Visie op ruimtelijke kwaliteit en bedrijven Frans Destoop

Transcriptie

1 Visie op ruimtelijke kwaliteit en bedrijven Frans Destoop Geachte dames en heren, Inleiding. De geschiedenis van de mensheid is een geschiedenis van het verlangen naar kwaliteit. Eén van de rode draden in de beschavingsgeschiedenis is de voortdurende zoektocht naar het betere, het mooiere, het minder vergankelijke, het blijvende (nu zouden we zeggen: het duurzame). Of het nu gaat om de kwaliteit van het voedsel, of de kwaliteit van de kleding, of van de gebruiksvoorwerpen, of de kwaliteit van het wonen, altijd heeft de mens geprobeerd het elementaire, het simpele noodzakelijke, het door instinct bepaalde, te overstijgen. Al wat niet-kwaliteit is stoort ons. Al moet men er zich van bewust zijn dat de mens deze nietkwaliteit soms langdurig moet (of heeft moeten) dulden omwille van het gebrek aan middelen of aan mogelijkheden tot verbetering, zeker in armere landen. Maar geef toe, als wij bij ons situaties zien waarin die niet-kwaliteit vermeden had kunnen worden, dan ergeren wij ons. Een afgebladderd gebouw, lelijke materialen, rommel en pruts, verwaarlozing en vervuiling, slechte ordening, schabouwelijke stijlvermengingen, belachelijk onevenwichtige verhoudingen, verzakte terrassen, loshangende dakgoten, protserige kasteelnabootsingen op een zakdoekgroot kaveltje, en noem maar op: het botst allemaal met ons verlangen naar kwaliteit. Toch wil ik hierbij twee belangrijke kanttekeningen maken. Het verlangen naar kwaliteit is niet absoluut of ongeconditioneerd. Vooreerst vinden mensen kwaliteit vooral belangrijk als ze er zelf mee te maken hebben. Dichtbij is heel anders dan veraf. Een wijk waarin je zelf woont of zal wonen is van een andere orde dan een woonproject in een buurgemeente. Bij het bouwen voor anonieme anderen tilt men wellicht minder zwaar aan de duurzaamheid dan bij het bouwen voor zichzelf. Verhuurders hanteren vaak andere kwaliteitsstandaarden dan huurders. De individuele burger zal wel niet wakker liggen van de kwaliteit van een bedrijventerrein waar hij nooit komt of nooit voorbij zal komen, maar wie er dagdagelijks werkt vermoedelijk wel. Met andere woorden, ons verlangen naar kwaliteit is een verlangen naar kwaliteit voor onszelf en onze naaste omgeving, niet een altruïstisch verlangen naar kwaliteit voor dé mensheid. Ten tweede wordt het verlangen naar kwaliteit vaak getemperd door de, al dan niet terechte, vrees voor een hogere kostprijs (ik laat even de platte winstmaximalisatie buiten beschouwing) of de vrees voor een tragere of ingewikkelder realisatie. Het zou theoretisch allemaal wel veel kwalitatiever kunnen, maar laten we vooral praktisch en pragmatisch blijven. De boterham heeft voorrang op het beleg. Het moet betaalbaar blijven. Het is voor mij, als politicus, duidelijk, dat de overheid tegenover die beide houdingen de ene: ik ben er persoonlijk niet bij betrokken; de ander: het economisch rendement primeerttoch de bewaker moet zijn van de kwaliteit waarnaar iederéén verlangt en waarop iederéén eigenlijk recht heeft. De overheid moet hier de plaatsvervanger spelen van de burgers die straks het risico lopen de niet-kwaliteit te moeten ondergaan. Die verantwoordelijkheid houdt natuurlijk ook in, dat de overheid daartoe een kader aanreikt van regulerende, maar ook ondersteunende maatregelen en dat ze zichzelf uitdaagt om creatief, inspirerend en dynamisch voortdurend te blijven werken aan ruimtelijke kwaliteit. Kortrijk De overheid heeft daar overigens zelf behoorlijk wat belang bij. Een land, een streek, een stad worden door iedereen -investeerders, werknemers, bezoekers, bewoners- mee beoordeeld op hun ruimtelijke kwaliteit. De stad Kortrijk bijvoorbeeld had in de tweede helft van de vorige eeuw, na de verwoestende tweede wereldoorlog, hard gewerkt aan de heropbouw van de zwaar gebombardeerde stad. Het elementaire, het noodzakelijke, het primaire kreeg daarbij voorrang. Handel moest bloeien, nijverheid moest heropstarten, werkgelegenheid moest gecreëerd worden, voor huisvesting moest grootschalig en snel worden gezorgd. En dat lukte ook wel. Maar de tijd haalde de stad in. Het verlangen naar kwaliteit stak met de toename van de welstand nadrukkelijker de kop op. De bestaande publieke ruimte voldeed niet meer. 1

2 In de jaren negentig haalde men (vooral buitenlands) talent naar de stad en de regio om daarover na te denken en vrij grootschalige ingrepen voor te bereiden en, samen met eigen zoekende architecten en ontwerpers, ze ook uit te voeren. De Grote Markt veranderde van een verzameling geparkeerd blik in een spatieuze, verademende ruimte, waarbij de Milanese stedenbouwkundige Bernardo Secchi en zijn medewerkers de Kortrijkse bevolking leerden zien, dat die Markt niet biljartvlak is, en boeiende dimensies heeft. De relatie tussen de materialen, de detaillering van tegels, drempels, opstanden, blokken, bollen worden door de voorbijgangers en de terrasjeszitters als kwaliteit ervaren. Diezelfde precisie en duurzaamheid werden ook door de Barcelonese architect-urbanoloog Jordi Farrando toegepast op de winkelwandelstraten. Looplijnen, breedtes, stoepen, kruisingen, hoeken, formaten, soorten, alles moet overal consequent met alles in samenhang zijn. Niet alleen straten en pleinen, ook het wonen moest ruimtelijke kwaliteit hebben. De relatie met de omgeving kreeg meer en meer aandacht. Een voor Kortrijk groot sociaal bouwproject op een vroegere industriële site, het Pradoproject, werd meermaals gelauwerd. Hoewel al grotendeels bewoond is het nog niet voltooid, maar de kracht van de ruimtelijke ingreep is blijkbaar zo sterk, dat het project gerust levend en groeiend mag zijn. Ook het niet-sociaal stedelijk wonen van het intussen gerealiseerde project Leieboorden is een mooi voorbeeld van hoe over ruimtelijke kwaliteit in Kortrijk is nagedacht. Wat simpelweg een groot en duur appartementsblok langs de Leie had kunnen zijn is door de luisterbereidheid van de bouwheer en de visie van de ontwerper tot een waardevol gebied geworden, dat zowel de Leie afboordt, de stad een semi-publieke tuin schenkt als de organische verbinding maakt met de historische binnenstad. Misschien wel een van de allermooiste ruimtelijke ingrepen in Kortrijk is de nieuwe begraafplaats. Het zou me veel te ver leiden om daarop dieper in te gaan, zeker nu we in die omgeving ook het crematorium plannen, maar laat ik snel de beelden voor zichzelf spreken. Voor Kortrijk is ruimtelijke kwaliteit inderdaad geen helemaal nieuw verhaal. Als overheid moet je er wel bewust voor kiezen. Je moet de kansen die zich aandienen grijpen, maar ze ook uitlokken. Als ze de rivier die dwars door je stad stroomt verbreden en als ze de te scherpe bochten eruit halen, dan moet je dat niet alleen laten gebeuren door waterbouwkundige ingenieurs, maar dan moet je de oevers, de bruggen, het aansluitend stadsweefsel bij dit hele verhaal betrekken. De Diksmuidekaai, de eerste kaai van de Leiewerken, moet je meteen zo ontwerpen, dat hij de toon zet voor de volgende jaren. En dat geldt niet alleen voor het materiaal van de beschoeiing van de kademuren, maar ook voor de keuze die je bepaalt voor de reling, de verlichting, de beplanting, de banken, en wellicht het belangrijkste, de verhouding tussen voetgangers- en fietsverkeer en auto s: in ons geval 2/3 van de breedte voor de zwakke weggebruikers. In plaats van een jaagpad of een dienstweg, krijg je dan een esplanade Voor de stad is niet alleen het verkeer op het water van belang maar evenzeer of nog meer dat over het water heen, de verbindingen, de bruggen. Hier ziet u een van de acht nieuwe bruggen. En onder en bij die bruggen ligt dan weer de kans om de ruimtelijke kwaliteit van een park aan de bevolking te schenken. Niet alleen kansen grijpen, de overheid moet ze ook uitlokken. Kortrijk heeft de voorbije drie jaar een aantal masterplannen gemaakt. Ik toon er u in een sneltreinvaart twee. Kortrijk-Weide, dat de komende decennia een volledig nieuwe toegevoegde stadswijk wordt. Kortrijk Stationsomgeving, waar we bezig zijn met een moeizaam proces om grote bestaande, ruimtelijk zwakke omgevingen, te beladen met een nieuwe kwaliteit. Zeker dit masterplan illustreert, in de dagdagelijks zoektocht naar partners en middelen, hoe de kwalitatieve samenhang van alles voor de overheid, in functie van de bevolking, het ideaal moet zijn, maar hoe het pragmatisme en het financiële, het verlangen naar kwaliteit kunnen bemoeilijken. Dames en heren, ik vertel u dit allemaal en ik toon u deze voorbeelden uit het nabije verleden, het heden en de hopelijk nabije toekomst, om mijn stelling te illustreren, dat het verlangen naar kwaliteit een goede overheid moet doordringen en moet sturen, en dat dit voor een stad en een streek belangrijk is. Ik ben, naast schepen van stadsplanning en -ontwikkeling van de stad Kortrijk ook voorzitter van de intercommunale Leiedal, die voor de twaalf gemeenten van ons arrondissement vooral bedrijventerreinen ontwikkelt. Ook daar zie je diezelfde evolutie van het noodzakelijke, het elementaire, het functionele, naar het kwalitatieve, het duurzame. Ook daar zie je dat zo n terrein niet op zichzelf kan bestaan, maar deel uitmaakt van en een relatie moet hebben tot. Zodadelijk zal Steven Vanassche u een uitgewerkt voorbeeld toelichten, ik kan me dus tot het algemene beperken. 2

3 Een van de eerste bedrijventerreinen in onze regio was dat van Heule-Kuurne, begin van de jaren 60 van de vorige eeuw Op een dergelijk terrein was nauwelijks sprake van een gemeenschappelijke, laat staan kwalitatief-duurzame aanpak.. Het is een voorbeeld van een klassiek, niet-meer-mooi bedrijventerrein, dat nu schreeuwt om vernieuwing en revitalisering. Een niet gemakkelijk proces waar we volop mee bezig zijn, voor een deel overigens met Europese middelen. Het Kennedypark, kantorenpark uit de jaren 80 is al heel anders. De verhouding groen tegenover bebouwde oppervlakte bv. is van een andere orde. Nu zou dat wellicht wat te kwistig ervaren worden, maar het bewijst dat men kwaliteit kan nastreven met eenvoudige, niet te complexe regels. Vlakbij, aan de Beneluxlaan, wordt nu een zone ontwikkeld voor onder meer grootschalige kleinhandel. Ik toon u dit even, omdat Leiedal, in overleg met de stad, hier heel beslist vooraf wou doordenken over verhoudingen, relaties, allerhande keuzes nog voor de eerste koper al zijn stempel zou drukken op het terrein. En het ging daarbij, bij wijze van spreken, om meer dan het stratenpatroon. En dat dit studiewerk noodzakelijk was bleek meteen al toen de eerste twee gegadigden opdaagden. Ik toon hier een schets van een van hen, discreet zonder de naam te noemen dames en heren. U zou versteld staan hoeveel energie en tijd van zowel de mogelijke investeerder als van Leidal en de stad gestoken is in een eenvoudig probleem als de kleurstelling van de gevels van het gebouw. Ik zal u niet vermoeien met het verhaal, maar het was een behoorlijk spannend gevecht tussen het mercantiele, het commerciële, de marketing en het recht op de kwaliteit van een bedrijventerrein an sich, voor de gemeenschap. En het wordt niet zoals u het hier op een simulatie van de investeerder ziet (waar is trouwens de omgeving?). In essentie komt het erop neer, dat Leiedal en de stad wensten, dat alle gevels die naar de buitenkant wezen, die voor de wijde omgeving, voor de niet-bezoeker, voor de passant van tel waren, in een echt donkere kleur worden uitgevoerd, los van de firma of het merk. (als er nog tijd is: Esserstraat. Parkmanegement, groene ruimte in één hand, bedrijfsverzamelgebouw) Dames en heren, Mijn korte ervaring als schepen en voorzitter, in verband met ruimtelijke planning, leert mij, dat er veel hinderpalen zijn op de weg naar het toepassen van ruimtelijke kwaliteit. Een paar ervan heb ik al even aangeraakt. Een andere hinderpaal wil ik toch tot slot nog apart vermelden, nl. het huidig instrumentarium van de ruimtelijke planning. Al te veel is dit gefixeerd op bestemmingsplannen en bovendien nog op monofunctionele bestemmingsplannen. Hoe kan je een goede ruimtelijke kwaliteit realiseren, als je bv. gewestelijke of provinciale rup s maakt die het nabuurschap van gemeentelijke rup s negeren? Waar van een hogere orde zijn, betekent dat men per definitie domineert en dat de ondergeschikte zich moet schikken? (Kruiskouter) Wat moet je in hemelsnaam aanvangen met de strikte scheiding tussen kmo-zones en regionale terreinen? Is een zich ontluikende spin-off gedoemd om de navelstreng met het moederbedrijf zo spoedig mogelijk door te knippen? Moeten we de multifunctionaliteit niet veleer integreren in plaats van ze te negeren? Hoe kan je een goede ruimtelijke kwaliteit realiseren als je niet alleen scherpe grenzen trekt tussen ruimten, maar bovendien elk contact tussen die ruimten betonneert met voorschriften die het verschil tussen de werelden beklemtonen en de samenhang ondergeschikt maken aan de bestemming? (Kapel ter Bede) Hoe kan je een goede ruimtelijke kwaliteit realiseren, als men op Vlaams planningsniveau de ruime lokale terreinkennis niet in rekening brengt, ze niet bevraagt, zich niet laat voeden? (Lar-Zuid) Moeten regels wel voor het hele Vlaamse territorium gelden en is het wantrouwen zo groot dat streekeigen concepten per definitie als verdacht eigenbelang, zoniet gesjoemel, worden ervaren? (reservatiezone stedelijke functie) Ik doe een oproep tot veel meer dialoog, veel meer overleg en veel meer geloof in de kunde en de kennis van de lokale bestuurders én ambtenaren. De intercommunales voor streekontwikkeling die ik ken, zijn bekwame, volwaardige spelers in het ontwerpen van ruimtelijke kwaliteit. Dames en heren, ik besluit. Ik citeer uit een vier jaar oud artikel van Dr. Terpstra van de universiteit van Groningen: In de loop van de tijd heeft de maatschappelijke aandacht voor de kwaliteit van de fysieke 3

4 leefomgeving zich verbreed en verdiept op een manier, die zich steeds minder direct lijkt te laten verbinden met en te sturen vanuit de oorsprong van de ruimtelijke ordening: het huidige functionele ruimtegebruik en de toekomstige ruimteclaims. en Dit vergt aanpassing van het wettelijk instrumentarium en herschikking van de verhouding tussen de bestuurslagen. Ik vertaal dit vrij naar: Wie ruimtelijke kwaliteit, van bedrijventerreinen in het bijzonder, wil nastreven zal zich mentaal, en graag ook juridisch onderbouwd, moeten verheffen boven een (tussen aanhalingstekens) sectorale benadering. Niet de ruimteclaims van de sectoren, niet de functionaliteit van het zuinig ruimtegebruik an sich, noch het beslissingsniveau sturen aan op echte ruimtelijke kwaliteit, maar de doorleefde ervaring, de bezielde visie van degenen die het beste de samenhang van de dingen vorm kunnen geven. Dat vraagt de moed om hen te vertrouwen, in hen te geloven, en dwars doorheen alle instrumenten en regels, met hen mee die ruimtelijke kwaliteit te ontwikkelen. Ik dank u. Frans Destoop 31 mei

5 Inleiding kwaliteit als menselijk verlangen dichtbij is heel anders dan veraf de overheid als plaatsvervanger

6 Kortrijk positie van stad en regio ruimtelijke kwaliteit geen nieuw verhaal

7 grote markt bernardo secchi paola vigano lannoo snoeck & partners