversterkende maatregelen en een clusteraanpak prioriteit aan wordt gegeven. Wij zullen met WFF in deze sectoren vooral duurzaamheid en innovaties stimuleren: Duurzame energie is in Fryslân een kleinere sector (8.100 voltijd banen), met weinig samenhang en nauwelijks een gerichte kennisbasis. De kennisbasis zit vooral in Groningen en bij ECN. Wel willen we met het Fonds Skjinne Fryske Energie (FSFE) en met de keuze voor de verduurzaming van de woningvoorraad fors investeren om particulieren in Fryslân te stimuleren duurzaam energie te produceren en energie te besparen. De zorgsector/healty ageing is weliswaar een grote sector ( arbeidsplaatsen), maar kent in Fryslân nog geen echt economisch cluster met een eigen kennisbasis die kan worden gevaloriseerd. Bovendien is er geen sprake van een cluster van innovatieve bedrijvigheid wat als aanjager en katalysator kan fungeren. Er ligt in het zorgdomein wel een uitdaging om in de toekomst de beschikbaarheid en betaalbaarheid van voldoende en kwalitatieve zorg in Fryslân te waarborgen. De zorgsector zien wij echter niet als een nieuw economisch stuwend domein. De opgave binnen WFF is vooral het stimuleren van innovatieve zorgconcepten via bestaande netwerken en het ondersteunen van incidentele innovaties. 24 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 25

14 De kracht van een economisch speerpunt is afhankelijk van de volgende elementen: Massa, diversiteit en dynamiek aan stuwende bedrijvigheid (inclusief innovatievermogen, ondernemerschap en aantrekkelijkheid voor bedrijven van buitenaf); Onderscheidende kennispositie (publieke en private R&D, zowel generiek als in bepaalde technologische niches/specialisaties); Open innovatieklimaat (mate waarin bedrijven en kennisinstellingen samenwerken aan innovaties, aanwezigheid van ondersteunende R&D-faciliteiten en aanjaagorganisaties); Beschikbaarheid van voldoende, gekwalificeerde kenniswerkers en vakmensen; Kansen voor marktontwikkeling (via proeftuinen/demo s, aanwezigheid van lead users, inclusief overheid als launching customer en exportmogelijkheden); Toegankelijkheid tot financiering in alle fases van bedrijfsontwikkeling; Faciliterende infrastructuur, zoals toplocaties, breedband en aantrekkelijke woonen leefomgeving. Een deel van deze elementen is reeds op orde. In deze agenda zoeken we naar aanvullingen om het programma meer robuust te maken. Budget incidentele financiering Naast de inzet van maatregelen en instrumenten voor de speerpuntsectoren is er een overkoepelend budget binnen de speerpuntsectoren voor incidentele financiering van uitzonderlijke projecten die het verschil kunnen maken en een unieke kans bieden voor economische structuurversterking. Hiervoor is een budget beschikbaar van 9 mln Agrofood Uitgangssituatie Fryslân heeft een eeuwenlange traditie in de landbouw en daarbinnen een sterke zuivelsector opgebouwd. De provincie telt ca agrarische bedrijven en 270 vestigingen in de voedingsmiddelenindustrie. De landbouw is beeldbepalend voor het Friese landschap door de aanwezigheid van veel melkvee en karakteristieke boerderijen. Van de nationale melkproductie en verwerking vindt 40% in Noord- Nederland plaats. Ook wat betreft werkgelegenheid is de agrofoodsector van groot belang. Ruim 9% van de werkenden in Fryslân is in 2012 werkzaam in de landbouw, voedingsmiddelenindustrie of toelevering. Hoewel er in de landbouw en de voedselverwerkende industrie de afgelopen 10 jaar sprake is van een dalende werkgelegenheid, wordt de komende jaren weer groei verwacht. Onder meer door de komst van de kaas- en weifabrieken van Aware en Fonterra, een nieuwe fabriek voor baby- en kindervoeding van Ausnutria Hyproca, investeringsplannen bij Friesland Campina en ontwikkelingen rondom de Dairy Campus/Newtonpark. De komende jaren wordt een bedrag tussen de 0,5 miljard en 1 miljard geïnvesteerd in de zuivelverwerkende industrie. De geplande investeringen zijn van groot belang voor Friese toeleveranciers die ingeschakeld worden om de nieuwbouw of uitbreidingsinvesteringen te realiseren, zoals ingenieurs-, bouw- en installatiebedrijven en machinefabrieken die gespecialiseerde productiesystemen leveren. Door de komst van de grote zuivelverwerkende fabrieken in Heerenveen en de forse uitbreiding van Friesland Campina in Leeuwarden is er een grote aanzuigende werking op goedgeschoold personeel (o.a. procesoperators). De structurele beschikbaarheid van goed geschoold personeel in Fryslân voor de agrofoodsector en aanpalende sectoren is dan ook van groot belang. Naast de zuivelsector is er de kleinere, maar tevens sterke akkerbouwsector, met de pootaardappel als belangrijkste gewas en de aanwezigheid van de hele keten van toelevering en afzet Ook de glastuinbouw is het vermelden waard, niet zozeer vanwege de omvang (ca. 115 ha), maar vanwege de werkgelegenheid in Noordwest Fryslân en de forse uitbreidingsplannen van een aantal ondernemers. De agrofood sector in Fryslân is een belangrijke motor van de Friese export. Een kwart van de uitvoer wordt gerealiseerd door de landbouw, de voedingsmiddelenindustrie en de verbonden groothandel en transport. Er liggen groeikansen voor het internationaal vermarkten van agribusiness producten en kennis. Het bedrijfsleven is hierin leidend. Uitdagingen Een groot deel van de export is gericht op Europa, maar andere groeimarkten (BRICS-landen, Turkije e.d.) lijken op termijn kansrijker. Daarbij gaat het niet alleen om export van land- en tuinbouwproducten, maar ook om export van agrokennis. Door de afschaffing van de melkquota zullen melkprijzen meer fluctueren. Vanwege aanhoudende schaarste blijven voerkosten ook de komende jaren hoog. Gevolg is dat de rendementen onder druk blijven staan. De uitdaging is meer toegevoegde waarde uit de producten te halen en de export kansen te vergroten. Consumenten stellen steeds hogere eisen aan voedselveiligheid, duurzame productie en afstemming met de omgeving. Producenten kunnen zich onderscheiden op het gebied van voedselveiligheid door 100%-controles. Bij duurzame productie en afstemming met de omgeving gaat het onder meer om een goede ruimtelijke inpassing, reductie van inputs (energie, grondstoffen, water, vervoer, e.d.), terugdringing van emissies en sluiten van kringlopen. Uitdaging bij de produktontwikkeling en vermarkting, is meer te onderscheiden op innovatie, kwaliteit en duurzaamheid, dan op volume 6. Een groot deel van de Friese agrofood sector bestaat uit MKB- en Agrobedrijven. De innovatiekracht van Fryslân wordt voor een groot deel bepaald door deze sector. Door wegvallen van de middelen voor toegepast onderzoek en valorisatie valt er een gat in de financiering van valorisatie. Leeuwarden heeft de kans om zich te ontwikkelen tot het internationale kennis- en expertisecentrum voor onderwijs, onderzoek en innovatie in het domein van Agro & food business 7. Om de toename en kwaliteit van de innovaties te verhogen, zal het organiserend vermogen van de sector moeten worden vergroot. Het melkveehoudersbestand vergrijst. Opvolgers en hun familie stellen zich zakelijker op en banken gaan korter financieren, zodat bedrijfsovernames steeds moeilijker realiseerbaar zijn. Uitdaging is de dynamiek in de sector te behouden. Ook het bedrijfskapitaal om doorgroei te realiseren wordt steeds schaarser 8. 6 Stimulering van innovaties en cross over toepassingen met andere sectoren is generiek uitgewerkt in hfdst bedrijfsfinanciering 7 De kennisinfrastructuur is uitgewerkt in hfdst 3.2 Menselijk Kapitaal 8 Voldoende financiering/kapitaal voor het MKB is generiek uitgewerkt in hfdst bedrijfsfinanciering 26 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 27

15 Ambities Fryslân heeft de potentie om uit te groeien tot een internationaal brandpunt in de agrofood sector, met name de zuivel. In 2030 is Fryslân uitgegroeid tot een volwaardig cluster met een onderscheidende kennispositie en volop ondernemerschap en innovatie in de hele keten van toelevering, primaire productie, verwerking, detailhandel, consument en dienstverlening. Bedrijven en medewerkers vestigen zich graag in Fryslân. Internationaal zijn we toonaangevend voor onderwijs, onderzoek en innovatie op het gebied van agrofood en zuivel in het bijzonder. Ook hebben we een groeiende reputatie op het gebied van waardevermeerdering van gewassen en producten. Het merk Fryslân en Frisian Farming and Dairy wordt internationaal geassocieerd met kennis en kwaliteit en met gezond en veilig voedsel. Fryslân loopt in de groene economie voorop in duurzame zorg voor dier, natuur, landschap en milieu. Huidig beleid Het huidige beleid omvat de landbouwagenda en het uitvoeringsprogramma agrofood. Onder het motto Landbouw in Fryslân anno 2020: modern en groen zet de landbouwagenda in op een duurzaam renderende en duurzaam producerende landbouw, alsmede op een landbouw die meer diversifieert. De provincie ondersteunt dit door in het omgevingsbeleid de landbouw de ruimte te bieden, als regisseur van het landelijk gebied randvoorwaarden te scheppen waarbinnen de landbouw zich kan ontwikkelen, en het stimuleren en ondersteunen van de ontwikkeling en toepassing van kennis en innovaties. Binnen de agrofood is de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in uitbouw van de kennisinfrastructuur en kennisvalorisatie/innovatie (Dairy Campus) en versterking van het organiserend vermogen (Innexus, Food Circle, clusterorganisatie Agrofood/Biobased Economy). In de uitvoeringsagenda agrofood staan verdere vergroting van het innovatief vermogen bij bedrijven en de beschikbaarheid van goed gekwalificeerd personeel centraal. Plus van WFF De investeringen in het kader van Wurkje foar Fryslân bouwen hierop voort en richten zich op verdere versterking van de concurrentiekracht van het MKB via uitbouw van de export, en versterking van relevante netwerkinitiatieven. De faciliteiten voor innovatie en kennisvalorisatie krijgen binnen WFF extra aandacht. Aanjagen en (mede)financieren van bestaande en passende netwerkinitiatieven zoals Innexus, Food Circle en Food Future en blijvende participatie in regionale en nationale netwerken. Instrumenten Maatregel Instrument Financiële omvang Stimulering, ondersteuning en financiering van marketingen exportactiviteiten van het MKB en de beschikbaarheid van faciliteiten en financiering om een met een internationaal programma een aantal jaren actief en zichtbaar te zijn in strategisch gekozen landen en sectoren. Uitbreiding van de onderzoeksfaciliteiten voor het ontwikkelen van prototypes, proefopstellingen en opschaling, afgestemd op de vraag van het bedrijfsleven. Aanjagen en (mede)financieren van bestaande en passende netwerkinitiatieven zoals bijvoorbeeld Innexus, Food Circle en Food Future en blijvend participeren in regionale en nationale netwerken. Beoogde financiering 12 mln Watertechnologie Uitgangssituatie Subsidie en/of kredietsubsidie en/of 5 mln. rantiesubsidie t.b.v. exportstimulering. Subsidie en/of kredietsubsidie t.b.v. 5 mln. derzoeksfaciliteiten. Subsidie t.b.v. 2 mln. en netwerkvorming. In Noord-Nederland zijn ongeveer 125 vestigingen actief in watertechnologie 9. Het totaal aantal arbeidsplaatsen bedraagt en de omzet is ca. 700 mln. Binnen Noord-Nederland is de grootste concentratie van watertechnologievestigingen te vinden in Fryslân, namelijk ca. 75 vestigingen, met banen. De noordelijke watersector is de afgelopen jaren aanzienlijk gegroeid, zowel qua omzet als qua startups. De belangrijkste behoeften om marktkansen te benutten, zijn financiële middelen, samenwerking met andere bedrijven, en meer kennis van markt en gebruikers. De helft van de bedrijven heeft momenteel vacatures en twee derde verwacht de komende vijf jaar een groei van de werkgelegenheid. Doelstellingen Vergroting van de internationale zichtbaarheid/export; Uitbreiding van het innovatieve vermogen van ondernemingen, onderzoek en onderwijs door een toename van valorisatieprojecten; Vergroten van de kennisvalorisatie in bestaande regionale netwerken. Maatregelen Stimulering, ondersteuning en financiering van gerichte marketing- en exportactiviteiten van het MKB. Met een internationaal programma een aantal jaren actief en zichtbaar zijn in strategisch gekozen landen en sectoren; Uitbreiding van de onderzoeksfaciliteiten voor het ontwikkelen van prototypes, proefopstellingen en opschalingsfacilities, afgestemd op de vraag van het bedrijfsleven; Noord-Nederland en met name Fryslân beschikt over een uitgebreide kennisinfrastructuur op het gebied van watertechnologie. In het toptechnologische instituut Wetsus werken 16 kennisinstellingen. Ook in laboratoria van drinkwaterbedrijven wordt hoogwaardig onderzoek naar waterkwaliteit verricht. Binnen de hogescholen Van Hall Larenstein (VHL) en Noordelijke Hogeschool Leeuwarden (NHL) bestaan gerichte opleidingen en toegepast onderzoek op het gebied van watertechnologie. Ter ondersteuning van het MKB hebben beide hogescholen het Centre of Expertise Watertechnology (CEW) opgericht. Bij VHL is een Water Applicatie Centrum gevestigd dat faciliteiten biedt aan bedrijfsleven en onderwijs- en kennisinstellingen. Voor startups en jonge bedrijven is nabij VHL een Business en Science Centre ontwikkeld, waarin inmiddels 15 bedrijven zijn gevestigd. Daarnaast zal het omliggende gebied verder worden uitgebouwd tot Watercampus. Bovendien is onder meer door het Friesland College een Centrum voor Innovatief Vakmanschap (CIV) Water opgericht, dat de ontwikkeling van mbo ers voor de Nederlandse en internationale watersector ondersteunt. 9 Bron: BBO/Grontmij, Watertechnologie in Noord-Nederland, december Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 29

16 Uitdagingen Het verwerven van een groter aandeel van de wereldmarkt voor schoon drinkwater, industriewater en afvalwaterzuivering. Belangrijke aandachtspunten bij de verbetering van de concurrentiepositie zijn de beperkte omvang van de thuismarkt, voldoende bedrijven met kritische massa 10, de verkorting van de time-tomarket en versterking van focus, samenwerking en branding; Knelpunten op de arbeidsmarkt zijn met name onvoldoende instroom van technici, het niet aansluiten van kennis en vaardigheden van afgestudeerden op de behoefte, onvoldoende mensen die beta- en gammakennis combineren en onvoldoende samenwerking op brancheniveau; 11 De belangrijkste knelpunten bij innovatie zijn de hoge financiële risico s 12, financiering van export, onvoldoende kennisvalorisatie, beperkte mogelijkheden voor referenties in Nederland en versnippering van de sector; Een andere belangrijke uitdaging voor de watertechnologiesector is het stimuleren van cross overs met andere speerpuntsectoren. Door substantieel hergebruik van energie en grondstoffen uit afvalwater, toepassing van innovatieve concepten voor waterbesparing, ontzilting in de landbouw, ontwikkeling van nieuwe toeristische activiteiten op basis van demo s. 13 Ambities De ambitie is om Nederland te ontwikkelen tot de Europese Watertechnologie Hub, met de Water Campus in Leeuwarden als kristallisatiepunt. Het is de bedoeling het bestaande netwerk uit te bouwen tot meer dan 150 bedrijven en 30 universiteiten/ instellingen uit binnen- en buitenland. Samen willen we structureel werken aan ontwikkeling en vermarkting van nieuwe watertechnologieën. We willen wereldleider worden op het terrein van innovatieve watertechnologie. Dit betekent een groei van het aantal kenniswerkers op en rond de Watercampus Leeuwarden van de huidige 300 tot 2000 in 2020 en een forse toename van werkgelegenheid bij toeleverende industrie en dienstverlening. Daarmee wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan het nationale topsectorenbeleid, de grote maatschappelijke uitdagingen van de EU en de Millenniumdoelen van de Verenigde Naties op het gebied van voldoende en veilig water en sanitatie. Huidige beleid De provincie Fryslân en gemeente Leeuwarden hebben een langjarig commitment uitgesproken om het cluster verder te ontwikkelen tot Europese Watertechnologie Hub. Dit blijkt uit de financiering van Wetsus tot 2020 (onder voorwaarden), de uitbouw van de Watercampus Leeuwarden, de Samenwerkingsagenda provincie-gemeente en de reservering van REP-regiogelden voor het valorisatieprogramma watertechnologie tot De uitbouw van het cluster watertechnologie richt zich op de structuurversterking met als actielijnen: Valorisatie van kennis; Vergroting van de internationale zichtbaarheid; Versterken van de verbinding met andere sterke en kansrijke sectoren; Continuering doorlopende leerlijn. Via deze actielijnen zullen ook de Friese maakindustrie en toeleveranciers van goederen en diensten sterker aan het watertechnologiecluster worden verbonden. Financiering van de ontwikkeling van prototypes (in de vorm van subsidies) is mogelijk uit o.a. Noordelijke innovatie en ondersteuningsfaciliteit (NIOF) en Fryslân Fernijt en van groei/commercialisatie (in de vorm van risicodragend vermogen) via o.a. het Doefonds i.o., NOM en nationale fondsen. Ter ondersteuning van marktontwikkeling zijn de afgelopen jaren tal van demo s en pilots ontwikkeld, zoals onder andere Waterschoon Sneek (decentrale sanitatie en hergebruik op wijkniveau), Pilot Blue Energy bij de Afsluitdijk, en verduurzaming van de waterketen gericht op zelfvoorziening op de Waddeneilanden. Ook is gewerkt aan ontwikkeling van financieringsfaciliteiten voor innovatie en marktontwikkeling, zowel subsidies (o.a. via Fryslân Fernijt) als risicodragende mogelijkheden (op nationaal, Noord-Nederlands, via NOM, en provinciaal niveau), maar het gewenste pakket staat nog niet in de steigers. De Water Alliance draagt zorg voor het benodigde organiserend vermogen door partijen te verbinden en de aanwezige kracht en faciliteiten te promoten naar doelgroepen in binnen- en buitenland. Plus van WFF Om een groter markaandeel te verkrijgen en de opgebouwde kennis om te zetten is business, is vooral een extra inzet op internationale promotie en export nodig. Potentiële klanten willen goed lopende praktijkvoorbeelden van nieuwe technieken of concepten zien. Het beschikken over faciliteiten voor demo s is daarbij een belangrijk. Maar ook de actieve zoektocht naar leads en business cases is net zo belangrijk. Daarnaast zullen de faciliteiten voor kennisuitwisseling tussen bedrijven, onderwijsen onderzoeksinstellingen blijvend moeten worden ondersteund. Doelstellingen Vergroting van de internationale zichtbaarheid/export, onder andere door verbetering van de toegankelijkheid tot met name de industrie/landbouw/publieke markten in onder meer Oost-Europa en de toerisme/landbouw/publieke markten in Zuid-Europa (substantiële EU-middelen waarvan 10% kan worden besteed aan Centers of Excellence in overige lidstaten) en ontwikkeling van grootschalige voorbeeld-/icoonprojecten voor deze markten. Het onverminderd verder uitbouwen van het watertechnologie cluster is een belangrijke succesfactor voor het realiseren van het doel om meer kenniswerkers aan te trekken in zowel onderzoek, maar zeker ook in de zich vestigende en groeiende bedrijven in de regio. 10 Behoud en uitbreiding van bedrijvigheid met kritische massa is uitgewerkt in hfdst Stimuleren MKB 11 De aansluiting arbeidsmarkt-onderwijs is uitgewerkt in hfdst 3.2 Menselijk Kapitaal 12 Voldoende financiering/kapitaal voor innovaties is generiek uitgewerkt in hfdst bedrijfsfinanciering 13 Stimulering van cross over toepassingen met andere sectoren is generiek uitgewerkt in hfdst bedrijfsfinanciering 30 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 31

17 Maatregelen Naast de activiteiten die vanuit het reguliere beleid worden gefaciliteerd en gefinancierd, zijn de belangrijkste maatregelen onder WFF: Ondersteuning van de internationale zichtbaarheid en export om toegang te krijgen tot de watermarkt in geselecteerde landen, via missies, propositieontwikkeling, demo s, proof of concepts. Maar vooral bedienen we het MKB met concrete business cases; Ondersteuning van grootschalige demo s voor nieuwe technieken/concepten, demosites voor decentrale concepten op bijvoorbeeld de Watercampus, maar ook cross overs met bijvoorbeeld de agrofood op Dairy Campus; Ondersteuning/borging kennisuitwisseling tussen bedrijven, onderwijs en onderzoeks/kennisinstellingen door bijvoorbeeld de Water Alliance en/of het Water Applicatie Centrum. jachthavens. Het aantal toeristische overnachtingen van buitenlandse gasten is in de periode met een kleine 1 miljoen ongeveer gelijk gebleven (25% van het totaal aantal overnachtingen). Vergeleken met het Nederlandse gemiddelde van 32% valt hier nog wat te winnen. De Friese evenementen zijn populair. Het aanbod van toeristische-recreatieve attracties en voorzieningen in Fryslân is kleinschalig en beantwoordt onvoldoende aan de behoefte van de consument. De kennisinfrastructuur omvat onder meer gespecialiseerde opleidingen bij hogeschool Stenden en het daaraan verbonden expertisecentrum European Tourism Futures Institute (ETFI). De afgelopen jaren is de werkgelegenheid in de sector teruggelopen. De markt voor verblijfsaccommodaties is grotendeels verzadigd. De bezettingsgraad en gemiddelde verblijfsduur lopen terug. Er lijkt enkel nog ruimte te bestaan voor vernieuwend aanbod in het luxe hotel- en campingsegment. Mede door het overwegend kleinschalige karakter van de meeste bedrijven innoveert de sector relatief weinig, lopen de investeringen terug en daalt de kwaliteit van het aanbod. Instrumenten Uitdagingen Maatregel Instrument Financiële omvang Ondersteuning van de internationale zichtbaarheid en export om toegang te krijgen tot de watermarkt in geselecteerde landen, via missies, propositieontwikkeling, demo s, proof of concepts, maar vooral het MKB te bedienen met concrete business cases. Ondersteuning van grootschalige demo s voor nieuwe technieken/concepten, demosites voor decentrale concepten op bijvoorbeeld de watercampus, maar ook cross overs met bijvoorbeeld de Agrofood op Dairy Campus. Ondersteuning/borging kennisuitwisseling bedrijven, onderwijs en onderzoeks-/kennisinstellingen door bijvoorbeeld de Water Alliance c.q. de watercampusorganisatie. Beoogde financiering 12 mln Toerisme en Recreatie Uitgangssituatie Subsidie 3 mln. kredietsubsidie t.b.v. internationale acquisitie en propositieontwikkeling Subsidie t.b.v onderzoek, haalbaarheid 4 mln. realisatie van demonstratiefaciliteiten Subsidie t.b.v. 5 mln. en netwerkvorming. De toeristische omzet in Fryslân is volgens de jaarlijkse Toerisme Monitor ruim 1 miljard. Fryslân staat vijfde op de lijst van provincies als het gaat om economische betekenis van toerisme voor de provincie. De economische betekenis van de toerisme- en recreatiesector is voor onze provincie bijna twee keer zo hoog dan gemiddeld in Nederland. Het gaat om meer dan bedrijven 14 en bijna 7% van de werkgelegenheid. De toerist die Fryslân bezoekt kiest het vaakst voor een verblijf op de Waddeneilanden. Dit bijzondere Nederlandse UNESCO erfgoed is een internationale toeristische trekker van formaat. Daarnaast is Fryslân een belangrijke watersportprovincie. Rond de 1,2 mln. overnachtingen worden doorgebracht in de 225 Friese Verhogen van de toegevoegde waarde, met name gezien het relatief korte seizoen; Stimuleren van samenwerking binnen de sector ten behoeve van gezamenlijke productontwikkeling en gerichte promotie; Versterken van de kennisinfrastructuur en het innovatief vermogen van de bedrijven; 15 Economische/maatschappelijke kansen door de status van Leeuwarden als Culturele Hoofdstad Ambities In 2030 bevindt Fryslân zich in de top 3 van de meest bezochte bestemmingen in Nederland. Het toeristisch marktaandeel van Fryslân in Nederland is de magische grens van 10% gepasseerd. Fryslân heeft zich met slimme campagnes goed geprofileerd. Ook een groeiend aantal buitenlandse bezoekers weet onze provincie te vinden. Het huidige doelgroep potentieel is niet meer beperkt tot de 500 km straal rondom Fryslân. Voor de komende 4 jaar staat Fryslân met Culturele Hoofdstad 2018 als katalysator voor de uitdaging om aantrekkelijker te worden voor buitenlandse markten. Fryslân wordt tot op heden vooral bezocht door toeristen binnen de 500 km straal, met name Duitsland en België. Massatoerisme past niet bij het karakter van onze provincie. Fryslân onderscheidt zich door optimalisering van niches: een unieke bestemming met een rijke historie en cultuur, een prachtig landschap, veel stedenschoon en een kwalitatief hoog en gevarieerd aanbod van toeristische voorzieningen (o.a. voor watersport) en accommodaties. We willen dit aanbod verder uitbouwen en vermarkten met de Unesco status van de Waddeneilanden, Zuid-West Fryslan met Sneek als kern van de Friese Meren, de Elf Steden, Harlingen als nieuwe bestemming voor cruisetoerisme en gezamenlijke, vernieuwende activiteiten (onder andere via Culturele Hoofdstad 2018). Het academisch klimaat is fors toegenomen door verbreding en verbetering van de kennisinfrastructuur en de strategische samenwerking in het centre of expertise Leisure, Tourisme & Hospitality. Er ligt een uitdaging om Fryslân/Leeuwarden als Culturele Hoofdstad 2018 te ontwikkelen tot de toeristische kennishoofdstad van ons land. 14 Betreft hotels/pensions, logies/ontbijt, kampeerterreinen, recreatiewoningen, groepsaccommodaties, jachthavens en botenverhuur, maar niet overige horeca, sportaccommodaties, benzinestations, etc. die deels van toerisme en recreatie profiteren. De vrijetijdseconomie versterkt het leefklimaat en de quality of life, waardoor onze provincie nog aantrekkelijker wordt voor bedrijven, bewoners en bezoekers. 15 De ontwikkeling van kennisinfrastructuur is opgenomen in hoofdstuk 3.2 Menselijk Kapitaal en zie voor innovatieondersteuning hoofdstuk Bedrijfsfinanciering 32 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 33

18 Huidige beleid De afgelopen jaren is veel geïnvesteerd in de toeristische basisinfrastructuur. Via het Friese Merenproject zijn de infrastructuur en voorzieningen voor watersport sterk verbeterd. Momenteel wordt gewerkt aan het verzilveren hiervan door het stimuleren van bestedingen aan wal, ecologie/mitigatie en duurzaamheid. In het programma Fryslân Toeristische Topattractie zijn de kaders voor vermarkting van onze unique selling points uitgewerkt, namelijk de Elfsteden, Grenzeloos Varen (Friese Merenproject), Wadden en Friese Wouden. Om innovatie en verduurzaming van toeristische bedrijven te bevorderen is de Subsidieregeling Toerisme Natuurlijk Fryslân (STINAF) opgezet, waarvan alle middelen inmiddels zijn besteed. Daarnaast werken we aan stroomlijning van de regiomarketing via Fryslân Marketing, Marrekrite en VVV Fryslân. In het kader van Culturele Hoofdstad 2018 werken wij met de gemeente Leeuwarden aan een spraakmakend programma en een festivalkalender met (inter)nationale topevenementen die brede doelgroepen aanspreekt. Leeuwarden streeft ernaar om jaarlijks 5% meer bezoekers naar Fryslân te trekken aan de hand van aantrekkelijke voorstellingen en internationale evenementen. Wij zien het programma Culturele Hoofdstad 2018 als de katalysator om meer internationale bezoekers te trekken en Fryslân/Leeuwarden verder te ontwikkelen op cultureel, toeristisch en maatschappelijk gebied. Plus WFF Op korte termijn valt winst te boeken door ondersteuning van stagnerende projecten die direct kunnen worden uitgevoerd. Daarnaast is de subsidieregeling voor innovatie en verduurzaming van toeristische bedrijven (STINAF) in 2009 volledig benut en wordt met WFF een vervolg mogelijk gemaakt. Om de bestaande versnippering tegen te gaan en het innovatievermogen te verhogen, is een extra impuls voor samenwerking tussen toeristische bedrijven en onderzoeks- en onderwijsinstellingen wenselijk. Aanzienlijke (inter)nationale kansen liggen in de status van Leeuwarden als Culturele Hoofdstad 2018 en uitbouw van de haven van Harlingen met faciliteiten voor cruiseschepen. Doelstellingen Impuls voor het realiseren van kwaliteitsverbetering en verduurzaming van toeristische verblijfsaccomodaties; Versterking van de samenwerking binnen de toeristische sector, gericht op kwaliteitsverbetering, een meer samenhangend aanbod, uitbouw van kennis en innovatie, en gerichte marketing voor specifieke doelgroepen; Maximale economische spinoff behalen uit culturele hoofdstad 2018; Unieke structuurversterkende projecten in de toerisme en recreatiesector faciliteren. Ondersteuning van (sleutel)projecten die bijdragen aan Culturele Hoofdstad Leeuwarden Ondersteunen unieke projecten die structuurversterkend zijn voor Fryslân (bijvoorbeeld Harlingen als haven voor grotere cruiseschepen). Instrumenten Maatregel Instrument Financiële omvang Stagnerende obstakelvrije projecten financieren voor werkgelegenheidsimpuls op korte termijn Subsidie PMJP 1,66 mln. Subsidieregeling t.b.v. innovatieve en duurzame toeristische producten en voorzieningen Ondersteunen van samenwerkingsinitiatieven tussen ondernemers, onderzoek en onderwijs Ondersteunen (sleutel) projecten die bijdragen aan Culturele Hoofdstad Leeuwarden 2018 en internationale marketing. Ondersteunen unieke projecten die structuurversterkend zijn voor Fryslân (bijvoorbeeld Harlingen als haven voor grotere cruise- schepen). Beoogde financiering 11,7 mln. voor het speerpunt R&T. Subsidie en kredietsubsidie 5 mln. Stinaf 2 regeling. Subsidie t.b.v. samenwerkingsinitiatieven ondernemers, 1 mln. onderzoek en onderwijs. Subsidie en/of kredietsubsidie 4 mln. evenementen. Subsidie en/of kredietsubsidie pm en/of garantiesubsidie t.b.v. incidentele structuurversterkende projecten (zie ) Budget incidentele financiering Naast de inzet van maatregelen en instrumenten voor de speerpuntsectoren is er een overkoepelend budget binnen de speerpuntsectoren voor incidentele financiering van uitzonderlijke projecten die het verschil kunnen maken en een unieke kans bieden voor economische structuurversterking. Hiervoor is een budget beschikbaar van 9,0 mln. Maatregel Instrument Financiële omvang Unieke structuurversterkende projecten mogelijk maken. 9,0 mln. Maatregelen Uitvoeren van obstakelvrije, stagnerende projecten gericht op korte termijn werkgelegenheidsimpuls; Verdere verbetering van de kwaliteit en duurzaamheid van toeristische bedrijven; Ondersteunen van samenwerkingsinitiatieven tussen ondernemers, onderzoek en onderwijs. 34 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 35

19 3.1.2 Bedrijfsfinanciering Uitdagingen Uitgangssituatie Er blijkt vooral behoefte aan aanvullende financiering vanuit de overheid voor: Banken zijn dankzij de financiële en economische crisis en hogere eisen (Basel III) terughoudender geworden met het verstrekken van bedrijfsfinanciering. Banken zoeken meer zekerheden, stappen pas later in en stellen hogere eisen. Vanuit de economische structuurversterkingsgedachte ligt de rol van de (provinciale) overheid van oudsher rond de stimulering van innovatie en starters. Door de relatief hoge risico s die hiermee samenhangen en het ontbreken van zekerheden kunnen vooral jonge en innovatieve bedrijven moeilijk in hun kapitaalbehoefte voorzien. Dit komt tot uitdrukking in het relatief beperkte aantal starters in Fryslân. Door het veranderende financiële klimaat en strengere kredieteisen van banken, ontstaat bij bedrijven ook in toenemende mate behoefte aan financiering van gewoon werkkapitaal. Het betreft hier enerzijds werkkapitaal om als financieel gezond bedrijf op korte termijn de uitstaande verplichtingen te kunnen voldoen 16. En anderzijds werkkapitaal om investeringen die op de lange termijn waarde hebben voor het bedrijf gefinancierd te krijgen. 17 Aanvullend is het voor nieuwe of bestaande ondernemers steeds lastiger om in het huidige economische en financiële klimaat een bedrijf over te nemen. Regelmatig geven jonge, snel groeiende bedrijven of bedrijven van elders aan bezig te zijn met een nieuwe vestigingsplaats, waarbij Fryslân wordt afgewogen tegen andere locaties. Eén van de factoren die bij deze afweging een rol speelt, is de beschikbaarheid van lokale faciliteiten en financiering. Deze bedrijven kunnen uiteraard gebruik maken van de beschikbare fysieke infrastructuur en financiële instrumenten. In uitzonderlijke gevallen is een extra impuls gewenst om een toonaangevend bedrijf te behouden of binnen te halen, bijvoorbeeld door (met revolverend middelen) innovatieve activiteiten te faciliteren. Uit een recente brief van minister Kamp van Economische zaken aan de Tweede kamer over ondernemingsfinanciering 18 blijkt dat het totale uitgezette financiering aan het bedrijfsleven nog steeds stijgt, terwijl deze daalt bij het MKB. 19 Voor leningen tot ,- is de daling het sterkst namelijk 11% in de laatste drie jaar ( ). Daarbij is het rekeningcourantkrediet stelselmatig verkleind. Ook in 2013 zijn de leningsvoorwaarden voor het MKB bij het gros van de financiers weer verder aangescherpt. Type kapitaal Type investering Belang overheid Risicokapitaal Innovatie Structuurversterking Starters Structuurversterking Werkkapitaal Crisis financiering Behoud (gezonde) bedrijven in zwaar weer Bedrijfsovername Bedrijfscontinuïteit Uitbreidingskapitaal Exportfinanciering Marktuitbreiding Het Rijk pretendeert de hele keten te bedienen, maar de middelen zijn beperkt (hoewel deze in de begroting voor 2014 wel zijn verhoogd) 20. Zowel Rijk als EU zijn op zoek naar regionale samenwerking. Wurkje foar Fryslân streeft economische structuurversterking na, zowel op korte als op lange termijn. Op de korte termijn ligt er een uitdaging om concurrerende bedrijven, welke momenteel tijdelijk in financieel zwaar weer verkeren, te behouden voor de Friese economie; Voor de lange termijn ligt de uitdaging om zoveel mogelijk kansrijke bedrijfsinvesteringen los te weken, door financiële middelen naar Fryslân te halen. Ambities We streven naar een gezond en competitief bedrijfsleven. Hierbij zetten we in op een goed investerings- en financieringsklimaat voor het bedrijfsleven op de lange termijn. Ambities hierbij zijn: 1. Het voorkomen van onnodige schade en verlies van werkgelegenheid door het ontbreken van tijdelijke financiering (crisis maatregel); 2. Het opzetten van een robuuste financieringsstructuur, waarbij de provincie aanvullend financiert op het bestaande aanbod in de markt (goed bedrijfsklimaat); 3. Meer effect te bereiken met dezelfde middelen, door het aantrekken van financiering van marktpartijen, Rijk en EU. De grootste kansen op een multiplier van het in te zetten fondsvolume voor bedrijfsfinanciering zit in investeringen waarin de markt graag op investeert maar zekerheid zoekt bij overheden. 16 Bijvoorbeeld door wijzigingen in betalingstermijnen of beperkte kredietruimte die men krijgt van banken, voorinvesteringen die men voor een order moet doen, maar niet meer door de opdrachtgever worden vooruitbetaald, ook bij export, toename van voorraad, en doen van kleine investeringen/onderhoud 17 Denk hierbij aan innovatie van nieuwe producten, diensten of markten, uitbreidingsinvesteringen en project financiering in een aparte entiteit. 18 Bron: Ministerie van Economische Zaken, rapportage ondernemersfinanciering, 25 juni 2013 (kamerstuk nr. L, Kansen die zich voordoen: Vanuit het Rijk liggen hier mogelijkheden voor vroege fase financiering, MKB plus regeling en latere fase financiering zoals Dutch Venture Initiative maar ook rond de recente beweging met pensioen fondsen en verzekeraars. Vanuit de markt kredietunies en crowdfunding Vanuit EU liggen er onder meer kansen rond horizon 2020, Europees Investeringsfonds (EIF)/Europese investeringsbank (EIB), Joint Technologie Initiatives (JTI). Sectorale investeringsfondsen (watertech, agrofood, life sciences, etc.) 19 Bron: Bron: Stuurgroep Kredietverlening 23 mei 2013, Den Haag 20 Zie brief van minister Kamp over stimulering ondernemingsfinanciering aan Tweede Kamer van Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 37

20 Huidige beleid De invloed van de Provincie op de ontwikkeling van de regionale economie is beperkt, maar niet onbelangrijk. Het gaat vooral om het creëren van de juiste randvoorwaarden, het stimuleren van samenwerking, het aanjagen van initiatieven en het ontsluiten en ontwikkelen van financieringsinstrumenten. Met als stelregel: subsidies waar nodig en investeringen waar mogelijk. We gaan niet investeren vanuit winstoogmerk maar kiezen voor een financieringsrol met focus op witte vlekken in het aanbod. Hierbij is de provincie geen commerciële financier, maar versterkt het marktpartijen om marktfalen aan te pakken. Voor innovatie bevordering ligt de rol van de overheid bij het gericht investeren in de Valley of Death (zie figuur). Financiering: Doefonds i.o. : financiering van innovatie (aanjaag- en schaa sprongfonds); Energiefonds i.o. : fonds voor energieprojecten (slechts beperkt sprake van bedrijfsfinanciering); NOM-finance : financiering start, groei, turnaround, overname. Plus van WFF Het huidige beleid is met name gericht op de stimulering van innovatie. Met WFF versterken we de inzet op innovatie, duurzaamheid en kennisvalorisatie door o.a. STINAF 2. We investeren ook fors en revolverend in de beschikbaarheid van werkkapitaal. Doelstellingen Behoud en uitbreiding van bedrijven en werkgelegenheid door verstrekking van kredieten aan circa tenminste 500 ondernemers. Fryslân heeft een aanzuigende werking op bedrijven in de watertechnologie en agro/food. Inzet grotendeels in revolverende middelen. Qua multiplier wordt op fondsniveau het aantrekken van tenminste 50 mln. aan fondsvolume van derden voor bedrijfsfinanciering voorzien. De fondsen i.o Fryslân Fermijt (innovatiefonds) en het Doefonds (aanjaag/opschalingsfonds) kan de Provincie bijdragen in de lacune van het aanbod rondom de aanjaagfinanciering van bedrijven (van goed idee, via eerste marktintroductie, tot aan eerste winstgevendheid). Doel van de innovatiefinanciering is om bedrijven zodanig te ondersteunen dat ze met een goed plan, gevoed met eerste bewijzen, de stap richting andere financiers kunnen maken. Voorbeeld: Financiering van witte vlekken van MKB innovatie investeringen Tegelijkertijd vraagt investeren in bedrijven ook specifieke kennis en kunde. Het gaat hierbij om het kunnen beoordelen van een bedrijf en de beoogde investering. Daarnaast gaat het om het toevoegen van waarde en vervolgens weer tijdig ontdoen van het belang. In de praktijk wordt vaak gekozen voor een externe uitvoeringsorganisatie (bijv. fondsbeheerder). Op projectniveau is het van belang dat de investering samen met andere partijen onder gelijke voorwaarden plaats vindt. Zo hebben zij een financiële prikkel hebben om de juiste investeringsbeslissingen te nemen. Naast investeringen in de basiskennisinfrastructuur, clusterorganisaties en structuren voor kennisvalorisatie hebben we samen met SNN en NOM enkele subsidie- en financieringsregelingen voor het MKB. Dit zijn: Subsidie: Fryslân Fernijt 4 i.o. : innovatieprojecten bedrijven/kennis; STINAF 2 i.o. : innovatie en verduurzaming toerisme; NIOF (via SNN) : advieskosten innovatie/vermarkting en HRM; Tender 2013 (via SNN) : innovatie noordelijke speerpunten. Maatregelen Investeren ( 5 mln. 80% revolverend) in levensvatbare bedrijven die geen kredietfaciliteit kunnen krijgen bij banken en/of institutionele belegger. Investeren ( 10 mln. 65% revolverend) in meer grootschalige innovatieve bedrijfsinvesteringen en/of duurzame doorgroeiinvesteringen. De financiering is aanvullend op een eigen investering en/of vreemd vermogen. Een aanvullende provinciale bijdrage in de vorm van een subsidie, lening of borgstelling, maakt de totale financiering rond. Investeren ( 5 mln. 80% revolverend) in vestiging en verankering van toonaangevende bedrijven van buitenaf of van snel groeiende lokale bedrijven, die zich in Fryslân willen vestigen, in met name watertechnologie en agrofood. Reservering ( 30 mln. 100% revolverend) voor inbreng in enkele fondsinitiatieven van derden 21 voor Friese bedrijfsfinanciering: o Maximale impact door geen strikte voorschriften vooraf: Werken met een richtinggevende visie en kaders waarop partijen kunnen aanhaken/intekenen. Bij voorbaat geen harde budgetschotten plaatsen, op welke witte vlekken in het aanbod het budget wordt ingezet. Inzet laten afhangen van initiatieven vanuit de markt en proactief inspringen op kansen die zich voordoen. 21 Bijvoorbeeld twee fondsen met provinciale inbreng van 10 mln. tot 20 mln. per fonds. 38 Investeringsagenda Wurkje foar Fryslân 39