Jaarverslag Weidevogelbescherming en -beheer in Nederland LBN_JVWV06_Om_def.indd :10:18

Transcriptie

1 Jaarverslag Weidevogelbescherming en -beheer in Nederland 2006 LBN_JVWV06_Om_def.indd :10:18

2 Tekst Frans Parmentier en Aad van Paassen Foto s André G. Duiven (Columba Fotografie), Ernst Jan van Haaften, Mark Kuiper en Aad van Paassen Grafische vormgeving Studio Hans Lemmens, Amsterdam Druk Drukkerij All Print, Utrecht Samengesteld met gegevens van het ministerie van LNV (Dienst Regelingen), provincies, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, De Landschappen, agrarische natuurverenigingen/natuurlijk Platteland Nederland, NEM (Provincies, SOVON Vogelonderzoek Nederland, CBS), Bond van Friese Vogelbeschermingswachten, Vanellus vanellus/sbnl en Landschapsbeheer Nederland. Dit jaarverslag is tot stand gekomen onder begeleiding van de Kenniskring Weidevogellandschap. De uitgave is financieel mogelijk gemaakt door Directie Kennis, ministerie van LNV. Uitgave: Landschapsbeheer Nederland Kaap Hoorndreef 26, 3563 AT Utrecht Postbus 9756, 3506 GT Utrecht Tel: Fax: post@landschapsbeheer.nl Oplage: stuks Utrecht, oktober 2007 Overname gegevens uitsluitend met bronvermelding LBN_JVWV06_Om_def.indd :10:18

3 1 Voorwoord Duizenden boeren en vrijwilligers spannen zich elk jaar weer in om weidevogels een goed broedsucces te bezorgen. Dat dit niet alleen afhankelijk is van de inzet van vrijwilligers, het afsluiten van beheerovereenkomsten en het voeren van een effectief beheer in weide vogelreservaten, bleek maar weer eens in De weersomstandigheden waren op enkele cruciale momenten precies wat weidevogels op die momenten nodig hadden: warm weer toen veel jongen net uit het ei kropen en nat weer op het moment dat de jongen oud genoeg waren om daartegen bestand te zijn en het maaien moest worden uitgesteld. Dit resulteerde in veel jonge grutto s eind mei. De aanwezigheid van die jongen in het vele nog te maaien gras leidde er vervolgens toe dat in projecten zoals Verbetering Mozaiekbeheer 2006 veel boeren toen het begin juni mooi weer werd enthousiast werden en besloten nog een 1-jarige overeenkomst aan te gaan Het jaar 2006 was dus eindelijk eens een goed weidevogeljaar, in ieder geval voor de grutto. Het doet me dan ook veel genoegen u dit jaarverslag te presenteren. Eerst wordt de omvang in beeld gebracht van de verschillende instrumenten zoals reservaatbeheer, beheerovereenkomsten en nestbescherming. Vervolgens wordt ingegaan op de resultaten van het Meetnet Weidevogels tot en met 2006 en van de broedpaartellingen door agrarische natuurverenigingen in Daarna beschrijven we het resultaat van de nestbescherming in aantallen gevonden legsels en uitkomstresultaten. Het volgende hoofdstuk brengt voor het eerst de bedragen in beeld die landelijke èn provinciale overheden in 2006 hebben besteed aan het beheer en aan de bescherming van weidevogels. Tot slot wordt een korte schets gegeven van ontwikkelingen in het weidevogellandschap en van de resultaten van enkele projecten met betrekking tot weidevogels in voor een vluchtheuvel of nog verder uitstel van maaien. En toen dat gras in de loop van juni werd gemaaid, was de kwaliteit van het gras door het koude weer in maart en april nog steeds prima. Ik wens u veel leesplezier, Mieke van Heuven Directeur Landschapsbeheer Nederland LBN_JVWV06_def.indd :23:05

4 2 Inhoud LBN_JVWV06_def.indd :23:10

5 4 1 Instrumenten weidevogelbescherming en -beheer 26 5 Financiering Omvang 30 6 Landelijke ontwikkelingen, projecten en activiteiten Landelijk beeld 36 Bijlagen De provincies op een rij Gevonden legsels, uitkomstresultaat en verliesoorzaak 16 3 Weidevogeltellingen Gevonden legsels per provincie Landelijke en regionale weidevogeltrends Resultaten belangrijkste beschermingsmaatregelen Broedpaartellingen bij agrarische natuurverenigingen Samenstelling Regiegroep en Kenniskring en adressen van landelijke organisaties 22 4 Resultaten nestbescherming en provinciale coördinatoren weidevogelbescherming LBN_JVWV06_def.indd :23:13

6 4 1 Instrumenten weidevogelbescherming en -beheer LBN_JVWV06_def.indd :23:16

7 Weidevogelbescherming en -beheer krijgt in Nederland vorm via drie instrumenten: Aankoop en beheer van weidevogelreservaten door terreinbeherende organisaties en particulieren Beheerovereenkomsten tussen boeren en overheid Nestbescherming door boeren en vrijwilligers/nazorgers Aankoop en beheer van weidevogelreservaten Vanaf begin 20ste eeuw kopen terreinbeherende organisaties landbouwgrond aan, onder andere voor het beheer van weidevogelpopulaties. Zij geven de aan gekochte grond veelal onder voorwaarden (beperkte mestgift, uitstel van maaien, extensief weiden met vee) en vaak tegen verlaagde pacht uit aan boeren. In enkele gebieden is gekozen voor beheer met eigen personeel en eigen vee. Sinds 1998 kunnen de volgende terrein beherende organisaties met het ministerie van LNV per gebied in het kader van de Subsidieregeling Natuurbeheer (SN) een overeenkomst sluiten voor het realiseren van natuurdoelen (weidevogels of botanisch): Vereniging tot behoud van Natuurmonumenten Staatsbosbeheer Twaalf provinciale Landschappen, verenigd in De Landschappen In toenemende mate sluiten ook particulieren (boeren en landgoedeigenaren) overeenkomsten af in het kader van de Subsidieregeling Natuurbeheer. Weidevogelgrasland met rustperiode: niet beweiden, niet maaien en geen bewerkingen uitvoeren tussen 1 april en 23 mei, 1 juni, 8 juni, 15 juni of 22 juni of voor beweiding tot 1 of 8 mei en daarna een rustperiode tot 15 juni of 22 juni Vluchtheuvels: bij het maaien van het perceel minimaal 0,1 ha grasland tot twee weken daarna laten staan. Deze vluchtheuvel moet sinds 2006 minimaal 4 m breed zijn en tot 1 juni aanwezig blijven Plasdras: graslandperceel van minimaal 0,1 ha tot maximaal 1,0 ha tussen 15 februari tot 15 april of van 15 februari tot 15 mei onderwater zetten. Op minimaal 60 procent van de oppervlakte dient 5 tot 20 cm water te staan Ruige mest: uitrijden van tussen 10 en 20 ton ruige mest per ha in de periode 1 februari 1 april Vanaf 1995 organiseren boeren zich steeds meer in agrarische natuurverenigingen. Daarvan zijn er tot en met 2006 circa 140 opgericht en aangesloten bij een van de vijf regionale koepels. Deze koepels zijn: BoerenNatuur (Friesland, Groningen, Drenthe en Flevoland) Natuurlijk Platteland Oost (Overijssel en Gelderland) Natuurlijk Platteland West (Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht) Natuurlijk Platteland Limburg (Limburg) Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (Zeeland en Noord-Brabant) De regionale koepels werken op landelijk niveau samen in Natuurlijk Platteland Nederland (NPN). NPN heeft als doel het agrarisch natuur- en landschapsbeheer te versterken. 5 Beheerovereenkomsten tussen boeren en overheid Vanaf 1975 hebben individuele boeren de mogelijkheid om binnen begrensde gebieden met de rijksoverheid contracten te sluiten om tegen vergoeding het beheer van percelen af te stemmen op onder andere weidevogels. Dat kan vooral door uitstel van maaien tot in juni. Vanaf 1998 gebeurt dit via de Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer (SAN) en veelal via collectieven van boeren: agrarische natuurverenigingen. Tot zomer 2006 konden boeren via de natuurverenigingen collectieve overeenkomsten afsluiten. Deze collectieve overeenkomsten bestonden uit een bij elke vereniging weer iets andere mix van beheermaatregelen: Nestbescherming: aanwezige nesten markeren, bij beweiding nestbeschermers plaatsen, bij werkzaamheden nesten sparen en ligging van nesten op een bedrijfskaart aangeven Nestbescherming door boeren en vrijwilligers/nazorgers Onder nestbescherming verstaan we het opzoeken en zonodig beschermen van legsels (en eventueel ook jongen) tegen verlies door agrarische activiteiten. In Friesland gebeurt dat in georganiseerd verband sinds 1943; in Noord- en Zuid-Holland sinds 1982, in Overijssel vanaf 1991 en in de overige provincies vanaf 1994 of In 2006 zijn circa 470 lokale groepen vrijwilligers/nazorgers actief geweest. Overkoepelende organisaties zijn: Bond van Friese Vogelbeschermingswachten: provinciaal (vanaf 1947) Landschapsbeheer Nederland: provinciaal (vanaf 1982) en landelijk (vanaf 1994) Vereniging van Weidevogelbeheerders Vanellus vanellus/sbnl: landelijk (vanaf 1987) LBN_JVWV06_def.indd :23:16

8 6 2 Omvang LBN_JVWV06_def.indd :23:18

9 7 Oppervlakte weidevogelbescherming en -beheer in ha Nestbescherming (met en zonder SAN*) SAN*-overeenkomsten uitgesteld maaien Reservaatbeheer Overige SAN*-overeenkomsten Oppervlakte overige SAN*- weidevogelpakketten (excl. nestbescherming) in ha Vluchtheuvels Voorbeweiden Plasdras Oppervlakte weidevogelreservaat in ha Staatsbosbeheer De Landschappen Natuurmonumenten Particulieren Oppervlakte SAN*-pakketten uitgesteld maaien in ha 23 mei 1 juni 8 juni 15 juni 22 juni Oppervlakte nestbescherming met en zonder SAN*-pakketten in ha Via SAN* en met vrijwilligers Zonder SAN* en met vrijwilligers (excl. BFVW) LBN_JVWV06_def.indd :23:19

10 8 2.1 Landelijk beeld In totaal heeft er in 2006 op bijna ha weidevogelbescherming en weidevogelbeheer plaatsgevonden: ha weidevogelreservaten, ha SANpakketten en ha onbetaalde nestbescherming. Dat is in totaal ha meer dan in Deze groei komt in de eerste plaats voor rekening van de onbetaalde nestbescherming door vrijwilligers, nazorgers en boeren, maar ook door groei aan SAN-overeenkomsten en van weidevogelreservaten. De oppervlakte (betaalde en onbetaalde) nestbescherming heeft in 2006 plaatsgevonden op bijna ha; een geschatte toename van circa ha ten opzichte van Nestbescherming zonder SAN Nestbescherming met SAN SAN-pakketen uitgesteld maaien Weidevogelreservaten Overige SAN-weidevogelpakketten Figuur 1 Omvang weidevogelbescherming en -beheer in ha Nestbescherming zonder SAN Nestbescherming met SAN SAN-pakketten uitgesteld maaien Overige SANweidevogelpakketten Weidevogelreservaat Figuur 2 Oppervlakte weidevogelbescherming en -beheer in 2005 en 2006 in ha. LBN_JVWV06_def.indd :23:19

11 Weidevogelreservaat De oppervlakte weidevogelreservaat bedraagt in 2006 ruim ha. Reservaat gericht op het beheer van botanische waarden en (half) natuurlijk grasland en beheerovereenkomsten met een botanische doelstelling (samen circa ha) telt niet mee omdat weidevogels daar formeel geen na te streven natuurdoel zijn. Dergelijke gebieden hebben soms wel hoge dichtheden aan weidevogels. Staatsbosbeheer is eigenaar van meer dan de helft van de reservaten. De overige weidevogelreservaten zijn eigendom van Natuurmonumenten, De Landschappen en particuliere natuurbeheerders zoals boeren en landgoed eigenaren. De toename ten opzichte van 2005 is 960 ha waarvan 530 ha bij Natuurmonumenten/De Landschappen/particulieren en 430 ha bij Staatsbosbeheer. Het beheer van reservaten bestaat uit een mix van uitgesteld maaien, voorweiden met rustperiode tot in juni, extensief weiden en creëren van plasdras situaties en met een beperkte mestgift als basismaatregel. Vaak wordt gestreefd naar een relatief klein deel voorweiden of extensief weiden en een relatief groot deel uitgesteld maaien. In de praktijk worden het beheer veelal uitbesteed aan boeren. SAN-pakketten uitgesteld maaien De oppervlakte met overeenkomsten voor uitgesteld maaien (collectief en individueel) bedraagt in 2006 ruim ha. In 2005 was dat nog ruim ha. De toename met ha komt vooral voor rekening van de pakketten 1 juni, 15 juni en 22 juni met respectievelijk 350, 300 en 550 ha. Het 15 juni-pakket beslaat de grootste oppervlakte, terwijl voor het 8 juni-pakket de minste interesse bestaat Natuurmonumenten De Landschappen Particulieren Staatsbosbeheer mei 01-jun 08-jun 15-jun 22-jun Figuur 3 Oppervlakte weidevogelreservaat in ha. Figuur 4 Oppervlakte SAN-pakketten uitgesteld maaien in ha in 2005 en LBN_JVWV06_def.indd :23:20

12 10 Overige SAN-weidevogelpakketten De overige SAN-pakketten omvatten de aanleg van vluchtheuvels, het voorweiden van percelen en plasdras zetten van percelen en hebben gezamenlijk een omvang van ruim ha. Dat is 21 ha meer dan in Daarvan is het pakket vluchtheuvels de grootste met ruim ha. Het voorbeweiden vindt plaats op 460 ha en plasdras op 105 ha Vluchtheuvels Voorbeweiden Plasdras Oppervlakte nestbescherming Nestbescherming vindt in 2006 plaats op bijna ha: nestbescherming via SAN-pakketten op bijna ha en zonder SAN-pakketten en dus onbetaald op ha. Bij de berekening van deze oppervlakten is ervan uitgegaan dat boeren met een SAN-nestbeschermingscontract hulp hebben van vrijwilligers en nazorgers die omvang en resultaten doorgeven aan BFVW, Landschapsbeheer of Vereniging van weidevogelbeheerders Vanellus vanellus/sbnl. Naar schatting van de provinciale organisaties Landschapsbeheer in Noord-Holland, Utrecht en Zuid-Holland is deze overlap op circa ha niet aanwezig. Nazorgers van de Bond van Friese Vogelbeschermingwachten (BFVW) hebben in 2006 op ha nazorg verricht. Ten opzichte van 2004 exacte cijfers over 2005 ontbreken is dit een toename met ruim ha! Vrijwilligers gecoördineerd door Landschapsbeheer Nederland zijn actief geweest op ha en nazorgers van Vanellus vanellus/sbnl op ruim ha. Ten opzichte van 2005 is de omvang bij Landschapsbeheer met ha toe genomen, terwijl die bij Vanellus vanellus/ SBNL met bijna ha is afgenomen. Aantal vrijwilligers/nazorgers Bijna vrijwilligers/nazorgers hebben onder coördinatie van BFVW, Vanellus vanellus/sbnl of Landschapsbeheer Nederland in 2006 legsels beschermd. In 2005 waren dat er nog 500 meer. Desondanks is de oppervlakte toegenomen. Bij de BFVW neemt het aantal vrijwilligers/nazorgers af met ongeveer 100, bij Landschapsbeheer Nederland met 300 en bij Vanellus vanellus/sbnl met 100. Deze afname kan zijn veroorzaakt door demotivatie als gevolg van toegenomen predatie, maar ook door slechte resultaten en afname van het aantal legsels. De afname bij BFVW en Vanellus vanellus/sbnl zal tevens een gevolg zijn van demotivatie bij nazorgers door de regelgeving en rechtzaken rond het kievitseierenzoeken Figuur 5 Oppervlakte overige SAN-weidevogelpakketten in ha. Vanellus vanellus/sbnl LBN BFVW Figuur 6 Aantal bij nestbescherming betrokken vrijwilligers/nazorgers per organisatie in LBN_JVWV06_def.indd :23:20

13 2.2 De provincies op een rij 11 Weidevogelreservaat In alle provincies liggen weidevogelreservaten, zelfs in de weidevogelarme provincie Limburg. De meeste bevinden zich in de provincies Friesland, Noord-Holland en in iets mindere mate in Zuid-Holland en Groningen. Weinig weidevogel reservaten treffen we aan in de provincies Gelderland en Overijssel terwijl dit toch provincies zijn met relatief veel weidevogels. Nieuwe reservaten t.o.v liggen vooral in de provincie Friesland. Opmerkelijk is dat in de provincies Flevoland, Groningen en Zeeland de oppervlakte aan weidevogelreservaten in 2006 enigszins is afgenomen t.o.v Een mogelijke verklaring hiervoor is dat daar enkele reservaten in 2006 niet meer in aanmerking komen voor de SN-subsidie vanwege te lage weidevogeldichtheden. Staatsbosbeheer is in Friesland, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant, Noord- Holland, Overijssel, Utrecht en Zuid-Holland de grootste eigenaar van weidevogelreservaten. In Groningen, Flevoland en Zeeland is dat het provinciale Landschap en in Drenthe Natuurmonumenten. Particulieren bezitten alleen weidevogelreservaten in Friesland, Noord-Holland en Overijssel (slechts 11 ha, niet zichtbaar in de grafiek) Natuurmonumenten De Landschappen Particulieren Staatsbosbeheer DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH 0 DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH Figuur 7 Oppervlakte weidevogelreservaten in de provincies in ha in 2005 en Figuur 8 Oppervlakte weidevogelreservaten per organisatie in ha in LBN_JVWV06_def.indd :23:21

14 12 SAN-weidevogelpakketten Van de SAN-weidevogelpakketten is het pakket uitgesteld maaien vooral aanwezig in Friesland en Noord-Holland: samen de helft van de totale oppervlakte van dit pakket. Uitgesteld maaien met oppervlaktes rond ha per provincie treffen we aan in Gelderland, Groningen, Overijssel, Utrecht en Zuid-Holland. In Drenthe, Limburg, Overijssel en Zeeland zijn dit (vrijwel) de enige SAN-overeenkomsten. In Flevoland en Noord-Brabant betreft het SAN-pakketten met bijna alleen nestbescherming. Vluchtheuvel-, voorweid- en plasdrascontracten zijn voornamelijk in Friesland, Noord- en Zuid-Holland afgesloten Overige Uitgesteld maaien Nestbescherming DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH Figuur 9 Oppervlakte SAN-weidevogelpakketten per provincie in ha. LBN_JVWV06_def.indd :23:21

15 Uitgesteld maaien In de provincies Friesland, Gelderland en Noord-Holland zijn de 23 mei, 1 juni en 15 juni contracten favoriet, terwijl in de provincies Drenthe, Groningen, Limburg, Noord-Brabant, Overijssel en Zeeland de meeste boeren kiezen voor 22 juni. Ten opzichte van 2005 groeit de animo voor SAN-maaipakketten in bijna alle provincies. Alleen in Overijssel en Limburg is een (geringe) afname. De oorzaak hiervan kan in Overijssel zijn dat boeren van wie het zes-jarige SAN contract in 2006 afliep, het niet hebben verlengd maar zijn overgestapt op een éénjarig contract via het Koploperproject Overige SAN-weidevogelpakketten Bij de overige SAN-pakketten is qua omvang vooral het vluchtheuvelpakket van belang: in Friesland gaat het om ruim 780 ha en in Zuid-Holland om bijna 400 ha. Vooral vogels in Friesland (38 ha), Noord-Holland (40 ha) en Zuid-Holland (16 ha) 0 DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH kunnen van het plasdraspakket profiteren. Figuur 11 Oppervlakte SAN-pakketten uitgesteld maaien per provincie in 2005 en 2006 in ha mei 400 Vluchtheuvels juni 8 juni Voorbeweiden Plasdras juni 22 juni DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH 0 DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH Figuur 10 Oppervlakte SAN-pakketten uitgesteld maaien in ha per provincie. Figuur 12 Oppervlakte overige SAN-pakketten per provincie in ha. LBN_JVWV06_def.indd :23:22

16 14 Nestbescherming met en zonder SAN De provincie Friesland steekt met nestbescherming op een oppervlakte van ha traditiegetrouw met kop en schouders uit boven de andere provincies. Overijssel is met ruim ha tweede en Drenthe derde met ruim ha nest bescherming. De grote animo voor nestbescherming in Drenthe is opmerkelijk, want Drenthe staat niet echt bekend als een weidevogelprovincie. Daarna volgen Groningen (25.650), Zuid-Holland (22.430) en Noord-Holland (20.660) DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH Figuur 13 Oppervlakte nestbescherming (met en zonder SAN) per provincie in 2006 in ha. LBN_JVWV06_def.indd :23:22

17 Vrijwilligers Provinciaal bezien is in Friesland het grootste aantal vrijwilligers (6.400) actief met nestbescherming. Noord-Holland volgt met ruim vrijwilligers, daarna Zuid- Holland en Noord-Brabant. De vrijwilligers van Overijssel nemen met ruim 62 ha per persoon de grootste oppervlakte voor hun rekening. De vrijwilligers van Vanellus vanellus/sbnl zijn vooral actief in de provincies Drenthe, Gelderland, Groningen, Utrecht en Overijssel. Ten opzichte van 2005 is het aantal vrijwilligers in Drenthe, Groningen, Limburg, Noord-Brabant en Noord-Holland toegenomen, terwijl dat in de overige provincies is afgenomen. De afname is niet altijd een gevolg van minder interesse in weide vogelbescherming. Zo heeft het opschonen van het vrijwilligersbestand in Zuid Holland en Utrecht tot een lager aantal vrijwilligers van landschapsbeheer geleid. De afname in Overijssel onder vrijwilligers van Landschapsbeheer lijkt reëel. Afname van leden van Vanellus vanellus/sbnl zien we vooral in Drenthe en Gelderland. Het aantal nazorgers van de BFVW is met honderd afgenomen DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH Figuur 14 Aantal vrijwilligers per provincie in 2005 en LBN_JVWV06_def.indd :23:23

18 16 3 Weidevogeltellingen LBN_JVWV06_def.indd :23:27

19 3.1 Landelijke en regionale weidevogeltrends 150 Index (1990=100) 17 In meer dan duizend proefvlakken verdeeld over het agrarisch gebied in het hele land wordt sinds 1990 jaarlijks het aantal broedparen van weidevogels geteld. Op grond daarvan kunnen betrouwbare uitspraken worden gedaan over de aantalsontwikkelingen van weidevogels. Dit nationale weidevogelmeetnet is een onder 100 deel van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM) en wordt uitgevoerd door CBS, SOVON Vogelonderzoek Nederland en de provincies. Landelijke trends 50 Van de vier meest algemene steltlopers is de achteruitgang sinds 1990 vooral fors bij scholekster en grutto: 50%. De laatste vijf jaar nemen alle vier deze soorten af. Daarbij is de tureluur na een aanvankelijke toename in 2006 iets onder het niveau van 1990 komen te liggen veldleeuwerik graspieper gele kwikstaart Bij de zangvogels is de achteruitgang van de veldleeuwerik zeer groot: 60%. De populatie van de gele kwikstaart is wisselend maar afnemend en van de gras Figuur 16 Ontwikkeling zangvogels in agrarisch Nederland (Bron: NEM). pieper sinds de dip in 1997 enigszins stabiel. Bij de eendensoorten vallen de grote schommelingen op bij de slobeend en de toename van de kuifeend Index (1990=100) Index (1990=100) scholekster kievit grutto tureluur kuifeend slobeend Figuur 15 Ontwikkeling steltlopers in agrarisch Nederland (Bron: NEM). Figuur 17 Ontwikkeling eendensoorten in agrarisch Nederland (Bron: NEM). LBN_JVWV06_def.indd :23:28

20 18 Regionale trends Uit de vorige paragraaf blijkt dat veel weidevogels in Nederland achteruit gaan. Maar is dat overal het geval? SOVON en het CBS hebben dit nader onderzocht voor de zes fysisch-geografische regio s in Nederland. Op het bijgevoegde kaartje staat de regio-indeling. Hieronder in het kort de bevindingen van grutto en kievit. stijging tot 1995 wel continu afnemend. Het gaat hier om grote aantallen broedparen net als in Laagveen-Noord. Achteruitgang in deze gebieden heeft daarmee een grote invloed op het landelijke beeld. Het afwijkende beeld in de regio Zeeklei- Zuid heeft betrekking op kleine aantallen broedparen en een geringe invloed op het landelijke beeld. De achteruitgang bij de grutto blijkt vooral opgetreden te zijn: Op de Hoge Zandgronden (relatief lage aantallen: 60% afname) In het Laagveen-Noord (hoge aantallen: 60% afname) In het Rivierengebied (relatief lage aantallen: 50% afname) Op de Zeeklei-Noord (relatief hoge aantallen: 40% afname) De achteruitgang in Laagveen-Holland is minder sterk dan elders, maar na de Bij de kievit is ook sprake van een afname sinds 1990, zij het minder sterk. In het bijzonder sinds 2000 gaat de stand bijna overal achteruit. Daarbij valt op dat de landelijke trend bijna synchroon loopt aan de trend op de Hoge Zandgronden. Gezien de hoge aantallen kieviten daar is dat niet vreemd. Opvallend is de oplopende trend in de zeekleigebieden van Zeeland, Zuid-Holland en West-Brabant tot Maar ook hier volgt daarna een afname. 150 Index (1990=100) 150 Index (1990=100) Agrarisch Nederland 50 Hoge Zandgronden Laagveen Holland 50 Laagveen Noord Rivierengebied Zeeklei-Noord Zeeklei-Zuid Figuur 18 Ontwikkeling grutto per regio (Bron: NEM). Figuur 19 Ontwikkeling kievit per regio (Bron: NEM). LBN_JVWV06_def.indd :23:29

21 19 Hoge Zandgronden Laagveen-Holland Laagveen-Noord Rivierengebied Zeeklei-Noord Zeeklei-Zuid Resultaat broedpaartellingen in gebieden met collectieve SAN-pakketten in Noord- en West-Nederland in 2006 (Bron: NPN). Noord West oppervlakte ha ha aantal dichtheid aantal dichtheid per ha per ha Krakeend 397 1, ,67 Wintertaling 18 0, ,02 Zomertaling 88 0, ,19 Slobeend 194 0, ,82 Kuifeend 679 1, ,47 Scholekster , ,35 Kluut 37 0, ,02 Bontbekplevier 4 0,01 6 0,01 Kievit , ,46 Kemphaan 1 0,00 0 0,00 Watersnip 26 0, ,02 Grutto , ,10 Wulp 41 0,11 7 0,01 Tureluur , ,42 Visdiefje 16 0, ,11 Zwarte Stern 4 0, ,17 Veldleeuwerik 430 1, ,68 Graspieper , ,23 Gele Kwikstaart 485 1, ,70 Paapje 8 0,02 0 0,00 totaal gemiddelde dichtheid 60,12 70,46 Figuur 20 Regio-indeling van Nederland (Bron: NEM). LBN_JVWV06_def.indd :23:31

22 Broedpaartellingen bij agrarische natuurverenigingen In het kader van de verplichte monitoring volgens Programma Beheer zijn in 2006 in gebieden met collectieve SAN-pakketten broedpaartellingen uitgevoerd. In West-Nederland zijn al die gebieden geteld, in Noord-Nederland ongeveer de helft. De rest volgt in Bij deze telling is de methodiek van het broedvogelmonitoring project van SOVON (BMP-tellingen) gehanteerd. Daarbij zijn uitsluitend de broedparen in beeld gebracht op percelen met een zes-jarig contract. In Noord-Nederland is ha geïnventariseerd en in West-Nederland ha. In Noord-Nederland zijn de tellingen vooral uitgevoerd door circa 250 ervaren vrijwilligers en nazorgers die door het volgen van een cursus zijn opgeleid tot BMP-tellers. In West-Nederland is de telling uitbesteed aan een consortium van bureaus zoals SOVON Vogelonderzoek Nederland en Altenburg & Wymenga. In totaal zijn van de negen belangrijkste soorten op bijna ha ruim broedparen geteld waarvan bijna kievitparen en ruim gruttoparen. In West- Nederland zijn vanwege de grotere oppervlakte van bijna elke soort ook meer broedparen geteld. Omgerekend naar dichtheden per honderd ha, blijkt dat die voor kievit en grutto in West-Nederland hoger uitvallen dan in Noord-Nederland. De schol ekster scoort hoger in Noord-Nederland. Een overzicht van alle getelde broedparen staat in de bijgevoegde tabel op bladzijde Agrarische natuurverenigingen West-Nederland Agrarische natuurverenigingen Noord-Nederland Agrarische natuurverenigingen West-Nederland Agrarische natuurverenigingen Noord-Nederland scholekster kievit grutto tureluur slobeend kuifeend veldleeuwerik graspieper gele kwikstaart 0 scholekster kievit grutto tureluur slobeend kuifeend veldleeuwerik graspieper gele kwikstaart Figuur 21 Aantallen broedparen weidevogels in gebieden met collectieve SAN-pakketten in Figuur 22 Dichtheden (broedparen/100 ha) weidevogels in gebieden met collectieve SAN-pakketten in LBN_JVWV06_def.indd :23:31

23 LBN_JVWV06_def.indd :23:34 21

24 22 4 Resultaten nestbescherming LBN_JVWV06_def.indd :23:38

25 Gegevensverzameling 23 Vrijwilligers en nazorgers houden gegevens bij over de aantallen gevonden legsels en de uitkomstresultaten van deze legsels. Contactpersonen van lokale groepen verzamelen die gegevens en leveren ze aan bij de provinciale organisatie Landschapsbeheer en/of voeren ze in via de Internetapplicatie van Landschaps beheer of BFVW. De provinciale organisaties verwerken de resultaten van de lokale groepen voor hun jaarverslagen. Nazorgers van Vanellus vanellus/sbnl geven de resultaten door aan de eigen landelijke gegevensverwerker. Ook veel boeren houden gegevens over gevonden aantallen legsels bij en geven die door aan de agrarische natuurvereniging voor de jaarrapportage en het (in West-Nederland) uitbetalen van legselbeloning. In dit jaarverslag zijn die gegevens buiten beschouwing gelaten om dubbeltellingen Kievit Grutto Tureluur Scholekster Wulp Overige steltlopers te voorkomen Aantal gevonden legsels In 2006 zijn in totaal bijna legsels gevonden. Het merendeel is van kievit, grutto, scholekster of tureluur. Legsels van de wulp zijn voornamelijk in Oost- en Zuid-Nederland aangetroffen. Van wilde eend (5.150) en meerkoet (4.100) zijn ook aanzienlijke aantallen legsels gevonden. Ontbraken in 2005 buiten Friesland op boerenland nog legsels van de kemphaan, in 2006 zijn er weer enkele in Noord- Holland en Zuid-Holland ontdekt. Friesland is buiten weidevogelreservaten met 74 nesten nog altijd een bolwerk van de watersnip; elders in het land zijn slechts 34 legsels opgespoord Figuur 23 Gevonden steltloperlegsels in Waren er in 2005 nog legsels van 43 vogelsoorten gevonden, in 2006 is dat uitgebreid tot 46 soorten (bijlage 1). Het betreft niet alleen legsels van echte weidevogels, maar ook van soorten als kokmeeuw, visdief en meerkoet die lokaal op grasland kunnen broeden. LBN_JVWV06_def.indd :23:39

26 24 Uitkomstresultaat gevonden legsels Van 82% van de gevonden legsels is het uitkomstresultaat bekend: 75% is met succes uitgekomen. Het beste resultaat sinds In 2005 was dat nog 73%. Dit verschil komt door bijna 2% minder predatie. Een mogelijke verklaring hiervoor kan een toegenomen afschot zijn van predatoren, maar ook andere oorzaken zijn niet uitgesloten. Verlies door agrarische activiteiten (4%) is gelijk aan het niveau van Door overige en onbekende oorzaken gaat 7% van de legsels verloren, net als in n= % 80% 75% 60% 7% 4% 40% 20% MKZ-crisis 15% 0% Uitgekomen legsels Door overige oorzaken verloren gegane legsels Door agrarische activiteiten verloren gegane legsels Door predatie verloren gegane legsels Figuur 24 Uitkomst- en verliespercentage van gevonden legsels. LBN_JVWV06_def.indd :23:40

27 Uitkomstresultaat beschermde legsels Van ruim legsels, ongeveer 25% van de gevonden legsels, is door de vrijwilliger/nazorger aangegeven op welke wijze ze daadwerkelijk zijn beschermd. In de praktijk zullen echter veel meer legsels tegen veldwerkzaamheden of beweiding zijn beschermd, daar lang niet iedereen de beschermingsmaatregelen registreert. Het uitkomstresultaat is bekend van ongeveer de helft van de beschermde legsels: 81% is met succes uitgekomen. Dit komt mede door het lage predatie percentage (9%, in 2005 nog 13,5% ). Verlies door agrarische activiteiten is met 2% ook laag (in ,5%). Het verlies door overige en onbekende oorzaken ligt met 8% iets hoger dan in 2005 (7%). In bijlage 3 zijn de resultaten nader uit gewerkt van de twee belangrijkste beschermingsmaatregelen, het plaatsen van nestbeschermers en het om legsels heen maaien. Van de op die manieren beschermde legsels is respectievelijk ruim 78% (van legsels) en ruim 82% (van legsels) met succes uitgekomen. Deze cijfers tonen aan dat het beschermen van legsels daadwerkelijk zin heeft. Zeker als in ogenschouw genomen wordt dat gemiddeld 60% van de legsels uit moet komen om bij een normale kuikenoverleving voldoende vliegvlugge jongen op te kunnen leveren. Natuurlijk zijn we er niet met alleen de bescherming van legsels. De jonge vogels moeten ook de kans krijgen vliegvlug te worden. Jonge grutto s en tureluurs hebben daarvoor lang gras nodig, jonge kieviten en scholeksters kort gras. Dit aspect van de weidevogelbescherming krijgt buiten de reservaten steeds meer aandacht, hetgeen blijkt uit de toename van beheersovereenkomsten met uitgestelde maaidatum of met vluchtheuvels. 25 n= % 80% 81% 8% 60% 40% MKZ-crisis 2% 9% 20% % Uitgekomen legsels Door overige oorzaken verloren gegane legsels Door agrarische activiteiten verloren gegane legsels Door predatie verloren gegane legsels Figuur 25 Uitkomst en -verliespercentage van beschermde legsels. LBN_JVWV06_def.indd :23:40

28 26 5 Financiering LBN_JVWV06_def.indd :23:43

29 Landelijk overzicht 27 De overheid heeft in 2006 in totaal ter beschikking gesteld voor weidevogelbeheer en (coördinatie van) nestbescherming. Aan beheer (en SAN-pakketten nestbescherming) is in totaal besteed. Het betreft hier SAN- en SNgelden, de Rijksbijdrage voor de weidevogelreservaten van SBB en de bijdragen van provincies. Bij de coördinatie van vrijwilligers en nazorgers, gaat het om een bedrag van Alle bedragen zijn minima, omdat de inzet van eigen geld door de betrokken organisaties en bijdragen van anderen zoals van gemeenten niet konden worden achterhaald Uitgesteld maaien Nestbescherming Overige Ruige mest Via de SAN-regeling is voor ruim 21 miljoen euro aan collectieve en individuele beheerovereenkomsten uitbetaald. De vergoeding van organisatiekosten van agrarische natuurverenigingen, de zogenaamde SAN-OS vergoeding is buiten beschouwing gelaten. Van de SAN-middelen is een kleine tien miljoen euro be steed aan pakketten uitgesteld maaien en bijna negen miljoen voor pakketten nestbescherming. Via de SN-regeling is aan Natuurmonumenten, De Landschappen en particulieren in 2006 ruim drie miljoen euro uitbetaald. Dit betreft de pakketten weidevogelrijk grasland en zeer weidevogelrijk grasland Figuur 27 SAN-gelden per pakketten SAN SN SBB Provincies Weidevogelcoördinatie Figuur 26 Subsidies per provincie Soortenrijk weidevogelgrasland Zeer soortenrijk weidevogelgrasland Figuur 28 SN-gelden LBN_JVWV06_def.indd :23:44

30 28 Provinciaal overzicht Het meeste overheidsgeld gaat naar de traditionele weidevogelprovincies Friesland en Noord- en Zuid-Holland. De eigen gelden van provincies bestaan uit bijdragen aan spe ci ale projecten waarbij agrariërs subsidie ontvangen voor gespaarde legsels of voor aangepast beheer. Voorbeelden hiervan zijn uitbetaling voor gruttolegsels in Groningen, in Friesland de regeling Vliegende Euro s (betaling voor ruim omheen gemaaide grutto- en tureluurlegsels) en Overijssel voor legselbeloning en het Kop loperproject. Tevens bevat het overzicht de gelden die provincies ter beschikking stellen aan bijvoorbeeld beheerboerderijen met weidevogeldoelstelling, zoals Spaarnewoude in Noord-Holland NL LB NB GR FR DR Weidevogelcoördinatie In 2006 hebben Rijk, provincies en de Nationale Postcode Loterij in totaal subsidie verstrekt voor de coördinatie van vrijwilligers en nazorgers. Landschapsbeheer Nederland heeft ruim , - ontvangen. De provincies Friesland en Noord-Holland hebben elk ongeveer ,- aan de coördinatie besteed. In de overige provincies gaat het om (aanzienlijk) lagere bedragen ZL ZH NH OV FL GL UT SAN SN SBB Provincies Figuur 30 Budget coördinatie vrijwilligers in DR FL FR GL GR LB NB NH OV UT ZL ZH Figuur 29 Subsidies per provincie LBN_JVWV06_def.indd :23:44

31 LBN_JVWV06_def.indd :23:46 29

32 30 6 Landelijke ontwikkelingen, projecten en activiteiten LBN_JVWV06_def.indd :23:48

33 Beleid Actieprogramma Een rijk weidevogellandschap en het Weidevogelverbond De achteruitgang van de weidevogels is in 2005 aanleiding geweest voor het ministerie van LNV om het Weidevogelverbond (met daarin maatschappelijke organisaties, (semi)overheden en instellingen) uit te nodigen bij te dragen aan een herijking van het weidevogelbeleid. Op 15 juni 2006 heeft Gonda Laporte het resultaat daarvan (het actieprogramma Een rijk weidevogellandschap) namens het Weidevogelverbond overhandigd aan minister Veerman. Doel is in 2010 de achteruitgang van weidevogels te hebben gestopt. De belangrijkste punten uit het actieprogramma (en achterliggende onderzoeksrapporten) zijn: Er is in Nederland in 2010 minimaal ha geschikt weidevogelgebied aanwezig. Daarvan wordt op ha een doelstelling nagestreefd op gruttoniveau en op ha op kemphaanniveau. Daarnaast wordt op ha een doelstelling nagestreefd op kievitniveau ; Geld voor beheerovereenkomsten en reservaatbeheer wordt vooral gebieds gericht ingezet binnen de genoemde ha. In de overige ha worden weidevogels vooral beschermd en beheerd door nestbescherming, randenbeheer, leeuwerikplotjes, (natuur)braak en andere vormen van aanvullend beheer; Om het nieuwe weidevogelbeleid in de praktijk vorm te geven is eenmalig 18 miljoen euro nodig voor herstelwerkzaamheden in reservaten en jaarlijks 35 miljoen euro extra voor beheerovereenkomsten met agrariërs en voor reservaatbeheer; Het nieuwe weidevogelbeleid kenmerkt zich door een gebiedsgerichte en integrale aanpak waarbij niet alleen het graslandbeheer wordt geoptimaliseerd maar ook randvoorwaarden als openheid, waterpeil, rust en predatiedruk. Regiegroep In het najaar van 2006 heeft minister Veerman de regiegroep Weidevogelverbond ingesteld met de opdracht zorg te dragen voor uitvoering van het actieprogramma Een rijk weidevogellandschap. De regiegroep bestaat uit vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties, (semi)overheid en (onderzoeks)instellingen en wordt voorgezeten door de heer P. Jansen, gedeputeerde van de Provincie Overijssel. De regiegroep is in 2006 éénmaal bijeen geweest. Kenniskring In het najaar van 2006 heeft minister Veerman ook de Kenniskring Weidevogellandschap ingesteld. Deze bestaat uit circa twintig deskundigen op weidevogelgebied vanuit organisaties, provincies en onderzoeksinstellingen. Het secretariaat en het voorzitterschap worden ingevuld door ambtenaren van de Directie Kennis van het ministerie van LNV. Doel is het bundelen van alle beschikbare kennis, het waar nodig gezamenlijk vaststellen en opvullen van kennislacunes en het (gevraagd en ongevraagd) adviseren van beheerders, bestuurders en ambtenaren. Hiertoe is in 2006 een kennisagenda opgesteld die voortdurend wordt bijgesteld op basis van nieuw verkregen inzichten en onderzoeksresultaten. Eind 2006 zijn opdrachten verstrekt voor de volgende projecten: 1) Invloed van beheer op overlevingskansen van weidevogeljongen (Altenburg & Wymenga) 2) Ontwikkelen onderwijsmodules weidevogelbeheer (Wellant College) 3) Pilot ecologische randvoorwaarden Wormer en Jisperveld (Alterra) 4) Relatie voedselaanbod, conditie en sterftekans weidevogeljongen (SOVON) 5) Grutto s in ruimte en tijd (Rijksuniversiteit Groningen) 6) Ruimtelijke populatiedynamiek in relatie tot kwaliteit van de broedhabitat (Wageningen Universiteit) 7) Jaarverslag Weidevogelbescherming en -beheer in Nederland 2006 (Landschapsbeheer Nederland) 31 LBN_JVWV06_def.indd :23:49

34 32 Projecten Weidevogels en predatie Op 10 maart 2006 is het eindrapport gepresenteerd van het vijfjarige onderzoeksproject Weidevogels en predatie. Drie jaren veldonderzoek in zeventien gebieden in Nederland met dataloggers in nesten, camera s bij nesten en gezenderde gruttojongen hebben als belangrijkste conclusies opgeleverd: Er is een groot scala aan predatoren. In de eifase gaat het vooral om bodem predatoren, in de jongenfase veelal om vliegende predatoren; De predatie kan van jaar tot jaar en van gebied tot gebied sterk verschillen wat betreft de omvang en de belangrijkste predator; Indien de legselpredatie zeer hoog is, gaat het vooral om nachtelijke predatie door zoogdieren; Het uitsluiten van predatie als verliesoorzaak leidt (in een theoretisch model) veelal niet tot het stoppen van de populatieafname. De belangrijkste aanbeveling uit het onderzoek is dan ook dat het weidevogelbeheer gebaat is bij een gebiedsgerichte en integrale aanpak. Nederland Weidevogelrijk (voorbereiding) Minister Veerman heeft in juli 2006 besloten de collectieve weidevogelpakketten wegens onvoldoende effectiviteit en strijdigheid met EU-regels niet langer open te stellen. Vervolgens is opdracht gegeven aan Natuurlijk Platteland Nederland om samen met terreinbeherende organisaties en Landschapsbeheer Nederland vorm te geven aan het project Nederland Weide vogelrijk. Dit project is in december 2006 ingediend bij het ministerie van LNV en beoogt bouwstenen aan te leveren aan provincies voor de gebieds gerichte aanpak en nieuwe (collectieve) beheerpakketten. Verbetering Mozaïekbeheer 2006 Het ministerie van LNV heeft in 2006 Landschapsbeheer Nederland opdracht verleend om met Natuurlijk Platteland Nederland het project Verbetering Mozaïekbeheer 2006 uit te voeren. In veertien gebieden verspreid over Nederland zijn met 220 boeren aanvullende, eenjarige beheerovereenkomsten afgesloten met als streven per aanwezig gruttopaar 1,0 ha juniland te realiseren. Uit de rapportage blijkt dat dat in negen gebieden is gelukt en in vijf gebieden niet. Door de vele regen in mei was er tot eind mei in op één na alle gebieden wel voldoende oppervlakte lang gras voor gruttojongen om veilig en succes vol te kunnen foerageren. Op basis van de alarmtellingen is vastgesteld dat gemiddeld circa 50% van de gruttoparen eind mei nog jongen had. Dat is normaliter voldoende om tot de vereiste reproductie te komen. Dat is bevestigd door de resultaten van het zenderonderzoek van SOVON waarbij in twee van de drie gebieden de norm is gehaald van 0,6 vliegvlug jong per broedpaar. Het jaar 2006 is dus een goed gruttojaar is geweest. De bereidheid tot afsluiten van extra beheerovereenkomsten en vooral de weeromstandig heden in relatie tot het verloop van het broedseizoen in april en mei hebben hier een belangrijke rol in gespeeld. LBN_JVWV06_def.indd :23:49

35 33 Aantal gruttoparen middels BMP-methode: 220 Figuur 31 Resultaten van Alarmtellingen in de Polder Ronde Hoep in 2006 Aantal gruttogezinnen: ronde 1 op 18 mei 189 ronde 2 op 2 juni 153 ronde 3 op 9 juni 116 Bruto territoriaal succes = 153 : 220 = 69,5% aanname: 50% nodig voor voldoende reproductie goede reproductie LBN_JVWV06_def.indd :23:51

36 34 Overig Nederland Gruttoland/Boerenland Vogelland De coalitie Nederland Gruttoland (Vogelbescherming Nederland, Natuurlijk Platteland Nederland en Landschapsbeheer Nederland) heeft zich in 2005 met De Landschappen verbreed tot de coalitie Boerenland Vogelland. Doel is het bevorderen van alle soorten vogels op het boerenland. Daartoe is een plan van aanpak opgesteld en zijn in 2006 onder andere voorbereidingen getroffen voor een prijsvraag gericht op het stimuleren van ideeontwikkeling bij lokale organisaties. Eerste kievitseieren in Nederland : maart Beerse Overlaet NB maart Beerse Overlaet NB maart Schipluiden ZH maart Eemnes UT maart Beek en Donk NB EU-actieplan De EU heeft een Deens bureau opdacht gegeven tot het opstellen van een actieplan voor de grutto. Belangrijk aandachtspunt is het stoppen van de jacht op de grutto in Frankrijk. Daarvoor is in Brussel toelichting gegeven op de inspanningen in Nederland voor de grutto. Eind 2006 is er weinig te melden over de vorderingen rond dit plan. Flyway plan In opdracht van Vogelbescherming Nederland heeft het bureau Altenburg en Wymenga een flyway rapport opgesteld voor de grutto. Daaruit blijkt dat, hoewel sommige trek- en overwinteringsgebieden van de grutto onder druk staan, er in het buitenland geen groot knelpunt bestaat voor de grutto. Eerstelingen 2006 Op 18 maart 2006 om 8.50 uur vond Jaap Wijdenes uit Beek en Donk (Noord- Brabant) het eerste kievitsei. Op 31 maart om uur vond Anton Goldewijk uit Mariënvelde (gemeente Oost-Gelre) een wulpennest met vier eieren en op 6 april om uur vond Wim Koster uit Amstelveen in de Bovenkerkerpolder drie gruttonesten waarvan één met drie eieren. LBN_JVWV06_def.indd :23:54

37 LBN_JVWV06_def.indd :23:59 35

38 36 Bijlagen LBN_JVWV06_def.indd :24:03

39 Bijlage 1 Gevonden legsels, uitkomstresultaat en verliesoorzaken in 2006 Soort Totaal Lot bekend Uit Niet uit % uit Predatie Beweiding Werkzaamheden Verlaten Overig Onbekend Bergeend , Bontbekplevier , Bruine kiekendief , Brandgans , Canadese gans , Eidereend , Fazant , Fuut , Geelgors , Gele kwikstaart , Graspieper , Grauwe gans , Grauwe gors , Grutto , kemphaan , Kievit , Kleine karekiet , Kleine plevier , Kluut , Knobbelzwaan , Kokmeeuw , Kolgans , Krakeend , Kuifeend , Kwartel , Kwartelkoning nvt Meerkoet , Nijlgans , Patrijs , Rietgors , Roodborsttapuit , Scholekster , Slobeend , Stormmeeuw , Tafeleend , Tureluur , Veldleeuwerik , Visdief , Waterhoen , Watersnip , Wilde eend , Wintertaling , Witte kwikstaart , Wulp , Zomertaling , Zwarte stern , Totaal , Percentage van bekend resultaat 74,9 25,1 14,7 0,7 2,9 1,8 1,5 3,4 37 LBN_JVWV06_def.indd :24:03

40 38 Bijlage 2 Gevonden legsels per provincie in 2006 LBN: Landschapsbeheer Nederland Vv: Vanellus vanellus/sbnl BFVW: Bond van Friese Vogelbeschermingswachten Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal Oppervlakte Bedrijven Vrijwilligers Bergeend Bontbekplevier Brandgans Bruine kiekendief Canadese gans Eidereend Fazant Fuut Geelgors Gele kwikstaart Graspieper Grauwe gans Grauwe gors Grutto Kemphaan 3 3 Kievit Kleine karekiet Kleine plevier Kluut Knobbelzwaan Kokmeeuw Kolgans Krakeend Kuifeend Kwartel Kwartelkoning 2 2 Meerkoet Nijlgans Patrijs Rietgors Roodborsttapuit Scholekster Slobeend Stormmeeuw Tafeleend Tureluur Veldleeuwerik Visdief Waterhoen Watersnip Wilde eend Wintertaling Witte kwikstaart Wulp Zomertaling Zwarte stern Totaal LBN_JVWV06_def.indd :24:04

41 Oppervlakte Bedrijven Vrijwilligers Bergeend Bontbekplevier Brandgans Bruine kiekendief Canadese gans Eidereend Fazant Fuut Geelgors Gele kwikstaart Graspieper Grauwe gans Grauwe gors Grutto Kemphaan Kievit Kleine karekiet Kleine plevier Kluut Knobbelzwaan Kokmeeuw Kolgans Krakeend Kuifeend Kwartel Kwartelkoning Meerkoet Nijlgans Patrijs Rietgors Roodborsttapuit Scholekster Slobeend Stormmeeuw Tafeleend Tureluur Veldleeuwerik Visdief Waterhoen Watersnip Wilde eend Wintertaling Witte kwikstaart Wulp Zomertaling Zwarte stern Totaal Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Nederland LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal LBN Vv Totaal BFVW LBN Vv NL Totaal LBN_JVWV06_def.indd :24:04